Historia Polski

WIRTUALNA BIBLIOTEKA LITERATURY POLSKIEJ - VIRTUAL LIBRARY OF POLISH

LITERATURE

Anna Paner, Jan Iluk: Historia Polski

1. Powstanie państwa polskiego. Monarchia wczesnofeudalna w Polsce (X -

XII w.)

Plemiona polskie, należące do Słowian zachodnich w VI - VII w. n. e.

zajęły tereny pomiędzy Odrą a Wisłą: Dziadoszanie na Śląsku wokół

Głogowa, Trzebowianie pod Legnicą, nad rzeką Bóbr - Bobrzanie, Ślężanie

wokół Wrocławia, nad Odrą i Trzebnicą, Nad górną Odrą - Opolanie,

Gołęszyce nad Olzą w okolicach Cieszyna, wokół jeziora Gopło na Kujawach

- Goplanie, w Wielkopolsce - Polanie, nad ¶rodkową Wisłą Mazowszanie,

pomiędzy Odrą, dolną Wisłą a Bałtykiem na północy oraz Notecią na

południu - Pomorzanie, nad górną Wisłą, w okolicach Krakowa i Wi¶licy -

Wi¶lanie, nad Sanem i Wieprzem - Lędzianie.

Najsilniejsze państwo plemienne stworzyli Polanie, skupieni wokół grodów

w GnieĽnie, Poznaniu, Ostrowie Lednickim i Lądzie. W połowie IX w.

Piastowie odsunęli dynastię Popielidów i rozpoczęli podbój sąsiednich

ziem: Kujaw, ziemi sieradzkiej, łęczyckiej, Mazowsza i ziemi

sandomierskiej. Mieszko - czwarty z Piastów (po Siemowicie, Lestku i

Siemomy¶le), urodzony ok. 930 r., aby uniezależnić się od Niemiec zawarł

sojusz z Czechami i przyjął w 966 r. chrzest z rąk ich duchownych.

Pierwsze polskie biskupstwo powstało w Poznaniu. W następnych latach

Mieszko podjął próbę opanowania uj¶cia Odry (r. 972), Śląska (r. 990)

oraz Małopolski (r. 992), zamykając w ten sposób proces jednoczenia

plemion polskich. Następca Mieszka I - Bolesław Chrobry, widząc, że

ziemie pomiędzy Łabą a Odrą stały się terenem ekspansji niemieckiej -

swoje zainteresowania skierował na ziemie Prusów leżące w sąsiedztwie

Mazowsza i Pomorza Gdańskiego. Zaczął od wysłania tam misjonarzy z

biskupem praskim Wojciechem, który nie uszanowawszy miejscowych

obyczajów, poniósł ¶mierć męczeńską w 997 r. .

W r. 1000, w zamian za poparcie cesarskich planów utworzenia

uniwersalnej monarchii, składającej się z Germanii, Italii, Galii i

Słowiańszczyzny, Otton III zgodził się na utworzenie arcybiskupstwa w

GnieĽnie i powiększenie liczby polskich biskupstw. Po ¶mierci

przyjaznego Ottona, Bolesław przez 14 lat toczył wojny z jego następcą

Henrykiem II. Na mocy pokoju w Budziszynie Polska uzyskała Morawy,

Milsko i Łużyce. W ostatnim roku życia (1025), korzystając z bezkrólewia

w Niemczech - Bolesław koronował się. Następca - syn Mieszko II, na

skutek spisku braci wspomaganych przez cesarza niemieckiego i księcia

ruskiego stracił koronę i musiał opu¶cić kraj. Około r. 1034, po ¶mierci

Mieszka doszło do buntu ludowego przeciwko możnym i duchowieństwu, a w

r. 1039 książę czeski Brzetysław najechał Polskę; szczególnie ucierpiał

Poznań a zwłaszcza Gniezno, skąd Czesi zabrali relikwie ¶w. Wojciecha.

Ponownego zjednoczenia kraju dokonał jego syn Kazimierz Odnowiciel,

który odbudował grody i ko¶cioły oraz wprowadził obowiązek służby

wojskowej dla tych, którzy posiadali ziemię na tzw. prawie rycerskim.

Korzystając z konfliktu pomiędzy cesarzem a papieżem w walce o

inwestyturę, syn Kazimierza - Bolesław Śmiały w r. 1076 odnowił

monarchię w Polsce. Ekspansywna polityka zagraniczna króla wywołała

konflikt z możnymi, którego ofiarą padł biskup krakowski - Stanisław.

Bolesław został wygnany z kraju, a władzę objął jego brat - Władysław

Herman, uzależniony od cesarza i możnych, pod naciskiem których

podzielił kraj pomiędzy synów - Zbigniewa i Bolesława Krzywoustego.

Kiedy Bolesław wypędził brata i zajął jego dzielnicę, pod pretekstem

obrony praw Zbigniewa Polskę najechał cesarz Henryk V. Został jednak

zmuszony do odwrotu po klęsce pod Głogowem, Bytowem i Wrocławiem. W

latach 1116 - 1122 Krzywousty podporządkował Polsce Pomorze Gdańskie i

Pomorze Zachodnie. W 1138 r. dokonał podziału państwa na dzielnice,

ustanawiając zasadę senioratu, czyli zwierzchniej władzy najstarszego z

Piastów nad książętami dzielnicowymi. Pierwszym seniorem został

Władysław II, który oprócz dziedzicznego Śląska otrzymał dzielnicę

senioralną (ziemia krakowska, czę¶ć Wielkopolski z Gnieznem, czę¶ć

Kujaw, ziemi sieradzkiej oraz zwierzchnictwo nad Pomorzem), młodsi

bracia otrzymali: Bolesław Kędzierzawy - Mazowsze i czę¶ć Kujaw, Mieszko

III Stary - Wielkopolskę.

Na początku XII w. Polskę zamieszkiwało około 1,5 mln ludzi. Największe

miasta: Gniezno, Kraków, Wrocław, Wolin liczyły przeciętnie 4-5 tysięcy.

Państwem kierował książę przy pomocy możnych, którzy też sprawowali

najwyższe urzędy: wojewody, komornika, kanclerza, cze¶nika i stolnika.

Podstawową jednostką terytorialno - administracyjną były grody,

zarządzane przez kasztelana; zbierano tam daniny i podatki należne

księciu, w oparciu o grody organizowano obronę państwa.

2. Zjednoczenie i odbudowa państwa polskiego w XIV wieku.

Zasad podziału państwa i dziedziczenia władzy przewidzianych przez

Krzywoustego nie respektowali jego synowie, którzy wygnali pierwszego

seniora Władysława II. Wkrótce podobny los spotkał Mieszka III Starego,

zmierzającego do wzmocnienia władzy centralnej. W r. 1177 możni, łamiąc

zasadę senioratu, powierzyli tron krakowski Kazimierzowi Sprawiedliwemu,

i w zamian za przywileje w r. 1180 zgodzili się dziedziczenie tronu

krakowskiego przez synów księcia.

Decentralizacja władzy i walki pomiędzy książętami dzielnicowymi

naraziły Polskę na straty terytorialne. Na zachodzie Marchia

Brandenburska przejęła ziemię lubuską oraz tereny nad Notecią i dolną

Wartą tworząc tam tzw. Nową Marchię. Na północy Zakon krzyżacki,

zawładnął ziemią chełmińską, dobrzyńską i gniewską, a do r. 1283

opanował tereny Prusów leżące pomiędzy dolną Wisłą a Niemnem. W r. 1308

zajął Pomorze Gdańskie. Południe kraju dotykały najazdy tatarskie;

pierwszy w r. 1241 zakończył się klęską rycerstwa polskiego w bitwie pod

Legnicą; kolejne rabunkowe wyprawy miały miejsce w r. 1259 i 1287.

Próby zjednoczenia państwa podejmowali już w początkach XIII wieku

Piastowie ¶ląscy - Henryk Brodaty i Henryk Pobożny, władający Śląskiem,

ziemią krakowską, czę¶cią Wielkopolski i ziemią lubuską, a następnie

wnuk tegoż ostatniego - Henryk Probus. W II połowie XIII w. najwięcej

szans na dokonanie dzieła zjednoczenia miał książę wielkopolski -

Przemysł, który w r. 1294, na mocy wcze¶niejszego porozumienia z

księciem pomorskim Mszczujem II, przejął Pomorze Gdańskie, i 26 czerwca

1295 został ukoronowany przez arcybiskupa Jakuba Świnkę. Po tragicznej

¶mierci Przemysła, możni krakowscy (r. 1300) ofiarowali tron polski

królowi czeskiemu - Wacławowi II. Pomimo niechęci jaką Polacy odczuwali

do Przemy¶lidów, pod rządami Wacława zostały zjednoczone ziemie polskie

(Małopolska, Wielkopolska, ziemia sieradzka, Kujawy brzeskie oraz

Pomorze Gdańskie), wprowadzono jednolitą administrację z obdarzonymi

silną władzą wykonawczą urzędnikami królewskimi - starostami, co

przyczyniło się do ukrócenia anarchii feudalnej. W roku 1305 zmarł

Wacław, a kiedy rok póĽniej zamordowany został jego syn i następca

Wacław III, wówczas po spadek po nich sięgnął książę brzesko - kujawski

- Władysław Łokietek. Dzięki pomocy swojego zięcia - Karola Roberta,

króla węgierskiego zdobył ziemię sandomierską, Małopolskę i Pomorze

Gdańskie, lecz te ostatnie wkrótce (r. 1308) zagarnęli krzyżacy. W r.

1312 Łokietek złamał bunt biskupa Jana Muskaty i mieszczan krakowskich

sprzyjających Niemcom, w r. 1314 przyłączył Wielkopolskę. Łokietkowi nie

udało się opanować Śląska, którego książęta złożyli hołd lenny królowi

czeskiemu. Nie powiodła się też próba odzyskania Pomorza Gdańskiego na

drodze dyplomatycznej, gdyż Krzyżacy nie uznali wyroku sądu papieskiego

w Inowrocławiu, nakazującego zwrot ziem i odszkodowanie w wysoko¶ci 30

tysięcy grzywien. Rozstrzygnięcia nie przyniosły też działania zbrojne,

pomimo zwycięstwa polskiego pod Płowcami (r. 1331), Krzyżacy zajęli

Kujawy i ziemię dobrzyńską, a do koalicji antypolskiej przystąpił Jan

Luksemburski, roszczący, prawem spadku po Przemy¶lidach pretensje do

korony polskiej. Następca Łokietka - Kazimierz Wielki najpierw

uregulował sprawę roszeń czeskich, płacąc Luksemburgom 20 tysięcy kóp

groszy praskich za rezygnację z korony polskiej. W r. 1339 wytoczył

Krzyżakom proces w Warszawie, żądając zwrotu Pomorza, ziemi

chełmińskiej, michałowskiej, dobrzyńskiej i Kujaw, ale po stronie Zakonu

stanął papież. Dopiero r. 1343 w Kaliszu, w wyniku bezpo¶rednich rokowań

udało się Kazimierzowi odzyskać Kujawy i ziemię dobrzyńską, krzyżacy

zatrzymali Pomorze, jako "jałmużnę królewską". Wojna z Czechami w latach

1345-348 nie przyniosła odzyskania Śląska. Straty na zachodzie i północy

(z wyjątkiem odzyskania Wschowy, Santoka i Drezdenka) zrekompensowało

opanowanie Rusi Halickiej i przejęcie w lenno Mazowsza. W dobie

panowania Kazimierz 2,5 razy (w porównaniu z r.1333) powiększył się

obszar państwa; kraj zamieszkiwało 1,3 miliona ludzi, założono 500

nowych wsi i 60 miast na prawie niemieckim, zbudowano i unowocze¶niono

53 zamki obronne, 27 miast otoczono murami, zmodernizowano zarządzanie

kopalniami ołowiu, srebra i żup solnych, skodyfikowano prawo w statuty:

wi¶licki i piotrkowski; w r. 1364 założono Akademię Krakowską z

wydziałem prawa cywilnego, karnego, medycyny i nauk wyzwolonych. Polska

w okresie rządów ostatnich Piastów rozpoczął się proces tworzenia

monarchii stanowej, w której szlachta, duchowieństwo, mieszczanie i

chłopi posiadali odmienne prawa i obowiązki względem państwa. Różnili

się stanem majątkowym i kulturą. Kazimierz nie doczekawszy się męskiego

potomka przekazał władzę swojemu siostrzeńcowi - królowi węgierskiemu

Ludwikowi Andegaweńskiemu. Ludwik utracił Santok, zrzekł się praw do

Śląska, Litwa zajęła Włodzimierz, za¶ wspólnie opanowana Ru¶ została

włączona do Węgier. Król dbał jednak o rozwój handlu, otwierając dla

kupców polskich rynki węgierskie. Chcąc zapewnić córkom tron w Polsce,

obniżył podatek poradlny z 12 do 2 groszy z łana chłopskiego, zobowiązał

się wynagradzać szlachtę za wyprawy wojenne poza terenem kraju, zwolnił

ją także z obowiązku budowy grodów obronnych (przywilej koszycki, r.

1374). W zamian za to (r.1386) szlachta przyjęła na tron polski jego

córkę Jadwigę.

3. Doba jagiellońska

Polska w miarę rozwoju gospodarki towarowo - pieniężnej Polska odczuwała

brak dostępu do Bałtyku, a zatem konieczno¶ć odzyskania Pomorza

gdańskiego. Jej sprzymierzeńcem w walce z Zakonem stała się Litwa, które

pragnęła odeprzeć niebezpieczeństwo krzyżackie i korzystnym sojuszem

wzmocnić się wobec Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, które rozpoczęło

zbieranie ziem ruskich. W r. 1385 w Krewie, Polska i Litwa zawarły unię.

Jagiełło zobowiązał się dokonać inkorporacji Litwy, odzyskać ziemie

utracone przez oba kraje, przyjąć chrzest w obrządku katolickim i

po¶lubić Jadwigę Andegaweńską. W latach 1409-1411 doszło do zbrojnej

konfrontacji z Zakonem. Maszerującemu na Malbork Władysławowi Jagielle

zastąpił drogę Wielki mistrz Ulrich von Jungingen w miejscowo¶ci

Grunwald (15.07.1410 r.). Pomimo zwycięstwa polskiego, pokój w Toruniu

(r. 1411) przyniósł niewielkie korzy¶ci: Litwa uzyskała ŻmudĽ, Polska

ziemię dobrzyńską; Pomorze Gdańskie pozostało w rękach Zakonu.

Odzyskanie Pomorza powiodło się dopiero młodszemu synowi Władysława

Jagiełły - Kazimierzowi Jagiellończykowi, który na mocy pokoju

toruńskiego (r.1466), kończącego wojnę trzynastoletnią (1453-1466)

przywrócił Polsce: ziemię chełmińską z Toruniem, ziemię michałowską,

Pomorze Gdańskie, północno - zachodnią czę¶ć Prus, tj. Malbork z Żuławą,

Szkarpawę, jezioro Drużno, Elbląg z okręgiem tolkmickim, zachodnią czę¶ć

okręgu pasłęckiego i Dzierzgoń. Chociaż biskupstwo warmińskie i

chełmińskie przeszły pod zwierzchnictwo metropolii w GnieĽnie, to jednak

kapituła warmińska, przy poparciu wielkiego mistrza Albrechta

Hohenzollerna usiłowała uniezależnić się od Polski. Albrecht przeciwko

Jagiellonom zmontował koalicję złożoną z Brandenburgii, Rzeszy oraz

Moskwy. W wojnie z Zakonem, która toczyła się w latach 1519-1521, Polska

odniosła sukces, jednak z braku pieniędzy nie mogła ostatecznie pokonać

krzyżaków. Z kolei Albrecht, pozbawiony pomocy Rzeszy, ogarniętej wojną

religijną, ogłosił sekularyzację Prus, to znaczy utworzenie ¶wieckiego

państwa i przyjęcie zwierzchnictwa polskiego, czego wyrazem był hołd

złożony Kazimierzowi Jagiellończykowi.

Przywilej koszycki, który ograniczał inicjatywę monarchy w zakresie

polityki zagranicznej oraz fakt, tronem polskim dysponowali możni,

sprawiły, że na początku XV w. wzrosła rola szlachty. Jagiełło chcąc

zapewnić tron swoim synom wydał przywileje (warecki - r. 1423 i

jedleński - r. 1430) zezwalające szlachcie na usuwaniu sołtysów z

gospodarstw i zakazujące więzić szlachcica bez wyroku sądowego.

Kazimierz Jagiellończyk, w przywileju cerekwicko - nieszawskim (r. 1454)

zobowiązał się nie zwoływać pospolitego ruszenia i nie nakładać podatków

bez zgody szlachty. Jan Olbracht (r.1496) ograniczył wychodĽstwo chłopów

ze wsi, zakazał sezonowych migracji, zapewnił szlachcie (a w r. 1504

Aleksander nadał także duchowieństwu) ulgi celne w handlu zbożem. W

ciągu XV-XVII wieku nieustannie wzrastał wymiar pańszczyzny, czyli

przymusowej, bezpłatnej pracy chłopów na ziemi pańskiej, od 1 dnia w

tygodniu z jednego łana do 12 - 15 dniówek tygodniowo. Jednocze¶nie

zabroniono mieszczanom po¶rednictwa w handlu zbożem, piastowania

wyższych godno¶ci państwowych i ko¶cielnych, ograniczając wszelki

możliwo¶ci emancypacji tego stanu. Przywileje ekonomiczne umożliwiły

szybki rozwój folwarków, a zyskowny handel skłaniał szlachtę prowadzenia

gospodarki ekstensywnej. Eksport zboża z 30 tys. ton na początku XVI w.

wzrósł do rekordowych 200 tysięcy w r. 1618.

W sferze ustrojowej przyjęto zasadę, iż sejm walny będą tworzyli

pełnomocni reprezentanci szlachty z wszystkich ziem - posłowie (izba

poselska) i senatorowie, czyli dawna rada królewska. Za panowania

Aleksandra Jagiellończyka możni wymusili przywilej mielnicki (r.1501),

który oddawał im rządy w państwie. Pod naciskiem szlachty został

odwołany, a w r. 1505 uchwalono zasadę nihil novi, stanowiącą, iż nie

można niczego zmienić w dziedzinie praw i przywilejów szlacheckich bez

zgody obu izb - sejmu i senatu. Konstytucja Nihil novi wprowadzająca

równo¶ć obu izb do decydowania w sprawach polityki wewnętrznej i

zagranicznej zapoczątkowała system rządów zwany demokracją szlachecką.

Do umocnienia roli szlachty przyczynił się ruch egzekucyjny mający na

celu osłabienie możnowładztwa poprzez rewindykację królewszczyzn,

usprawnienia zarządzania państwem, kontrolę poczynań monarchy, reformę

sądownictwa, skarbowo¶ci, wojska, ograniczenie uprawnień ko¶cioła

katolickiego oraz zacie¶nienie związków z Litwą. Decyzję o unii Polski i

Litwy podjęto na sejmie w Lublinie w r. 1569, tworząc Rzeczpospolitą

Obojga Narodów, połączone osobą jednego monarchy (wybieranego drogą

elekcji), wspólnym sejmem oraz wspólnymi prawami i przywilejami szlachty

polskiej i litewskiej. Odrębne pozostały urzędy centralne (marszałkowie,

kanclerze, podskarbi, hetmani), wojsko i skarb. Dzięki unii zwiększył

się potencjał (800 tys. km2, 8 mln ludno¶ci, w tym około 3, 5 mln to

mieszkańcy Wielkiego Księstwa Litewskiego) ekonomiczny i militarny obu

państw, które mogły skutecznie opierać się ekspansji sąsiadów. Z drugiej

strony włączenie do Korony ziem ruskich pociągnęło za sobą konflikty z

Turcją, Tatarami oraz Moskwą, a także wojny domowe (np. powstanie

Chmielnickiego). Na Wołyniu, Podolu i Ukrainie powstały też wielkie

majątki możnowładcze, a potęga ekonomiczna ich wła¶cicieli wkrótce

zniszczyła ustrój demokracji szlacheckiej. Jednocze¶nie unia

potwierdziła możliwo¶ć bezkonfliktowego egzystowania różnych nacji:

Polaków, Litwinów, Białorusinów, Żydów, Ormian i Tatarów i religii:

katolicyzmu, prawosławia, protestantyzmu.

W początkach XVI w. do Polski przeniknęły idee reformacji, i już w r.

1551 odebrano Ko¶ciołowi prawo sądzenia obywateli w sprawach wiary, a w

r. 1562 sejm uchwalił zniesienie staro¶cińskiej egzekucji wyroków sądów

duchownych. Za kalwinizmem, który traktowano jako program polityczny,

wspomagający ruch egzekucyjny hasłem taniego ko¶cioła, opowiedziało się

20 % szlachty. W sejmie 30 % posłów było protestantami, w tym ponad

połowa posłów tego wyznania wywodziła się z Małopolski. Drugą silną

grupę stanowili kalwini w Wielkopolsce. Sukcesem różnowierców była

konfederacja warszawska (r. 1573), gdzie przyjęto ustawę, gwarantującej

szlachcie wolno¶ć wyznania.

Rywalizacja obcych władców o koronę polską po ¶mierci ostatniego z

Jagiellonów - Zygmunta Augusta, a przede wszystkim obawa przed władcą

absolutnym, który mógłby zniweczyć osiągnięcia szlacheckiej demokracji,

sprawił, że każdy z monarchów elekcyjnych musiał przyjąć tzw. artykuły

henrykowskie (od imienia Henryka Walezego). Okre¶lały one zasady

ustroju, miejsce i rolę władcy w państwie. Król musiał szanować

wszystkie dotychczasowe przywileje szlachty, przestrzegać elekcyjno¶ci

tronu, zwoływać sejm co dwa lata, godzić się na polityczną kontrolę

senatorów. Artykuły pozwalały na wypowiedzenie posłuszeństwa królowi.

Ostatni krok w uprzywilejowaniu stanu szlacheckiego uczynił Stefan

Batory, powołując Trybunał Koronny i Trybunał Litewski, w których

zasiadali przedstawiciele szlachty wybrani na sejmikach oraz

przedstawiciele duchowieństwa katolickiego. Królowi pozostało tylko

prawo do sądów sejmowych.

4. Wiek XVII - stulecie wojen

Po ¶mierci Zygmunta Augusta, wyboru nowego monarchy dokonywano zawsze

drogą wolnej elekcji, ale trzykrotnie ofiarowano koronę członkom tej

samej dynastii: Wazom (Zygmunt III i synowie Władysław IV i Jan

Kazimierz; potomkowie Katarzyny Jagiellonki i Jan księcia Finlandii)

oraz Wettinom ( August II Mocny i syn August III).

Po długiej pierwszej elekcji, lecz krótkich rządach Henryka Walezego,

szlachta przywiązana do dynastii jagiellońskiej wybrała królową - Annę

Jagiellonkę, siostrę Zygmunta, a następnie zadecydowała o jej wyborze

małżonka, którym został książę Siedmiogrodu - Stefan Batory. W wyniku

zwycięskiej wojny z Rosją w latach 1579 - 1582, król zdobył Inflanty i

ziemię połocką (pokój w Jamie Zapolskim, r.1582), i przekonał się o

konieczno¶ci reformy wojskowej, czego początek uczynił, tworząc zalążek

armii zawodowej - dwutysięczną piechotę wybraniecką. Potrzeba funduszy

na cele wojenne skłoniła monarchę do posunięcia niebezpiecznego w

skutkach - zgody na przejęcie opieki nad lennem pruskim (z powodu

choroby elektora) przez brandenburską linię Hohenzollernów.

Panowanie Wazów wypełniły wojny z wojny z Rosją, Szwecją i Turcją.

Towarzyszyły im trudno¶ci wewnętrzne, spowodowane walką pomiędzy ¶rednią

szlachtą a magnaterią o nowy kształt ustrojowy państwa, a także

królewskimi inicjatywami wzmocnienia władzy centralnej. Po

oprotestowaniu (r. 1606) przez izbę poselską królewskiego projektu

reformy skarbu i wojska, Zygmunt odrzucił projekt przepisów wykonawczych

do konfederacji warszawskiej z r.1573. Wywołało to rokosz, czyli bunt

szlachty przeciw królowi, zakończony klęską rokoszan pod Guzowem w r.

1607. Uległo¶ć króla wobec magnaterii wciągnęła Polskę w awanturę

polityczną, tzw. Dymitriadę, czyli próbę osadzenia na tronie rosyjskim

polskiego kandydata. Wywołało to wojnę z Rosją, której pierwszy etap

zakończył się korzystnym dla Litwy rozejmem w Dywilinie (r. 1419), jako,

że wróciła doń ziemia smoleńska, czernihowska i siewierska. Nabytki te

potwierdził pokój w Polanowie, w r. 1632. Rosja dążąc do odzyskania

strat, skorzystała z powstania Kozaków (1648 - 1658) jakie zorganizował

przeciwko Rzeczpospolitej Bohdan Chmielnicki. Po klęsce polskiej pod

Batohem (r. 1652) Rosja zawarła z Kozakami ugodę w Perejasławiu (r.

1654), na mocy której przyłączono doń Ukrainę naddnieprzańską. Wywołało

to kolejny konflikt polsko - rosyjski, lecz mimo sukcesów (Wilno,

Grodno, Smoleńsk, r. 1655), Rosja przerwała ofensywę ze względu na

szwedzki najazd na Polskę. Nie chciała dopu¶cić do dalszego wzmocnienia

Szwecji nad Bałtykiem. Kiedy w r. 1660 wojnę wznowiono, hetman Jerzy

Lubomirski po zwycięstwie pod Połonką i Cudnowem odzyskał prawie całą

Ukrainę. Jednak ze względu na trudno¶ci finansowe, Rzeczpospolita w r.

1667 zmuszona była zawrzeć z Rosją rozejm w Andruszowie, (potwierdzony

pokojem K. Grzymułtowskiego w r. 1686) godząc się na podział Ukrainy.

Przyczyną długotrwałego konfliktu pomiędzy Polską a Szwecją były

Inflanty oraz rywalizacja pomiędzy protestancką a katolicką linią Wazów,

datująca się od r. 1598, tj. przejęcia tronu szwedzkiego przez Karola IX

Sudermańskiego. Zygmunt III w odpowiedzi na akt detronizacji przyłączył

do Polski Estonię, a Karol IX wkroczył do polskich Inflant, lecz został

pokonany w bitwie pod Kircholmem (r. 1605). Konflikt polsko - szwedzki

odżył w czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648), w której aktywnie

uczestniczyła Szwecja, z zamiarem opanowania południowych wybrzeży

Bałtyku. Z tych powodów, Polska, choć nie oficjalnie nie brała udziału w

wojnie, stała się obiektem działań Szwedów, którzy zaatakowali Prusy

Książęce, a także Pomorze, blokując handel zbożem. Pomimo zwycięstwa na

morzu (Oliwa, r. 1627), Polakom nie udało się pokonać Szwecji na lądzie

i pod naciskiem dyplomacji francuskiej, pragnącej przyłączenia Gustawa

II Adolfa do koalicji antyhabsburskiej, zawarli ze Szwecją rozejm w

Starym Targu (r. 1629), ustępując jej porty pruskie oraz 3,5 % cła z

portu w Gdańsku. Po ¶mierci króla szwedzkiego, rozejm przedłużono

(Sztumska Wie¶, r. 1635) na 26 lat; Szwedzi wycofali się z portów

pruskich i pomorskich, otrzymując rekompensatę w Inflantach.

Na wojnie trzydziestoletniej i trudno¶ciach polskich skorzystali

Hohenzollernowie, którzy w r. 1618 połączyli tron w Prusach i w

Brandenburgii, zaprzestali składania hołdu lennego władcom polskim

(ostatni w r. 1641), a na mocy pokoju westfalskiego otrzymali Pomorze

Zachodnie aż do Słupska. W ten sposób uj¶cie Wisły znalazło się w

okrążeniu brandenbursko - pruskim.

Linię ekspansywną polityki bałtyckiej kontynuował kolejny król szwedzki,

Karol Gustaw. Korzystając z wojny domowej (powstanie Chmielnickiego na

Ukrainie) oraz wojny polsko - rosyjskiej, latem r. 1655 wkroczył do

Polski, pokonując pospolite ruszenie; w błyskawicznej kampanii, zajął

Warszawę i Kraków, zmuszając króla Jana Kazimierza do ucieczki. Czę¶ć

wojsk koronnych oraz hetmanów polskich i litewskich przeszła na stronę

zwycięskiego Karola Gustawa. Szlachta liczyła, że król szwedzki zachowa

dotychczasowe przywileje, natomiast innowiercy oczekiwali tolerancyjnej

polityki wyznaniowej ze strony protestanckiego władcy. Jednak Szwedzi

nie respektowali umów ze szlachtą, niszczyli i grabili kraj, nakładając

kontrybucje, rekwirując dobra prywatne i ko¶cielne. Spowodowało to

wybuch powstania antyszwedzkiego, którego kulminacyjnym punktem była

bohaterska obrona klasztoru w Częstochowie (listopad/grudzień 1655) i

zawiązanie konfederacji w Tyszowicach (grudzień 1655) i powrót Jana

Kazimierza. Król pragnąc szerokiego udziału chłopów w walce z najeĽdĽcą

¶lubował (Lwów, 1656) iż poprawi ich sytuację. W tej sytuacji, Karol

Gustaw zaproponował księciu siedmiogrodzkiemu, elektorowi

brandenburskiemu i atamanowi kozackiemu rozbiór Rzeczpospolitej. Jednak

hetmani Stefan Czarnieckiego i Jerzy Lubomirski odparli najazd księcia

Rakoczego i wyparli Szwedów z granic państwa. Elektor brandenburski

został zneutralizowany zrzeczeniem się przez Rzeczpospolitą praw do Prus

Książęcych i przyznaniem tam Hohenzollernom suwerennej władzy (traktaty

welawsko - bydgoskie, r. 1657). Wojnę polsko-szwedzką, nazywaną w

historiografii "potopem", zakończył traktat pokojowy w Oliwie w r. 1660.

Przyczyną zadrażnień pomiędzy Polską a Turcją były księstwa naddunajskie

- Mołdawia i Wołoszczyzna, lenna tureckie, które w końcu XVI w. stały

się terenem zainteresowań magnatów ukraińskich - Potockich i

Wi¶niowieckich. Wzajemne stosunki psuły także rabunkowe najazdy Kozaków

na miasta tureckie (Kaffa, Synopa, Trapezunt) oraz łupieżcze wyprawy

Tatarów, poddanych sułtana, na ziemie południowo - wschodniej Polski.

bezpo¶rednią przyczyną wojny polsko - tureckiej była wyprawa

lisowszczyków. W r. 1619 wyparli spod Wiednia lennika tureckiego księcia

siedmiogrodzkiego - Gabora Bethlena, który oblegał stolicę Austrii wraz

z powstańcami węgierskimi i czeskimi. Po pierwszej porażce pod Cecorą

(r. 1620), Polakom udało się powstrzymać napór turecko - tatarski pod

Chocimiem (1621). Rzeczypospolita musiała jednak zrezygnować ze swych

planów politycznych nad Dunajem. Pięćdziesiąt lat póĽniej, Turcja

zaniepokojona prohabsburską polityką króla Michała Korybuta

Wi¶niowieckiego, korzystając z osłabienia Rzeczypospolitej, w r. 1672

zdobyła Kamieniec Podolski, wkroczyła na Ukrainę, docierając aż do

Lwowa. Porażkę Polski potwierdził pokój w Buczaczu, oddający Turcji

Podole, Bracławszczyznę, czę¶ć Kijowszczyzny oraz trybut płacony na

rzecz sułtana. Zwycięstwo hetmana Jana Sobieskiego pod Chocimiem (r.

1673) pozwoliło czę¶ciowo zrzucić upokarzające warunki traktatu

buczackiego, choć na mocy rozejmu w Żurawnie (r. 1678) Turcja zatrzymała

Podole. Sukcesy wojenne utorowały Sobieskiemu drogę do tronu, który

objął jako Jan III. W polityce zagranicznej król pragnął w sojuszu z

Francją i Szwecją wystąpić przeciwko Brandenburgii i odzyskać wpływy w

Prusach Książęcych. Jednak koncepcje te wywołały sprzeciw szlachty,

żądającej kontynuowania wojny z Turcją i odzyskania Podola i Ukrainy.

Skutkiem tego był sojusz z Austrią i odsiecz z jaką pociągnął Sobieski

pod Wiedeń, oblegany przez wojska wezyra Kara Mustafy (r. 1683). Wojny z

Turcją przyniosły Sobieskiemu sławę wojenną, lecz prawdziwe korzy¶ci

osiągnęli Habsburgowie, zajmując Węgry i Siedmiogród. Polska odzyskała

Ukrainę i Podole (pokój w Karłowicach, r. 1699)

Wojny z Rosją, Szwecją i Turcją, które Polska toczyła przez cały wiek

XVII doprowadziły do strat terytorialnych, ludno¶ciowych i

gospodarczych. Kryzys dotknął w największym stopniu gospodarstwa

chłopskie i mniejsze majątki szlacheckie. Brak siły nabywczej

spowodowanej zubożeniem wsi pociągnął upadek handlu i rzemiosła w

miastach. Decydującą rolę w życiu politycznym zaczęła odgrywać

magnateria. Wojny z prawosławnymi i protestanckimi sąsiadami wywołały

wzrost nietolerancji wobec rodzimych innowierców. W r. 1658 wygnano z

Polski arian, a w r. 1668 sejm zakazał porzucanie religii katolickiej.

5. Polska w dobie upadku.

Wzrost znaczenia sąsiadów i słabo¶ć Rzeczypospolitej zaznaczyły się już

w chwili elekcji nowego władcy po ¶mierci Jana Sobieskiego. Poparcie

Austrii, Rosji i Prus zyskał elektor saski Fryderyk August Wettin, który

w r. 1697 został królem Polski jako August II Mocny (1797 - 1733).

Ambitne plany Augusta zdobycia Mołdawii, a następnie Inflant wciągnęły

Rzeczpospolitą w długotrwałą wojnę północną, jaka w latach 1700 - 1721

toczyła się pomiędzy Szwecją a Rosją. August realizację swych zamierzeń

widział w sojuszu z Rosją, jednak pierwszy etap wojny wygrała Szwecja. W

r. 1704 August został zdetronizowany, a jego przeciwnicy powołali na

tron sojusznika Karola XII - wojewodę poznańskiego Stanisława

Leszczyńskiego. W r. 1709 Rosja pokonała Szwecję w bitwie pod Połtawą,

Stanisław Leszczyński udał się na emigrację, a do Polski wrócił August

II, który pragnąc wzmocnić swoją władzę proponował Rosji i Brandenburgii

nabytki terytorialne w Polsce w zamian za poparcie jego planów

ustanowienia monarchii absolutnej. Doprowadziło to konfederacji

przeciwko królowi w Tarnogrodzie (r. 1715), mediacji rosyjskiej w wyniku

której nastąpiła ugoda pomiędzy królem a szlachtą na tzw. sejmie niemym

(r. 1717). Plany wzmocnienia władzy królewskiej zostały przekre¶lone,

uchwalono stały podatek na armię zawodową, która miała liczyć 24 tysiące

żołnierzy, ale w praktyce udało się wystawić tylko połowę.

Po ¶mierci Augusta, królem polskim został jego syn, August III. Stało

się to przy poparciu Rosji i Austrii, a wbrew woli sejmu, który

zakazywał wyboru cudzoziemca. W ten sposób, Stanisław Leszczyński, choć

uzyskał większo¶ć, musiał opu¶cić Polskę, mimo, że z pomocą przyszedł mu

jego zięć - król Francji - Ludwik XV. W okresie rządów Augusta III

(1733-1763) ukształtowały się stronnictwa magnackie Czartoryskich

(Familia) i Potockich, które zamierzały przeprowadzić zmiany ustrojowe w

Polsce, lecz w oparciu o obce mocarstwa. Kiedy zmarł August III,

Czartoryscy wezwali na pomoc Katarzynę II, carową Rosji. Z jej wskazania

królem został stolnik litewski - Stanisław Poniatowski (Stanisław

August, 1764 - 1795). Ostatni król, chociaż uzależniony od Rosji,

próbował przeprowadzić reformy wewnętrzne i chronić kraj przed

zaborczo¶cią najgroĽniejszego z sąsiadów - Prus. Próba przyznania praw

politycznych innowiercom, czego domagały się Rosja i Prusy, zakończyły

się porażką króla, bowiem szlachta katolicka, za cenę gwarancji tak

zwanych praw kardynalnych (liberum veto, wolna elekcja, prawo

wypowiadania posłuszeństwa królowi, wyłączne sprawowanie urzędów i

posiadanie majątków ziemskich przez szlachtę) zgodziła się na

interwencję rosyjską. Kiedy jednak Rosja przeforsowała przyznanie praw

politycznych innowiercom, w Barze, w r. 1768, szlachta zawiązała

konfederację, która z ruchu religijnego "w obronie wiary i wolno¶ci"

przekształciła się w ruch polityczno - wojskowy przeciwko Rosji. Wojna

domowa zachęciła Rosję, Austrię i Prusy do rozbioru Polski. W r. 1772

Rosja zajęła ziemie pomiędzy DĽwiną, Drucią i Dnieprem (92 tys. km2),

Prusy - województwo pomorskie, malborskie, chełmińskie, czę¶ć biskupstwa

warmińskiego, czę¶ć Wielkopolski i Kujaw (36 tys. km2), Austria - ziemie

na południe od Wisły i Sanu, czyli czę¶ć województw: krakowskiego,

sandomierskiego, ruskiego, bełskiego, podolskiego i wołyńskiego (83 tys.

km2). Pierwszy rozbiór, pomimo uzależnienia politycznego od sąsiadów,

podziałał na cze¶ć społeczeństwa mobilizująco. Pod przewodnictwem króla

przeprowadzono reformę edukacji, zniesiono ograniczenia utrudniające

handel (prywatne cła wewnętrzne), uruchomiono w Warszawie mennicę

państwową, ujednolicono system miar i wag, zakładano manufaktury

państwowe.

Korzystając z odnowionego antagonizmu austriacko - pruskiego o Śląsk

oraz szykującej się wojny rosyjsko - tureckiej, do której przystąpiły

także Austria i Szwecja, Stanisław August zwołał sejm, zwany od czasu

obradowania Czteroletnim (1788 - 1792). Sejm ustanowił liczbę wojska na

100 tysięcy, które miało być utrzymywane z podatków szlacheckich (10 %

dochodów), i ko¶cielnych (20 %). W dniu 3 maja 1791 r. przyjęto przez

aklamację większo¶ci obecnych na sesji posłów - konstytucję, która

zniosła wolną elekcję, ustanawiając dziedziczno¶ć tronu (w bocznej linii

elektorów saskich), liberum veto, konfederacje i rokosze. Władzę

ustawodawczą sprawował sejm, wykonawczą - Straż Praw: król i ministrowie

odpowiedzialni przed sejmem. Mieszczanie miast królewskich otrzymali

wolno¶ć osobistą, prawo sprawowania urzędów i uzyskiwania stopni

oficerskich, delegowania do sejmu swoich plenipotentów, reprezentujących

interesy miast. Przeciwko konstytucji i w obronie wolno¶ci szlacheckich

magnaci zawiązali w Targowicy konfederację i wezwali na pomoc Rosję. Od

tamtej pory, Targowica w języku polskim jest synonimem zdrady. Wojna w

obronie konstytucji 3 maja trwała ponad rok i pomimo sukcesów polskich

pod Zieleńcami i Dubienką zakończyła się wraz z przystąpieniem króla do

konfederatów targowickich. Rosji i Prusom dało to pretekst do dokonania

drugiego rozbioru Polski. W r. 1793 Rosja zajęła Ukrainę, Podole i cze¶ć

Wołynia (250 tys. km2), Prusy - Wielkopolskę, Kujawy czę¶ć Mazowsza oraz

Toruń i Gdańsk (58 tys. km2).

Ostatnim aktem ratowania niepodległo¶ci było powstanie, którego początek

ogłosił w Krakowie, 24 marca 1794 r. - Tadeusz Ko¶ciuszko. Pomimo

skromnych sił (4 tysiące żołnierzy), powstańcom udało się odnie¶ć

pierwsze zwycięstwo już 4 kwietnia 1794 r. w bitwie pod Racławicami.

Sukces Ko¶ciuszki przyczynił się do aktywizacji patriotycznych sił w

Warszawie, garnizon rosyjski został pokonany, a na czele insurekcji w

stolicy stanął szewc Jan Kiliński. Powstanie przeciwko Rosjanom wybuchło

także na Litwie. Wkrótce jednak Rosja i Prusy zmobilizowały przeciw

powstańcom znaczne siły i w czerwcu 1794 r. zadały im klęskę pod

Szczekocinami i Chełmem. Sytuację chwilowo poprawił wybuch powstania w

Wielkopolsce, a zwycięstwo Jana Henryka Dąbrowskiego pod Bydgoszczą i

jego marsz na Pomorze zmusiły króla pruskiego do odstąpienia od

oblężenia Warszawy. Jednak, kiedy Tadeusz Ko¶ciuszko poniósł klęskę pod

Maciejowicami (10 X 1794) i ciężko ranny dostał się do niewoli

rosyjskiej, upadła wola walki. Dnia 4 listopada 1794 r. została zdobyta

Warszawa. Na początku r. 1795 nastąpił trzeci rozbiór Polski; Rosja

zajęła pozostałe ziemie litewsko - ruskie, Austria resztę województw

małopolskich z Krakowem, cze¶ć Podlasia i Mazowsza, Prusy pozostałą

czę¶ć Podlasia i Mazowsza z Warszawą oraz cze¶ć Małopolski. W

listopadzie 1795 r. Stanisław August abdykował. Państwo polskie

przestało istnieć.

6. Pod obcym zaborem

Utrata niepodległo¶ci była katastrofą, jednak nie załamała Polaków i nie

pozbawiła ich woli walki. Swoje nadzieje wiązali z nowym konfliktem,

jaki toczył się pomiędzy rewolucyjną Francją a Austrią i Prusami. Licząc

na pomoc Francji, Jan Henryk Dąbrowski, zwrócił się do gen. Napoleona

Bonaparte prowadzącego we Włoszech wojnę z Austrią, o zgodę na

utworzenie polskich oddziałów. W styczniu 1797 r. powstały Legiony

Polskie, które początkowo walczyły u boku Napoleona, a po zawarciu przez

Francję pokoju z Austrią (Campo Formio, r. 1797) pozostały we Włoszech

jako korpus posiłkowy Republiki Cysalpińskiej, za¶ po kolejnych układach

z Austrią (Lunéville, r. 1801) faktycznie przestały istnieć. Czę¶ć

legionistów odeszła z gen. K. Kniaziewiczem, a z resztek utworzono trzy

półbrygady; dwie pozostały w służbie Królestwa Etrurii, trzecią wcieloną

do armii francuskiej i w r. 1801 wysłano na San Domingo (Haiti), do

tłumienia powstań miejscowej ludno¶ci.

Pomimo gorzkich do¶wiadczeń, Polacy wiązali nadzieje na niepodległo¶ć z

Napoleonem, zwłaszcza, kiedy w r. 1806 pokonał Prusy, wkroczył na ziemie

polskie i wyzwolił Warszawę. Kompromisowy pokój Francji z Rosją w Tylży

(r. 1807) powołał namiastkę państwa polskiego - Księstwo Warszawskie

(104 tys. km; 2,6 mln ludno¶ci), złożone z ziem II i III zaboru

pruskiego. Na mocy konstytucji napoleońskiej (22. 07.1807) Księstwo

zostało połączone unią personalną z Saksonią; szlachta zachowała

uprzywilejowane stanowisko w państwie. W r. 1808 Kodeks Napoleona

zrównał wszystkich obywateli wobec prawa, znosząc tym samym poddaństwo

chłopów i ich przypisanie do ziemi, którą jednak uznał za własno¶ć

panów. Prawa polityczne uzależniał od posiadanego majątku, co było

szansą dla rodzącej się burżuazji i inteligencji. W r. 1809, po

zwycięskiej kampanii przeciwko Austrii i zwycięstwie księcia Józefa

Poniatowskiego pod Raszynem, obszar Księstwa został powiększony o ziemie

zaboru austriackiego. W r. 1812, na potrzeby wojny Napoleona z Rosją,

Księstwo wystawiło 80 tysięczną armię. Została rozbita i zdziesiątkowana

w kampanii rosyjskiej, a ziemie polskie ponownie zajęte podczas po¶cigu

Rosjan za Napoleonem. Mimo to Polacy pozostali wierni cesarzowi

Francuzów. W bitwie pod Lipskiem, dowodząc siłami polskimi zginął książę

Józef Poniatowski.

Kongres wiedeński, na którym porządkowano Europę po klęsce Napoleona (r.

1815) dokonał nowego podziału ziem polskich: Prusy otrzymały Pomorze

Gdańskie z Warmią, oraz departament bydgoski i poznański czyli tzw.

Wielkie księstwo Poznańskie oraz Górny Śląsk (9% obszaru dawnej

Rzeczypospolitej); Austria - Galicję i Śląsk Cieszyński i okręg

tarnopolski (11%); Rosja odzyskała ziemie zabrane w trzech rozbiorach

oraz okręg białostocki, a także czę¶ć Mazowsza z Warszawą (80%). Na mocy

konstytucji nadanej przez cara Aleksandra I, zabór rosyjski nosił nazwę

Królestwa Polskiego, był połączony unią personalna z Rosją; każdy car

był jednocze¶nie królem polskim. Królestwo posiadało osobny dwuizbowy

parlament, rząd, skarb, wojsko (dowodzone przez księcia Konstantego,

brata cara), polskie szkolnictwo, podstawowe wolno¶ci obywatelskie i

urzędowy język polski. Ponieważ car nie respektował konstytucji, a

namiestnik - gen. Józef Zajączek wykonywał wolę wielkiego księcia

Konstantego i szefa tajnej policji - Nowosilcowa, najpierw stłumiono

opozycję legalną w sejmie, a następnie aresztowano członków tajnego

związku Wolnomularstwa Narodowego i Towarzystwa Patriotycznego,

domagających się zjednoczenia wszystkich ziem polskich i przestrzegania

konstytucji. Jeszcze w trakcie procesu przywódców Towarzystwa, w grudniu

1828, w warszawskiej Szkole Podchorążych powstał zakonspirowany związek

niższych rangą wojskowych oraz młodej inteligencji, którym kierował

podporucznik Piotr Wysocki. Gdy we Francji i w Belgii wybuchła rewolucja

- podjęto decyzję o powstaniu. Wybuch nastąpił w nocy z 29 na 30

listopada 1830 r.; Po zdobyciu Arsenału, garstka spiskowców uderzyła na

Belweder, siedzibę Konstantego, któremu jednak udało się zbiec. Wkrótce

garnizon rosyjski opu¶cił Warszawę, a 5 grudnia 1830 r. dyktatorem

powstania mianowano gen. Józefa Chłopickiego. Zarówno Chłopicki jak

polskie władze Królestwa za cenę niewielkich ustępstw (przestrzeganie

konstytucji, zakaz stacjonowania wojsk rosyjskich w Królestwie,

przyłączenie Litwy, Wołynia i Podola) byli gotowi pogodzić się carem.

Nieustępliwa postawa cara Aleksandra spotęgowała nastroje patriotyczne,

25 stycznia 1830 r. sejm ogłosił detronizację Romanowych. Oznaczało to

wojnę z Rosją, która, pomimo dwukrotnej przewagi przeciwnika trwała aż

do wrze¶nia 1831 r. Klęska powstania ¶ciągnęła na jego uczestników

represje, zmuszając do emigracji około 9 tysięcy ludzi. Car zawiesił

konstytucję, zlikwidował sejm, rząd i wojsko Królestwa, wprowadzając

stan wyjątkowy i 100 tysięczną armię rosyjską.

Tragedia powstania listopadowego nie zniechęciła Polaków do walki o

niepodległo¶ć ojczyzny. Plany powstania, z szerokim udziałem chłopów

dojrzewały teraz nie tylko w kraju, ale też i na emigracji we Francji,

zwłaszcza w¶ród członków Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Jednak

próba wywołania powstania w Krakowie w r. 1846 nie powiodła się, a

chłopi, zamiast przeciwko zaborcy zwrócili się przeciwko polskiej

szlachcie.

W drugiej połowie XIX wieku, klęska Rosji w wojnie krymskiej i tzw.

odwilż posewastopolska, przyniosły pewne ograniczone swobody w życiu

Królestwa Polskiego: ogłoszono amnestię, złagodzono cenzurę, zezwolono

na zakładanie szkół wyższych oraz organizacji ¶rodowiskowych. Na

początku lat sze¶ćdziesiątych ukształtowały się dwa obozy polityczne:

"Białych" - skupiających bogatą szlachtę i burżuazję i "Czerwonych" -

drobną szlachtę, inteligencję, młodzież studencką. Biali pragnęli

zwiększenia autonomii Królestwa, drogą układów z carem, Czerwoni -

niepodległo¶ci wywalczonej z bronią w ręku. W styczniu 1863 r. wybuchło

najdłuższe i najtragiczniejsze polskie powstanie narodowe, w którym 20

tysięcy powstańców poległo w walce, 2 tysiące stracono, 10 tysięcy

zesłano do kopalń na Uralu, a 40 tysięcy na Syberię. Car, aby odciągnąć

chłopów od udziału w powstaniu przeprowadził uwłaszczenie chłopów,

nadając im na własno¶ć użytkowaną ziemię w zamian za wieczysty podatek

gruntowy. Uwłaszczenie przyczyniło do się do zmiany stosunków

społecznych: chłopi nie posiadający ¶rodków na zakup ziemi, przenosili

się do miasta, zasilając szeregi robotników przemysłowych.

Po klęsce powstania Polacy szukali nowych dróg działania i odnaleĽli je

w ideach pozytywizmu - pracy u podstaw (o¶wiata na wsi, prawa dla

kobiet) oraz pracy organicznej: dążenie wszystkich klas do rozwoju

cywilizacyjnego kraju, podnoszenia dobrobytu społecznego, unikanie

konfliktów.

Brak własnej państwowo¶ci, brak ustawodawstwa socjalnego w warunkach

gwałtownego rozwoju gospodarki kapitalistycznej, zapóĽnienia

cywilizacyjne, a także powolne, ale niebezpieczne "zrastanie się"

zaborów z zaborcą - skupiły Polaków wokół idei socjalizmu, oraz ruchu

narodowego i ludowego. Pierwszą partią o charakterze socjalistycznym był

Proletariat, założony w 1882 r. przez Ludwika Waryńskiego. W przyszłej

Polsce - postulował Waryński - zapanuje ustrój oparty na równo¶ci i

wspólnej własno¶ci ¶rodków produkcji; w chwili bieżącej zadaniem

robotników jest walka o ustawodawstwo socjalne i swobody demokratyczne.

Aresztowania rozbiły Proletariat, lecz jego program przejął wkrótce II

Proletariat i Związek Robotników Polskich. Rozbicie ruchu

socjalistycznego oraz pominięcie sprawy niepodległo¶ci w programach

pierwszych partii sprawiło iż w r. 1892, w Paryżu na zjeĽdzie

socjalistów polskich, postanowiono powołać jednolitą partię - Polską

Partię Socjalistyczną, łączącą cele socjalne i niepodległo¶ciowe.

Najwybitniejszym działaczem PPS w kraju został Józef Piłsudski. Wkrótce,

z powodu zagrożenia programu społecznego hasłami ogólnonarodowymi, od

PPS odeszła cze¶ć działaczy z Julianem. Marchlewskim i Różą Luksemburg,

którzy utworzyli Socjaldemokrację Królestwa Polskiego (1893). SDKP (od

r. 1900, po przyłączeniu działaczy litewskich - SDKPiL) w r. 1918

połączyła się z radykalnym skrzydłem PPS - Lewicą, tworząc Komunistyczną

Partię Robotniczej Polski.

Przeciwstawiać się germanizacji i rusyfikacji i szerzyć o¶wiatę w języku

polskim, zwłaszcza na wsi, pragnęła młodzież skupiona w Związku

Młodzieży Polskiej założonym przez Zygmunta Balickiego w r. 1887. Na

bazie tej organizacji, w r. 1893, Roman Dmowski stworzył w Warszawie

Ligę Narodową, cztery lata póĽniej przekształconą w Stronnictwo Narodowo

- Demokratyczne (endecja). Narodowcy postulowali hasła pracy

organicznej, która wzmocni naród; pogłębianie ¶wiadomo¶ci i jedno¶ci

narodowej. W konsekwencji prowadziło do odkładania walki o niepodległo¶ć

i ugody z zaborcą.

Autonomia, jaką cieszyła się Galicja pozwoliła na rozwój ruchu ludowego,

którego działacze uczyli chłopów nowych form gospodarowania a także

walki o prawa obywatelskie i polityczne. Pierwsza partia chłopska -

Stronnictwo Ludowe powstała w r. 1895, (od 1903 - Polskie Stronnictwo

Ludowe), w r. 1913 podzieliło się PSL-Piast i PSL-Lewicę. W zaborze

rosyjskim ruch ludowy (PSL-Wyzwolenie) mocno akcentował konieczno¶ć

walki o niepodległo¶ć.

Istotne zmiany w działalno¶ci i programach partii nastąpiły po rewolucji

lat 1905 - 1907, która w Królestwie Polskim miała charakter ruchu

narodowo - społecznego. Przyczyną rozłamów i rozbieżno¶ci była sprawa

niepodległo¶ci Polski. NajwyraĽniej nastąpiło to w PPS, która jako PPS -

Frakcja Rewolucyjna (od r. 1906), kierowana przez J. Piłsudskiego, stała

się ruchem niepodległo¶ciowym i przeniosła swoją działalno¶ć do Galicji.

Dalsze zmiany w programach i taktyce partii spowodował konflikt pomiędzy

zaborcami i wybuch I wojny ¶wiatowej.

7. Sprawa polska w czasie I wojny ¶wiatowej

Z wojną, która postawiła przeciwko sobie państwa Trójprzymierza (Austro

- Węgry, Niemcy i Włochy) oraz Trójporozumienia (Anglia, Francja i

Rosja) Polacy wiązali wielkie nadzieje na niepodległo¶ć. Stali jednak

przed dylematem: Które z państw ma największą szansę na zwycięstwo?

Który z zaborców będzie w stanie zjednoczyć ziemie polskie? Endecja

postawiła na Rosję, twierdząc, że największym zagrożeniem dla Polski są

Niemcy; kulturę słowiańską w tej sytuacji może skutecznie chronić tylko

car, który zjednoczonym ziemiom polskim nada szeroką autonomię. Walkę

przeciwko Rosji u boku Austro - Węgier postulowały PPS i PSL. J.

Piłsudski tworząc w r. 1908 Związek Walki Czynnej, zakładał, że przy

pomocy Austrii wywoła powstanie w Królestwie Polskim, które będzie

centrum odrodzonego państwa. Rosja, Austro - Węgry i Niemcy traktowały

sprawę polską instrumentalnie, ograniczając się, w początkach wojny do

mglistych obietnic "wyzwolenia" i "zjednoczenia" ziem polskich, za¶

Anglia i Francja traktowały ją jako wewnętrzną sprawę swojego sojusznika

- cara. Czas pozyskania Polaków nastąpił dopiero w r. 1916, kiedy Niemcy

doznali porażki na froncie wschodnim i w r. 1917, po wybuchu rewolucji

lutowej w Rosji. Pomimo rozterek i dezorientacji Polacy z bronią w ręku

pragnęli walczyć o niepodległo¶ć. W połowie sierpnia 1914 r. powstały

Legiony Polskie. Ich zalążkiem była stworzona przez J. Piłsudskiego

Kompania kadrowa, która od 6. 08. 1914 r. prowadziła walkę w Królestwie

Polskim. Legiony, liczące około 15 tysięcy żołnierzy, składały się

trzech brygad - dowodzonych przez J. Piłsudskiego, płk. J. Hallera i

płk. S. Szeptyckiego. Zostały rozwiązane w r. 1917, po tym jak J.

Piłsudski wycofał się ze współpracy z państwami centralnymi. Na terenie

Królestwa Polskiego, w r. 1914 J. Piłsudski założył Polską Organizację

Wojskową, która do r. 1915 walczyła przeciwko Rosji, a po kryzysie

przysięgowym wystąpiła przeciwko Austrii i Niemcom. Pierwszym

komendantem POW był T. Żuliński; pod konie wojny funkcję objął płk. E.

Rydz - Śmigły. Po stronie Rosji walczyli (maj - lipiec r. 1915) Polacy w

tzw. Legionie Puławskim, utworzonym z inicjatywy płk. W. Gorczyńskiego;

w r. 1916 przekształcono go w Polską Brygadę Strzelecką. Po rewolucji

lutowej i upadku caratu, za zgodą Rządu Tymczasowego w Rosji powstało

wojsko złożone z Polaków walczących w armii rosyjskiej, w liczbie trzech

korpusów i 24 tysięcy żołnierzy. Najtragiczniejszy był los II Korpusu

rozbitego przez Niemców w krwawej bitwie pod Kaniowem, w maju 1918 r. W

połowie r. 1917, prezydent Francji zezwolił na tworzenie armii złożonej

z polskich emigrantów mieszkających we Francji, USA, Kanadzie oraz

polskich jeńców, byłych żołnierzy państwa centralnych. Dowódcą armii

został J. Haller.

Klęska Niemiec i Austro-Węgier, zwycięstwo rewolucji i wycofanie się

Rosji z wojny, polski wysiłek militarny, zabiegi dyplomatyczne na arenie

międzynarodowej oraz działalno¶ć polskich o¶rodków władzy sprawiły,

jeszcze przed formalnym podpisaniem pokoju w Wersalu, po 123 latach

niewoli odrodziło się państwo polskie.

8. Polska odrodzona 1918 - 1939

Dnia 11 listopada 1918 r. do Warszawy przybył J. Piłsudski, przejął

władzę cywilną i wojskową, powołał pierwszy rząd, któremu

podporządkowały się o¶rodki władzy w Krakowie, Lublinie, Poznaniu i

Cieszynie. Równolegle z procesem odbudowywania administracji i

unifikacji państwa trwała walka o przywrócenie polskiego stanu

posiadania. Na południu, pomimo wcze¶niejszej umowy (5.11.1918), Czesi

zaatakowali Śląsk Cieszyński, wyparli Polaków z Zaolzia, a

międzynarodowa konferencja w Spa (lipiec 1920 r.), przyznała

Czechosłowacji sporne terytorium wraz z 100 tysięczną mniejszo¶cią

polską. Na południowym wschodzie, granicę pomiędzy Polską a ówczesną

Ukraińską Republiką Ludową ustalono na rzekach Zbrucz i Horyń. Granica

wschodnia została ustalona po wojnie polsko - radzieckiej, a kończący

spór traktat ryski (18. 03. 1918) nakre¶lił jej przebieg na linii Dzisna

- Dokszyce - Słucz - Ostróg - Zbrucz. Polska uznała państwo litewskie w

lipcu 1920 r., a w paĽdzierniku tegoż roku, gen. L. Żeligowski zajął

Wileńszczyznę, którą przyłączono do Polski. O kształcie polskiej granicy

północnej zadecydował traktat wersalski przyznając Polsce 121 km dostępu

do morza poprzez Pomorze Wschodnie; Gdańsk otrzymał status wolnego

miasta; w wyniku plebiscytów - Warmia, Mazury i Powi¶le pozostały przy

Prusach Wschodnich. Na zachodzie: Wielkopolskę przywróciło Polsce

powstanie wielkopolskie (grudzień 1918 - styczeń 1919); Na Górnym Śląsku

Polacy nie uznali wyników plebiscytów, chwycili za broń i po trzech

powstaniach wywalczyli sze¶ć powiatów górno¶ląskich.

Jeszcze przed ostatecznym ustaleniem granic państwa, w marcu 1921 r.

sejm ustalił konstytucję, w my¶l której Polska ukształtowała się jako

republika burżuazyjno - demokratyczna; władzę ustawodawczą sprawował

dwuizbowy sejm (555 osób), władzę wykonawczą - rząd i prezydent, władzę

sądowniczą - niezawisłe sądy, obywatele otrzymali prawo wyborcze równe,

tajne, powszechne, bezpo¶rednie i proporcjonalne, oraz gwarancję

podstawowych swobód obywatelskich. Proces unifikacji i odbudowy

zjednoczonego państwa był niezwykle trudny, ze względu na zniszczenia

wojenne, konieczno¶ć pokonywania odmienno¶ci politycznych i

gospodarczych, jakimi obciążone były poszczególne zabory. Od samego

początku toczyła się ostra walka polityczna w parlamencie pomiędzy

tworzącymi go ugrupowaniami, utrudniając skuteczne działanie.

Antagonizmy polityczne, podsycane przez narodowców, doprowadziły do

zabójstwa w 1922 r. pierwszego prezydenta Rzeczpospolitej Gabriela

Narutowicza. Trudno¶ciom gospodarczym przeciwstawił się w 1923 r.

premier W. Grabski. Wprowadził reformę monetarną, powołał Bank Polski i

rozpoczął prace nad budową portu w Gdyni, dzięki czemu polski handel

zagraniczny został uniezależniony od opanowanego przez Niemców Gdańska.

W r. 1925 przeprowadzono kolejną reformę uwłaszczeniową zakładającą

dobrowolną parcelację majątków powyżej 180 ha, na kresach powyżej 300

ha, a w majątkach uprzemysłowionych powyżej 700 ha przy pełnym

odszkodowaniu dla wła¶cicieli. W wyniku reformy własno¶ć chłopska

powiększyła się o 13 %, co jednak nie spełniało oczekiwań społecznych.

Młodemu państwu polskiemu nie sprzyjała też sytuacja międzynarodowa: w

r. 1925 (Locarno) Francja, za cenę gwarancji własnej granicy wschodniej,

pozostawiła otwartą sprawę rewizji polskiej granicy zachodniej. W tym

samym czasie rozpoczęła się polsko - niemiecka wojna celna i spór o

pocztę z niemieckim władzami Wolnego Miasta Gdańska. Trudno¶ciom

politycznym spowodowanym wadliwie funkcjonującym system demokracji

parlamentarnej, postanowił przeciwdziałać J. Piłsudski dokonując w maju

1926 r. zamachu stanu i wprowadzając tzw. rządy sanacji czyli

uzdrowienia państwa. Pierwszym posunięciem były tzw. nowele sierpniowe,

które zwiększały zakres władzy prezydenta i utworzenie w 1928 r.

Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, a w 1937 Obozu Zjednoczenia

Narodowego - rodzaju forum politycznych wspierających rządy sanacji. W

1935 r. wprowadzono nową konstytucję, która dawała szerokie uprawnienia

prezydentowi, wybieranemu w powszechnych wyborach na 7 lat. Prezydent

mianował rząd, zwoływał i rozwiązywał sejm, dysponował prawem veta wobec

ustaw sejmowych, zachował prawo wydawania dekretów z mocą ustawy,

mianował najwyższych urzędników: prezesa NIK, prezesa Sądu Najwyższego

oraz Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych; prezydent nie ponosił

odpowiedzialno¶ci konstytucyjnej.

Pierwsze lata stabilizacji gospodarczej w odrodzonym państwie zniweczył

¶wiatowy kryzys gospodarczy, który w Polsce zaczął się od spadku cen na

produkty rolne, co wywołało bezrobocie, ograniczenie płac, brak popytu

na towary, spadek produkcji przemysłowej do 60%, zahamowanie inwestycji

i odpływ kapitałów zagranicznych. Państwo przeciwdziałało kryzysowi

poprzez stosowanie dumpingu na rynku międzynarodowym i windowaniu cen w

kraju, co pozwalało utrzymać dodatni bilans handlowy; organizowało

roboty publiczne, przejmowało zakłady o szczególnym znaczeniu dla

gospodarki. W 1937 r., w widłach Wisły i Sanu rozpoczęto budowę

Centralnego Okręgu Przemysłowego - kompleksu przemysłowego, istotnego

dla obronno¶ci kraju.

Pomimo prób ułożenia stosunków z sąsiadami (pakt o nieagresji z ZSRR w

r. 1932 i z Niemcami w 1934) w stosunkach międzynarodowych wystąpiły

objawy kryzysu wywołane ekspansywną polityką hitlerowskich Niemiec. Po

zaborze Czechosłowacji we wrze¶niu 1938 r. Niemcy przystąpiły do

ofensywy dyplomatycznej przeciwko Polsce, żądając oddania Gdańska i

zgody na budowę eksterytorialnej autostrady łączącej Niemcy z Prusami

wschodnimi. Polska odrzuciła propozycje niemieckie, a Wielka Brytania i

Francja udzieliły nam gwarancji na wypadek wojny. Dnia 1 wrze¶nia 1939,

o godzinie 4.45 niemiecki pancernik Schleswig - Holstein rozpoczął

ostrzał Westerplatte. Był to początek II wojny ¶wiatowej.

9. Polska podczas II wojny ¶wiatowej

Wraz z atakiem na Westerplatte na Polskę ruszyło 1,8 mln żołnierzy

niemieckich i 1640 samolotów, którym mogli¶my przeciwstawić milion

żołnierzy i 400 samolotów. Polski plan obronny przewidywał możliwie

długą obronę na zachodnich granicach i oczekiwanie na pomoc sojuszników

zachodnich. Anglia i Francja wypowiedziały wojnę Niemcom 3 09.1939 r.,

lecz nie rozpoczęły działań. Podczas 35 dniowej wojny obronnej Polska

stawiała czoło nie tylko Niemcom, lecz także i ZSRR, który na mocy

wcze¶niejszego porozumienia Ribbentrop - Mołotow, 17. 09. 1939 r.

zaatakował polską granicę wschodnią. W tym samym dniu, Naczelny Wódz,

prezydent i rząd opu¶cili kraj, udając się na emigrację. Ostatnią bitwę

kampanii wrze¶niowej (2-5.X.1939) stoczyła pod Kockiem Samodzielna Grupa

Operacyjna "Polesie" gen. F. Kleeberga. W wyniku przegranej wojny Polska

znalazła się pod okupacją niemiecką i radziecką. Niemcy zajęli 48%

terytorium państwa polskiego i około 20 mln ludno¶ci, ZSRR - 50% i 14, 3

mln ludzi. Niemcy włączyli do Rzeszy województwo pomorskie, poznańskie,

czę¶ć łódzkiego, krakowskiego, czę¶ć Mazowsza i Kielecczyzny, Zaolzie i

Suwalszczyznę, a z pozostałych ziem utworzyli Generalną Gubernię. Na

wschodzie, ziemie zagarnięte Rzeczpospolitej przyłączono do Białoruskiej

i Ukraińskiej Republiki Ludowej. Na ziemiach okupowanych, wobec ludno¶ci

polskiej Niemcy stosowali: pracę przymusową, masowy wywóz na roboty w

Niemczech, konfiskatę majątku narodowego, akcje wysiedleńcze Polaków z

terenów przeznaczonych na niemiecką kolonizację, likwidacja inteligencji

polskiej, wojskowych, masowe egzekucje i pacyfikacje. W obozach pracy

(np. Dachau, O¶więcim) prowadzono eksterminację ludno¶ci z krajów

okupowanych przez Niemcy. Zginęło tam 1,5 mln ludzi. Politykę

niszczenia, ziemiaństwa, inteligencji i kadry wojskowej prowadzili też

Rosjanie, mordując 20 tysięcy jeńców wojennych w obozach w Kozielsku,

Ostaszkowie i Starobielsku. Po wprowadzeniu przymusowego obywatelstwa

radzieckiego, Polacy byli wcielani do Armii Czerwonej.

Po klęsce wrze¶niowej Polacy walczyli w obronie Francji: w Lotaryngii,

na lini Maginota walczyła I Dywizja Grenadierów, (gen. B. Duch), w

Alzacji 2 Dywizja Strzelców Pieszych (gen. B. Prugar - Ketling), w

Szampanii - 10 Brygada Kawalerii Pancernej (gen. S. Maczek), Samodzielna

Brygada Strzelców Podhalańskich (gen. Z. Bohusz- Szyszko) w Norwegii,

pod Narvikiem. W Bitwie o Anglię, od sierpnia do paĽdziernika 1940,

dywizjony 302 i 303 zestrzeliły 273 samoloty niemieckie. Na Atlantyku

osłaniając konwoje i tropiąc niemieckie okręty walczyły polskie

niszczyciele: Burza, Grom, Błyskawica, Piorun, Orkan, Garland oraz okręt

podwodny Orzeł; na Morzu Śródziemnym - Sokół i Dzik. W Afryce,

działająca od 1940 r Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich (gen. S.

Kopański), brała udział w obronie twierdzy Tobruk w Libii (r.1941).

Także w kraju, pomimo okupacji i represji Polacy prowadzili działalno¶ć

konspiracyjną tworząc podziemne wojsko - Armię Krajową i Bataliony

Chłopskie, formalnie podlegające poskiemu rządowi na emigracji w

Londynie. Szeregi AK w 1943 r. liczyły około 300 tysięcy żołnierzy. W

latach 1942 - 1944 AK przeprowadziła działalno¶ć sabotażową i

dywersyjną, między innymi: 300 zbrojnych akcji w obronie ludno¶ci

polskiej na ZamojszczyĽnie; w akcji pod Arsenałem w Warszawie Akowcy

odbili 20 więĽniów przetrzymywanych przez Gestapo, dokonali udanego

zamachu na szefa SS - F. Kutscherę. Po agresji niemieckiej na ZSRR, w

1942 r. stworzono tam armię polską, lecz nieporozumienia z Rosjanami,

sprawiły iż gen. W. Anders ewakuował ją (67 tys. żołnierzy i 47 tys.

cywilów) do Iranu. Armia ta dała początek II Korpusowi, który dowodzony

przez Andersa walczył w ramach 8 armii brytyjskiej. W maju 1944 r.

Polacy, otworzyli aliantom drogę do Rzymu, zdobywając Monte Cassino,

następnie Anconę i Bolonię. W inwazji na Normandię (r.1944) brała udział

1 Dywizja Pancerna gen. S. Maczka, walcząc pod Falaise, zdobywając Bredę

w Holandii; swój szlak bojowy zakończyła w Wilhelmshaven w Niemczech, I

Brygada Spadochronowa uczestniczyła w największej operacji powietrzno

desantowej pod Arnhem we wrze¶niu 1944 r.

Po zerwaniu stosunków pomiędzy ZSRR a rządem polskim rządem

emigracyjnym, komuni¶ci polscy uzyskali zgodę J. Stalina, (maj 1943 r.)

na organizację w Sielcach nad Oką, Dywizji im. T. Ko¶ciuszki, (gen. Z.

Berling), rozbitej w paĽdzierniku 1943 r. w bitwie pod Lenino. Dalsze

działania na froncie wschodnim kontynuowała 1 Armia Ludowego Wojska

Polskiego (gen. Z. Berling), tocząc latem 1944 r. ciężkie walki nad

Wisłą (przyczółek warecko - magnuszewski), następnie wyzwalając ziemie

polskie, kończąc swój szlak bojowy w Berlinie.

Klęska Niemiec i przejęcie przez ZSRR inicjatywy strategicznej na

froncie wschodnim (r. 1943), powstanie Polskiego Komitetu Wyzwolenia

Narodowego - rządu, złożonego z komunistów polskich popieranych przez

Rosjan, a także zbliżanie się Armii Czerwonej i Ludowego Wojska

Polskiego do granic państwa przy¶pieszyły wybuch powstania w Warszawie

(sierpień 1944 r.). Jego celem było wyzwolenie stolicy z rak niemieckich

i wystąpienie w roli gospodarzy wobec zbliżających się Rosjan. Podczas

63 dni bohaterskiej, lecz nierównej walki, przy obojętnej postawie

aliantów, zginęło 20 tys. żołnierzy AK, 180 tysięcy ludno¶ci cywilnej i

2,6 tys. żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego gen. Berlinga, którzy

przyszli powstańcom z pomocą.

Upadek powstania, ofensywa Rosjan, którzy w styczniu 1945 r. wyzwolili

Warszawę i szybkim marszem posuwali się na północ i północny zachód,

sprawiły, że uczestnicy konferencji jałtańskiej (luty 1945 r.) zgodzili

się na powołanie koalicyjnego rządu złożonego z komunistów popieranych

przez ZSRR i członków rządu londyńskiego, przeprowadzenie wolnych

wyborów. Polska granica wschodnia miała przebiegać na linii Curzona

(rzeka Bug); Polsce przyznano Prusy wschodnie, Górny i Dolny Śląsk.

Decyzje te potwierdziła konferencja w Poczdamie (lipiec- sierpień 1945

r.). W wyniku II wojny Polska straciła 6 mln obywateli; w 1946 r.

liczyła mniej niż 24 mln ludzi; zmiany graniczne spowodowały stratę 76

tys. km2 powierzchni (20% stanu przedwojennego); stan obecny - 312, 7

tys. km2.

10. Polska współczesna

Na mocy porozumień w Moskwie, 21. 06. 1945 r. został powołany Tymczasowy

Rząd Jedno¶ci Narodowej, z premierem E. Osóbką Morawskim i

wicepremierami: S. Mikołajczykiem i W. Gomułką. W sierpniu 1945 r.

Zachód cofnął uznanie dla rządu RP na emigracji, likwidacji uległy też

polskie siły zbrojne na Zachodzie. W życiu politycznym przewodnią rolę

sprawowała Polska Partia Robotnicza i uzależnione od niej (tzw.

koncesjonowane) Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Ludowe,

Stronnictwo Demokratyczne, Stronnictwo Pracy i niezależne Stronnictwo

Pracy K. Popiela i Polskie Stronnictwo Ludowe S. Mikołajczyka. W czerwcu

1946, chcąc odwlec wybory, rząd przeprowadził sondaż poglądów

społecznych (referendum) żądając odpowiedzi na trzy pytania "Czy jeste¶

za zniesieniem senatu?", "Czy jeste¶ za przeprowadzanymi reformami

społeczno - gospodarczymi?", "Czy jeste¶ za utrwaleniem granicy

zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej?" Wyniki wyborów zostały

sfałszowane , prawdopodobnie ponad 80 % głosów "nie" padło na pierwsze

pytanie. W styczniu 1947 odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego, w

których PPR i partie koncesjonowane uzyskały 80 % poparcia. Prezydentem

został B. Bierut, premierem J. Cyrankiewicz. Zwycięstwo w wyborach

o¶mieliło komunistów do walki z przeciwnikami politycznymi: PSL zostało

rozbite aresztowaniami, S. Mikołajczyk opu¶cił Polskę; także z PPR

wykluczono W. Gomułkę. W grudniu 1948 r. PPS i PPR połączyły się tworząc

Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą. W życiu gospodarczym trwała

realizacja dekretów o nacjonalizacji przemysłu i reformie rolnej, a

także planu trzyletniego (1947 - 1949), zakładającego likwidację

zniszczeń wojennych, scalenie Ziem Odzyskanych, podniesienie poziomu

życiu. Sukcesy w realizacji tego planu wynikały z olbrzymiego

po¶więcenia społeczeństwa w pierwszych latach powojennych. W r. 1952

uchwalono konstytucję, która okre¶lała ustrój państwa jako demokrację

ludową a ¶rodki produkcji za własno¶ć państwa. Postępującą stalinizację

kraju, czyli przejmowaniu wzorów radzieckich w życiu politycznym i

gospodarczym, przerwały wypadki w Poznaniu w czerwcu 1956 r. Wywołały

one kryzys w PZPR i walkę frakcji o władzę w partii, którą, po wizycie

N. Chruszczowa w Polsce (paĽdziernik 1956 r.) przekazano W. Gomułce.

Polski PaĽdziernik zaowocował zwolnieniem z więzienia kardynała S.

Wyszyńskiego, utworzeniem koła posłów katolickich Znak, repatriacji 29

tysięcy Polaków z ZSRR, odej¶ciem od planów kolektywizacji rolnictwa.

Cechą charakterystyczną Polski Ludowej były cyklicznie powtarzające się

kryzysy społeczno - polityczne. Po tzw. "małej stabilizacji" rządów

ekipy W. Gomułki w latach 1957 - 1968, w marcu 1968, na tle wydarzeń

międzynarodowych (wojna izraelsko-arabska) doszło do wystąpień

antysemickich, inspirowanych przez członków partii związanych z M.

Moczarem. W rezultacie nagonki, Polskę opu¶ciło około 20 tysięcy

obywateli pochodzenia żydowskiego. Z PZPR usunięto 8 tys. osób. Wkrótce

Polskę ogarnął kolejny kryzys, wywołany trudno¶ciami gospodarczymi:

niedoinwestowaniem rolnictwa i przemysłu dóbr konsumpcyjnych, próbami

ukrytej kolektywizacji rolnictwa w postaci tzw. kółek rolniczych,

kosztami przy¶pieszonej industrializacji zwłaszcza w przemy¶le ciężkim.

W grudniu 1970, na wie¶ć o podwyżkach cen żywno¶ci doszło do strajków w

Gdańsku i Gdyni, krwawo stłumionych przez milicję. W wyniku kryzysu

politycznego, W. Gomułkę na stanowisku I sekretarza PZPR zastąpił E.

Gierek. Hasło jego ekipy budujemy "Drugą Polskę" przyniosło poprawę

warunków bytowych ludno¶ci i utrzymanie gospodarki kosztem pożyczek z

Zachodu, budowę gigantów przemysłu ciężkiego (Huta "Katowice",

Bełchatów), podniesienie cen skupu w rolnictwie, przy jednoczesnym

imporcie żywno¶ci. W 1979 r. przyszło załamanie gospodarcze, objawiające

się brakami rynkowymi, podwyżkami i inflacją wywołaną konieczno¶cią

spłaty kredytów. Fala protestów w sierpniu 1980 r, doprowadziła do

upadku ekipy rządzącej i powstania niezależnego związku zawodowego

"Solidarno¶ć" z przewodniczącym L. Wałęsą, dając też początek długiej

drodze (stan wojenny w l. 1981 - 1983) do transformacji ustrojowej,

która nastąpiła po wyborach 4 czerwca 1989r. Pierwszym prezydentem

wybranym w 1989 r. przez Zgromadzenie Narodowe został W. Jaruzelski z

PZPR, rok póĽniej wybory powszechne przyniosły zwycięstwo Lechowi

Wałęsie; w r. 1995 prezydentem został Aleksander Kwa¶niewski, w r. 2000

wybrany ponownie na drugą kadencję.

WSPARCIE FINANSOWE PRZEDSIĘWZIĘCIA - FUNDACJA BANKOWA IM. LEOPOLDA

KRONENBERGA

WIRTUALNA BIBLIOTEKA LITERATURY POLSKIEJ - VIRTUAL LIBRARY OF POLISH

LITERATURE

OPRACOWANIE: MAREK ADAMIEC