I. Po reformie oświaty zagadnienie to regulują przepisy ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, która w znaczny sposób zmieniła zakres odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy oświaty. Zgodnie z art. 5 ust. 7 wyżej wymienionej ustawy, odpowiedzialny jest organ prowadzący szkołę.

W stosunku do nauczycieli i wychowawców obowiązek nadzoru i odpowiedzialność kreują inne przepisy prawa cywilnego, administracyjnego i karnego.

Podstawy odpowiedzialności cywilnej mogą być różne, konieczne jest jednak wykazanie związku przyczynowego między wypadkiem w szkole, a szkodą, wykazanie, że szkoda powstała i że szkoła zdarzeniu wypadkowemu zawiniła, a więc że mamy do czynienia z tzw. „czynem niedozwolonym”. Podstawy odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych mogą kształtować odpowiedzialność:

- na zasadzie winy, np. art. 415, 427 k.c., - na zasadzie ryzyka np. art. 435 (w tym odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez podwładnego art. 417 oraz art. 430 kc.).

Odpowiedzialność organu prowadzącego szkołę, za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie funkcjonariuszy oświaty przy wykonywaniu czynności nie jest uzależniona od jego winy. Wystarczy stwierdzenie, że działanie funkcjonariusza było sprzeczne z porządkiem prawnym (art. 417 k.c.). W przypadku zaś art. 427 k.c. mamy do czynienia z odpowiedzialnością sprawującego nadzór. Odpowiedzialność ta oparta jest na winie osoby zobowiązanej do nadzoru. Odpowiedzialności z art. 427 k.c. jak i art. 430 kc. nie podlega nauczyciel, gdyż ponosi ją za niego organ prowadzący szkołę. Tak samo w rozumieniu art. 430 kc wychowawca, nauczyciel jest jedynie podwładnym, za którego działanie odpowiedzialność ponosi kierownictwo, jeśli działanie to związane jest z wykonywaniem powierzonej pracownikowi czynności. Warto również podkreślić, iż bezpośrednią odpowiedzialność nauczyciela jako pracownika, wobec osoby trzeciej wyłączył także kodeks pracy art. 120 kp.

Artykuł 417, 427 i 430 kc stanowią podstawę odpowiedzialności organu prowadzącego za szkody spowodowane z winy funkcjonariuszy oświaty, a więc także w przypadku wypadku ucznia na skutek niedopełnienia nadzoru nad uczniami przebywającymi w szkole.Przy ustalaniu wysokości odszkodowania znaczące może okazać się także przyczynienie się ucznia do powstania lub zwiększenia szkody. Pociąga to, bowiem za sobą odpowiednie zmniejszenie odszkodowania, które następuje zgodnie z oceną Sądu w zależności od obliczonego w procentach stopnia przyczynienia się poszkodowanego. Żądanie zadośćuczynienia może być dochodzone tylko w przypadku odpowiedzialności deliktowej.

Z przedstawionych powyżej przepisów wynika, iż pracownicy administracji szkoły, nauczyciele i wychowawcy w wyniku zaniedbania swoich podstawowych obowiązków, do których z pewnością, należy zapewnienie bezpieczeństwa uczącej się młodzieży w czasie zajęć szkolnych i przerw międzylekcyjnych, odpowiedzialności bezpośredniej w stosunku do ucznia, który uległ nieszczęśliwemu wypadkowi, nie ponoszą. Nie oznacza to jednak, iż ich odpowiedzialność jest całkowicie wyłączona. Nauczyciele i personel administracji szkoły odpowiadają służbowo przed dyrektorem szkoły i organem prowadzącym, za tragiczne skutki wynikłe z braku nadzoru nad bezpieczeństwem uczniów lub nieprzestrzeganiem procedury postępowania po zaistnieniu wypadku uczniowskiego.

Nauczyciele mianowani i dyplomowani podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej na podstawie Karty Nauczyciela. Komisje Dyscyplinarne w zależności od stopnia odpowiedzialności nauczyciela mogą wymierzyć jedną z kar dyscyplinarnych, wśród których znajduje się nagana, zwolnienie z pracy, zwolnienie z pracy z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zawodzie nauczyciela w okresie lat trzech od ukarania, czy wydalenie z zawodu nauczycielskiego. Ponadto, za uchybienia przeciwko porządkowi pracy w szczególności za nieprzestrzeganie przez pracownika szkoły przepisów bhp, opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia, szkoła może stosować karę pieniężną na podstawie art. 108 kp.

III. Odpowiedzialność Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego innych osób prawnych wykonujących władzę.

Art. 417. Art. 417. § 1.

§ 1. Za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa.

§ 2. Jeżeli wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej zlecono, na podstawie porozumienia, jednostce samorządu terytorialnego albo innej osobie prawnej, solidarną odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę ponosi ich wykonawca oraz zlecająca je jednostka samorządu terytorialnego albo Skarb Państwa.

Art. 417 w brzmieniu po zmianach ustawą z 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2004 r. Nr 162, poz. 1692)przyjmuje, że przesłanką odpowiedzialności jest wykonywanie władzy publicznej niezgodnie z prawem, co oznacza, że wykonującemu władzę publiczną - bez względu na sposób i formę działania - można postawić zarzut działania z naruszeniem prawa. Za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej odpowiada ta osoba prawna, z którą związana jest jednostka organizacyjna lub osoba fizyczna wykonująca uprawnienia władzy publicznej. Będzie to Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego albo inna osoba prawna wykonująca władzę publiczną na podstawie prawa.

Art. 417 § 1 wprowadza zasadę, że za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej odpowiada ta osoba prawna, z którą związana jest jednostka organizacyjna bez osobowości prawnej lub osoba fizyczna wykonująca uprawnienia władzy publicznej. W związku z tym będą to: Skarb Państwa,

jednostki samorządu terytorialnego,

inne osoby prawne wykonujące władzę publiczną z mocy prawa.

Skarb Państwa

Art. 417 jest podstawą odpowiedzialności Skarbu Państwa jako szczególnej państwowej osoby prawnej, cywilnoprawnej utożsamianej z Państwem, który występuje w obrocie cywilnoprawnym. Chodzi więc o działanie Skarbu Państwa w sferze stosunków cywilnoprawnych, o charakterze majątkowym, z innymi podmiotami na zasadzie równorzędności. W takich przypadkach Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego, nienależącego do innych państwowych osób prawnych. W rezultacie, każda czynność cywilnoprawna państwowej jednostki organizacyjnej jest czynnością Skarbu Państwa. Sąd Najwyższy wyjaśnił w orzeczeniu z 11 maja 1999 r., I CKN 1148/97, że Skarb Państwa stanowi scalony i o jednolitym charakterze podmiot; niezależnie od liczby wskazanych w pozwie i w orzeczeniu sądowym jednostek organizacyjnych, stroną jest zawsze Skarb Państwa, a nie wskazane jednostki.

Inna sytuacja występuje jeżeli Państwo działa jako władza na podstawie prawa konstytucyjnego i ustaw o charakterze ustrojowym, nie będącymi normami prawa cywilnego, to nie występuje jako Skarb Państwa - jako osoba prawna. Państwo działając w ramach imperium nie wkracza w stosunki cywilnoprawne. Nie ma przy tym żadnego znaczenia, że te same państwowe jednostki organizacyjne mogą występować zarówno wówczas, gdy państwo działa w ramach imperium, jak i w ramach dominium.

Jednostka samorządu terytorialnego

Gmina i inne gminne osoby prawne

Dla zastosowania art. 417 szczególne znaczenie ma to, że samorząd terytorialny jest odrębnym od państwa podmiotem. Konsekwencją tego jest przyznanie osobowości prawnej jednostkom samorządu terytorialnego. Wynika to wyraźnie z przepisów ustrojowych. Przepisy te _ odnośnie do gminy zawarte są w ustawie z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591). Zgodnie z art. 1 ust. 2 tej ustawy, przez gminę należy rozumieć wspólnotę samorządową, którą z mocy prawa tworzą mieszkańcy gminy, oraz odpowiednie terytorium. Gmina jest osobą prawną. Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, jeżeli nie są zastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów, przy czym gmina wykonuje zadania własne oraz zadania zlecone. W drodze ustawy można przekazać gminie nowe zadania własne , jak również nakładać obowiązek wykonywania zadań zleconych z zakresu administracji rządowej ( art. 8 ust. 1). Zadania z zakresu administracji rządowej gmina może również wykonywać na podstawie porozumienia z organami administracji rządowej.

Organami gminy jako osoby prawnej są: rada gminy - jako organ stanowiący i kontrolny i wójt, burmistrz lub prezydent miasta - jako organ wykonawczy.

Ustawa o samorządzie gminnym przewiduje też związki międzygminne. Związek taki ma osobowość prawną, a jego organami są: zgromadzenie związku - jako organ stanowiący i kontrolny, oraz zarząd związku - jako organ wykonawczy.

Obok gminy i związku międzygminnego - jako jednostek samorządu terytorialnego - występują także inne gminne osoby prawne, które mogą występować na szczeblu gminy, powiatu i województwa. Te inne osoby prawne mogą być kreowane w dwojaki sposób. Z jednej strony, mogą być kreowane w drodze ustawy, która nada im taki status, z drugiej strony zaś - mogą być powoływane lub tworzone przez gminy. W szczególności gmina może utworzyć spółki kapitałowe, co przewidują wyraźnie przepisy ustawy z 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej jako prawne formy prowadzenia działalności komunalnej obok zakładu budżetowego. Spółki kapitałowe, których gmina jest jedynym udziałowcem, to gminne osoby prawne (samorządowe osoby prawne).

Oprócz spółek kapitałowych, samorządowymi osobami prawnymi na szczeblu gminy mogą być: stowarzyszenia gmin oraz fundacje, których założycielem jest gmina.

Wyodrębnienie gminy, związku międzygminnego oraz innych gminnych osób prawnych jest - dla art. 417 - istotne, ponieważ osoby te ponoszą odrębną odpowiedzialność.

Powiat

Zgodnie z art. 1 ust. 2 ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym , przez powiat należy rozumieć lokalną wspólnotę samorządową, którą z mocy prawa tworzą mieszkańcy powiatu, oraz odpowiednie terytorium. Powiat ma osobowość prawną. Powiat - jako jednostka samorządu terytorialnego - wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym. Jednocześnie - zgodnie z art. 4 ust. 4 ustawy o samorządzie powiatowym - ustawy mogą określać niektóre sprawy należące do zakresu działania powiatu, jako zadania z zakresu administracji rządowej, wykonywanej przez powiat. Powiat może też zawierać porozumienia: z jednej strony, z organami administracji rządowej w sprawie wykonywania przez powiat zadań publicznych z zakresu administracji rządowej, z drugiej strony - z jednostkami lokalnego samorządu gminnego i województwem w sprawie powierzenia prowadzenia zadań publicznych (art. 5 ust. 2).

Organami powiatu są: rada powiatu jako organ stanowiący i kontrolny oraz zarząd powiatu jako organ wykonawczy. Istnieją także miasta na prawach powiatu. Funkcje organów powiatu w takich miastach pełni rada miasta i zarząd miasta. Miasto na prawach powiatu, jako jednostka samorządu terytorialnego, wykonuje, z jednej strony, zadania gminy, z drugiej strony - zadania powiatu.

Na szczeblu powiatu mogą też funkcjonować związki powiatów, które mają osobowość prawną. Poza powiatem i związkiem powiatów istnieją też inne powiatowe osoby prawne. Chodzi tu o osoby prawne, którym ustawa może wprost nadać taki statut, oraz o osoby prawne, które na podstawie odrębnych ustaw mogą być tworzone wyłącznie przez powiat np. jednoosobowe spółki kapitałowe, fundacje, stowarzyszenia powiatów.

Podobnie jak przy gminnych osobach prawnych na podstawie art. 417 odrębną odpowiedzialność ponoszą powiat, związek powiatów oraz powiatowe osoby prawne.

Województwo

Status prawny województwa regulują przepisy ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa. Województwo ma osobowość prawną, a jego organami są sejmik województwa i zarząd województwa. Oprócz województwa wyróżnia się inne wojewódzkie osoby prawne, tj. takie, którym status ten nadaje ustawa, lub takie, które utworzone są wyłącznie przez województwo, np. jednoosobowe spółki kapitałowe. Te inne wojewódzkie osoby prawne ponoszą odrębną od województwa odpowiedzialność.

Zgodnie z art. 16 ust. 2 Konstytucji samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej, przysługującą mu w ramach ustaw istotną część zadań publicznych samorząd wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. W związku z tym jednostki samorządu terytorialnego są podmiotami władzy publicznej. Art. 163 Konstytucji stanowiąc, że samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne niezastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych, wprowadza bardzo istotną zasadę domniemania jego kompetencji.

Z art. wynika że 417 § 2 jeżeli źródłem wykonywania zadań z zakresu administracji rządowej, przez jednostkę samorządu terytorialnego jest ustawa, to odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu tego zadania ponosi wyłącznie jednostka samorządu terytorialnego. Innym przypadkiem jest sytuacja gdy źródłem wykonywania zadania z zakresu administracji rządowej przez jednostkę samorządu terytorialnego jest porozumienie, wtedy wynikłą szkodę ponoszą solidarną odpowiedzialność Skarb Państwa i jednostka samorządu terytorialnego.

Te same reguły dotyczą innej osoby prawnej, która wykonuje zadania z zakresu władzy publicznej bądź to na podstawie ustawy, bądź to na mocy porozumienia ze Skarbem Państwa lub jednostką samorządu terytorialnego.

Odpowiedzialność podmiotów zlecających wykonywanie władzy publicznej, czyli Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego, opiera się w tym wypadku na zasadzie ryzyka, podobnie jak reguluje to art. 474. Zgodnie z ogólną regułą, którą wyraża art. 441 § 1 przepis art. 417 § 2 stanowi o solidarnej odpowiedzialności podmiotu wykonującego na podstawie zlecenia władzę publiczną i podmiotu zlecającego.

Zasada ryzyka

Na gruncie art. 417 w poprzednim brzmieniu, konieczną przesłanką odpowiedzialności Skarbu Państwa z art. 417 była wina funkcjonariusza. Obecnie wystarczającą przesłanką pozostaje niezgodność z prawem działania organów władzy publicznej, co oznacza w kategoriach prawa cywilnego związanie odpowiedzialności z przesłanką obiektywną. Jest to więc odpowiedzialność na zasadzie ryzyka

Dla przyjęcia odpowiedzialności odszkodowawczej z art. 417 nie ma znaczenia formalny status osoby będącej sprawcą szkody, lecz charakter i rodzaj podejmowanych przez nią czynności, jako związanych z wykonywaniem władzy publicznej mieszczącej się w obszarze kompetencji danej instytucji. Nie trzeba ustalać osoby bezpośredniego sprawcy szkody, lecz wystarczy ustalenie istnienia związku między wykonywaniem władzy publicznej, czyli funkcjonowaniem danej instytucji i szkodą. Nie zachodzi też potrzeba oceny zachowania się określonej osoby z punktu widzenia jej postępowania jako niezgodnego z prawem, lecz przedmiotem oceny będzie zachowanie się określonej struktury władzy publicznej

Szczególne przypadki odpowiedzialności Skarbu Państwa - odpowiedzialność za szkody związane z funkcjonowaniem organów wymiaru sprawiedliwości

Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy sił porządkowych

Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy oświaty i wychowania

Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy służby zdrowia

Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wynikłe z naruszenia obowiązku utrzymania dróg publicznych w należytym stanie