Mimika - ruchy mięśni twarzy, wyrażające myśli, emocje, przeżycia, nastroje, a także postawy wobec innych ludzi oraz bieżące komentarze do toczącej się komunikacji (szerzej zobacz: komunikacja niewerbalna). W teatrze towarzyszy wypowiadanym słowom jako środek gry aktorskiej. W pantomimie jest najważniejszym obok ruchu środkiem wyrazu.
W badaniach nad mimiką podnoszono następujące kwestie:
w jakim stopniu jest ona zależna od środowiska - czy ludzie uczą się mimiki, czy raczej są to reakcje wrodzone
jak dalece zmienne kulturowo są schematy mimiczne
w jaki sposób, kiedy i jakie komunikaty przekazuje twarz.
Twarz jako obszar komunikacji
Wyróżnia się siedem regionów twarzy, które kształtują wyraz mimiczny:
brwi i czoło (zobacz: mięsień marszczący brwi)
oczy (zobacz: spoglądanie)
górna warga
dolna warga i broda
szczelina ust
żuchwa
Pewne obszary twarzy mogą poruszać się niezależnie od siebie:
brwi i czoło
oczy, powieki
dolna część twarzy (policzki, usta, broda i dół nosa)
Te obszary twarzy decydują o wyrazie mimicznym, a ponieważ mają zdolność niezależnego ruchu, to twarz może wyrażać jednocześnie więcej niż jedną emocję (np. oczy się "gniewają", a usta wyrażają niesmak). Związane jest to także z unerwieniem mięśni twarzy. Wyrazy mimiczne aktywizowane mogą być zarówno mimowolnie przez ośrodki podkorowe jak przez ośrodki korowe, związane ze świadomym, celowym działaniem, socjalizacją w danej kulturze oraz tworzeniem reakcji społecznie adekwatnych. W związku z tym na twarzy może pojawiać się "walka" między wpływami "natury" i "kultury". W takich wypadkach oblicze również wyraża więcej niż jedną emocję na raz.
Twarz jest dość łatwa do świadomego kontrolowania i można za jej pomocą świadomie wysyłać komunikaty. Ludzie mogą się uśmiechać, gdy są szczęśliwi, ale także wtedy, gdy chcą na takich wyglądać, myślą, że mogą coś w ten sposób uzyskać lub uważają, że jest to oczekiwane przez innych. W związku z tym niektóre wyrazy mimiczne powstają nie jako objaw emocji, ale jako wynik reakcji poznawczej (zobacz zdjęcie). Pod względem informowania o reakcjach poznawczych bardzo ekspresyjne są brwi:
całkowicie podniesione - niedowierzanie
podniesione do połowy - zdziwienie
Podniesienie brwi to częsta oznaka wątpliwości, niedowierzania. Mięśnie ściągające brwi ku dołowi Darwin nazywał "mięśniami problemu", aktywują się one zarówno przy rozwiązywaniu łamigłówek, jak i podnoszeniu ciężkiego przedmiotu, a także podczas koncentracji.
stan normalny - bez komentarza
obniżone do połowy - zakłopotanie
Drugim obszarem twarzy, który niesie wiele informacji o zmieniającym się nastroju i reakcjach danej osoby są usta. Podniesienie kącików ust świadczy o zadowoleniu, opuszczenie o niezadowoleniu (zobacz też: mięśnie jarzmowe). Na przykład jednym z objawów depresji są opuszczone kąciki ust (oraz opuszczone zewnętrzne kąciki oczu). Reakcje mięśni jarzmowych, badane przy pomocy EMG, wykorzystuje się np. w mierzeniu postaw. Nasilona aktywność tego mięśnia świadczy o przychylnej postawie, nawet jeśli badany świadomie nie zdaje sobie z tego sprawy.
Często pojawiające się stany emocjonalne - nastroje (np. zadowolenie, irytacja, przygnębienie, zmęczenie, zainteresowanie) wpływać mogą na wygląd - tworzenie się zmarszczek wokół ust i oczu, pomiędzy brwiami i na czole (zobacz zdjęcie obok). Kształt twarzy i jej budowa, zwłaszcza okolice ust i szczęk, po części uzależnione mogą być od tak zwanych frustracji oralnych - silnych przeżyć w pierwszym roku życia człowieka (szerzej zobacz: faza oralna, charakter oralny).
Wyrazy mimiczne jako komunikaty
Ludzie przyjmują różne wyrazy twarzy także wtedy, gdy nikt na nich nie patrzy (np. w kinie). Oznacza to, że mimika wyraża emocje - mimika jest w takich sytuacjach mniej ekspresyjna i szybciej się zmienia, a wyrazy mimiczne są krótkotrwałe, liczy się je w sekundach lub ułamkach sekund. Wyrażają one nasze rzeczywiste stany emocjonalne. Takie mikroekspresje pojawiają się także w trakcie interakcji, są niezamierzone i mogą ujawnić prawdziwe stany wewnętrzne, nawet jeśli dana osoba chce je ukryć. Mikroekspresje mogą trwać krócej niż czas niezbędny do ich świadomego zarejestrowania przez obserwatora, czyli poniżej progu spostrzegania (który wynosi ok. 0,4 s). W takich przypadkach spostrzegane są podprogowo.
Mimo to badania sugerują, że wyrazy mimiczne są przede wszystkim komunikatami społecznymi. Przybierają one na sile, jeśli jesteśmy przekonani, że inni ludzie mogą nas zobaczyć. Na przykład inne wyrazy mimiczne pojawiają się w ciemnym kinie wtedy, gdy jesteśmy sami, a inne, gdy sądzimy, że jeszcze ktoś prócz nas ogląda film. Gracze w kręgle zwykle nie wyrażają swoich emocji kręglom, ale dopiero wtedy, gdy odwrócą się do towarzyszy[4]. Ponadto wyraz twarzy przeważnie wywołuje w toku konwersacji reakcje werbalne i niewerbalne rozmówców.
Obecnie przyjmuje się więc, że wyrazy mimiczne są przeważnie zamierzonymi komunikatami społecznymi, ale odzwierciedlają także prawdziwe stany emocjonalne. Obrazowo można powiedzieć, że wyraz mimiczny jest raczej miną niż maską. Oznacza to, że mimika najczęściej wyraża prawdziwe stany emocjonalne (ewentualnie w sposób przerysowany) rzadko jest całkowicie udawanym i nieadekwatnym do stanu wewnętrznego grymasem. Szerzej zobacz: autoprezentacja.
Klasyfikacja wyrazów mimicznych
Istnieją tysiące wyrazów mimicznych[5]. Dzisiaj wiemy, że jest ich więcej niż pojedynczych słów, za pomocą których je określamy. Jest tak dlatego, że emocje (i w związku z tym odpowiednie wyrazy mimiczne) różnią się intensywnością, czasem trwania, autentycznością, możliwością kontrolowania itd. Oznacza to, że każda podstawowa emocja ma nie jeden, ale całą gamę różnych, charakterystycznych dla niej wyrazów mimicznych. Dodatkowo ludzie przeżywają często mieszaninę różnych uczuć (np. złość, satysfakcja i lęk, irytacja i poczucie winy, radość i wstyd etc.), co prowadzi do jeszcze większego zróżnicowania mimiki, odzwierciedlającej wszystkie te niuanse. Język nie jest w stanie ująć wszystkich tych subtelności w pojedynczych słowach.
Wiele wyrazów twarzy nie ma nic wspólnego z emocjami. Część wyrazów mimicznych pełni funkcję podobną do gestu - emblematu. Mają znaczenie tylko w danej kulturze (na przykład mrugnięcie jednym okiem, szybkie poruszenie kilka razy jedną brwią, wydęcie ust tak jak do pocałunku).
Część ekspresji mimicznych to sygnały towarzyszące mowie. Możemy na przykład twarzą wyrazić znak zapytania (uniesienie obu brwi) lub wykrzyknik.
Wyrazy mimiczne możemy także podzielić ze względu na to, czy są one intencjonalne czy też mimowolne:
Mimowolne, spontaniczne wyrazy twarzy są wytworem ewolucji i wiążą się z przeżywaniem emocji (są to na przykład mikroekspresje). Te wyrazy twarzy podobne są u wszystkich ludzi bez względu na wiek, status społeczny, pochodzenie, płeć, kulturę itp.
Zautomatyzowane wyrazy mimiczne, które dawniej były świadome. Dzieci uczą się pewne wyrazy mimiczne ukrywać lub zniekształcać, słysząc np. "Nie rób takiej miny", "Co to za spojrzenie", "Podnieś głowę do góry" itp. W ten sposób człowiek uczy się pewnych reguł, które określają jak wolno wyrażać emocje. Owe nawyki zostają szybko zautomatyzowane i modulują wyraz mimiczny bez udziału świadomości. Nawyki te bardzo trudno jest przełamać. Na przykład dziecko może powiedzieć: "Tatusiu, nie mogę się przestać uśmiechać".
Niektóre wyrazy mimiczne są tak zwanymi ruchami manipulacyjnymi: wciągnięcie warg, poruszanie nosem, przygryzanie wargi, zaciskanie powiek. Tego typu ekspresje również lokują się pomiędzy dowolnymi i mimowolnymi wyrazami mimicznymi.
Dowolne ekspresje mimiczne. Są to świadomie cenzurowane wyrazy twarzy, modyfikowane w celu wywierania odpowiedniego wrażenia (zobacz też: autoprezentacja).
Mimika a kłamstwo
W toku socjalizacji ludzie uczą się kontrolować swoje wyrazy mimiczne i większość robi to dobrze. W związku z tym możliwe jest udawanie pewnych emocji. Jednak nawet przy pełnej kontroli własnej mimiki, "prawdziwy" stan emocjonalny jest ujawniany przez inne komunikaty niewerbalne, trudniejsze do świadomej kontroli, takie jak postawa ciała, odruch źreniczny, zachowania przestrzenne, dystanse personalne itp. Ponadto, pierwsza reakcja twarzy, która może być później zamaskowana przybraniem np. świadomego uśmiechu jest zwykle szczera.
Wyrazy mimiczne szybko się zmieniają w toku konwersacji, toteż "przylepiony" uśmiech, który gości na twarzy przez cały czas rozmowy czy maskowata twarz zwykle nie odzwierciedlają rzeczywistego stanu emocjonalnego i często wzbudzają nieufność. Znakomita większość szczerych wyrazów mimicznych trwa nie dłużej niż dziesięć sekund.
Ekspresje mimiczne, które odzwierciedlają prawdziwe stany emocjonalne, bardzo rzadko przybierają charakter ekstremalny. Dlatego bardzo silnie zaciśnięte szczęki, zmarszczone i maksymalnie opuszczone brwi, "chłodny wzrok", zaciśnięte usta są raczej próbą wywarcia wrażenia gniewu niż odzwierciedleniem emocji o maksymalnym natężeniu, zwłaszcza jeśli nie korespondują z innymi komunikatami niewerbalnymi - np. dłonie nie są zaciśnięte w pięści, nogi nie są usztywnione, ciało nie jest pochylone do przodu, głowa trzyma się prosto, kark jest rozluźniony itp.
Ośrodki podkorowe w mózgu, związane są z rzeczywistym przeżywaniem emocji (międzymózgowie i układ limbiczny) są zbudowane symetrycznie. Dlatego wyraz twarzy związany z aktywnością tych części mózgu jest symetryczny (np. obie połowy twarzy gniewają się w równym stopniu). Wyraz mimiczny przybierany świadomie, kierowany jest przez ośrodki korowe (korę mózgową). A ponieważ półkule mózgu są wyraźnie zlateralizowane - jedna z nich jest zwykle wyraźnie dominująca - to świadomie przybierane wyrazy twarzy są bardziej niesymetryczne.
Można wyróżnić na twarzy "mięśnie szczerości", które są zaangażowane w autentyczny wyraz mimiczny, lecz którymi bardzo niewiele osób potrafi poruszać świadomie. W związku z tym udawane emocje nie będą aktywować tych mięśni. Na przykład w szczerym uśmiechu koniuszki brwi delikatnie obniżają się, uśmiech nieszczery nie angażuje oczu lub podnosi jedynie dolną powiekę. Tylko 10% ludzi potrafi intencjonalnie opuścić koniuszki ust bez poruszania brodą. W związku z tym ruch ten powinien się pojawić w autentycznie przeżywanej złości i smutku. Także jedynie co dziesiąta osoba potrafi dowolnie ściągnąć ku sobie brwi i podnieść wewnętrzne ich końce ku górze. Ruch ten pojawia się, gdy przeżywamy smutek. Wiarygodnym objawem złości jest zwężenie warg, bez wciągania ich ku sobie ani wyraźnego ściskania. Także bardzo niewiele osób potrafi świadomie poruszyć w ten sposób wargami.
Mimika
Mimika twarzy jest tym kanałem przekazu informacji, na który najwcześniej zwrócono uwagę i poddano rozmaitym badaniom. Z drugiej strony, jest to ten rodzaj komunikacji niewerbalnej, który budzi najmniej kontrowersji, gdyż jest najłatwiejszy do zaobserwowania, bowiem nasz wzrok najczęściej skupia się właśnie na twarzy rozmówcy. Brytyjski zespół badaczy wyodrębnił i sklasyfikował sto trzydzieści pięć różnych gestów głowy i ciała oraz wyrazów twarzy, przy czym aż osiemdziesiąt z nich jest związanych z twarzą i głową. Ciekawostką może być fakt, iż zespół ten zarejestrował dziewięć rodzajów uśmiechów, z których najpopularniejsze to:
- uśmiech zwykły - czyli nie odsłaniający zębów, obserwujemy go u osób, które uśmiechają się same do siebie na przykład pod wpływem wspominania mile spędzonego dnia
- uśmiech górny- odsłonięte są tutaj górne siekacze, uśmiechowi towarzyszy kontakt wzrokowy, często spotykamy się z nim podczas witania przyjaciół;
- uśmiech szeroki - najczęściej daje się do zaobserwowania podczas zabawy, czasem połączony jest ze śmiechem, odsłonięte są w nim górne i dolne siekacze, rzadko zdarza się, że występuje razem z kontaktem wzrokowym.
- uśmiech prostokątny - stosują go ludzie w sytuacjach wymagających uprzejmości, wargi są silnie rozciągnięte, odsłaniając górne i dolne zęby;
- uśmiech górny lub powitalny - odsłonięte są tutaj tylko górne zęby, a usta jedynie lekko rozchylone;
- uśmiech zwykły „typowo nonsensowny” - pojawia się, gdy ktoś jest sam i jest zadowolony, wówczas wargi się wyginają go tyłu i w górę, lecz pozostają złączone, nie odsłaniając zębów;
- uśmiech szeroki - pojawia się w „sytuacjach przyjemnego podniecenia”, usta są wtedy rozchylone, wargi mocno odciągnięte ku tyłowi odsłaniają górne i dolne zęby;
- uśmiech „z przygryzaniem wargi” - przypomina uśmiech górny z tym, że dolna warga znajduje się pomiędzy zębami, wskazuje na podrzędność wobec osoby, do której jest skierowany.
Twarz jest najbardziej ekspresyjna częścią ciała - odzwierciedla szybko zmieniające się nastroje, reakcje na wypowiedzi i zachowania rozmówcy. Wyraża przede wszystkim uczucia i emocje. Niektóre obszary twarzy są bardziej ekspresyjne niż inne. Bardzo wymowne są okolice brwi:
całkowicie podniesione wyrażają niedowierzanie,
podniesione do połowy - zdziwienie,
stan normalny - bez komentarza,
do połowy obniżone - zakłopotanie,
całkowicie obniżone - złość.
Podobna siłę ekspresji ma okolica ust. Zmiana położenia kącików ust wyraża stany od zadowolenia - podniesione, do przygnębienia - opuszczone.
Przykłady:
- spotkawszy osobę, do której nie żywimy żadnych ciepłych uczuć, staramy się ukryć naszą obojętność i w czasie rozmowy poprzez odpowiedni wyraz twarzy okazujemy zadowolenie ze spotkania
- wyrażając złość wobec szefa zachowujemy się znacznie bardziej powściągliwie niż wobec osoby, która nie ma możliwości zastosować wobec nas jakichkolwiek sankcji
- słuchając opowieści sąsiadki o tym co się jej przydarzyło kiedy czekała na wizytę u lekarza staramy się ukryć znużenie i brak zainteresowania. Zamiast tego okazujemy zainteresowanie, współczucie etc
Kontakt wzrokowy
Oczy stanowią najważniejszy obszar wizualnej uwagi - w czasie rozmowy uwaga koncentruje się na oczach przez ok. 43% czasu. Zasadnicza funkcja kontaktu wzrokowego jest przekazywanie komunikatów relacyjnych. Co to oznacza? Ogólnie można powiedzieć, że patrzenie na inna osobę jest wyrazem zainteresowania a jednocześnie przejawem pozytywnej lub negatywnej odpowiedzi na to zainteresowanie .Oczy są zwierciadłem duszy. Na przykład podczas rozmowy kwalifikacyjnej kandydat usiłuje nawiązać dobry kontakt wzrokowy z rozmówca by poprzez ten kanał wyrazić swoja wiarygodność, kompetencję, zainteresowanie firma. Jeżeli rozmówca jest zainteresowany kandydatem, będzie skłonny pozytywnie odpowiadać na jego próby nawiązania kontaktu wzrokowego.
Inna ważna funkcja kontaktu wzrokowego jest redukowanie rozproszenia. W celu zwiększenia koncentracji uwagi, ograniczamy ilość odbieranych bodźców. Kanał wzrokowy jest jedna z dróg dostarczania bodźców, a zatem koncentrując myśli na pewnym zdarzeniu, przypominając sobie jakieś szczegóły, zastanawiając się nad odpowiedzią ograniczamy kontakt wzrokowy.
Ekspresja oczu wyraża się nie tylko poprzez spoglądanie, ale również:
zmianę wielkości źrenic (2-8 mm),
wskaźnik mrugania (zwykle co 3-10 sek.),
stopień otwarcia oczu (od szeroko otwartych do przymkniętych powiek),
wyraz oczu - tzw. maślane oczy, mordercze spojrzenie.
Niektóre przydatne zasady dotyczące kontaktu wzrokowego, to:
♣ Najlepiej utrzymywać kontakt wzrokowy przez około 30-60% czasu, jeśli kontakt trwa poniżej 30% - ukrywanie czegoś, powyżej 60% - są bardziej zainteresowani sobą niż rozmówcą,
♣ obserwuj punkt neutralny - na czole, u nasady nosa,
♣ czas 3-4 sekundy,
♣ obserwację ogranicz do twarzy,
♣ unikaj wpatrywania się,
♣ unikaj rozbieganego wzroku,
♣ nie zakładaj ciemnych okularów - stwarzają barierę z rozmówcą.
♣ długie spojrzenie oznacza wymuszenie uległości, zdobycie dominującej pozycji,
♣ unikanie kontaktu wzrokowego to oznaka dręczącego poczucia winy, lub że rozmówca zadaje krępujące pytania, dodatkowo spojrzenie w bok może oznaczać lekceważenie rozmówcy,
♣ marszczenie brwi oznacza niezrozumienie, powtórz,
♣ potakiwanie rytmiczne to pełne zrozumienie, a nawet aprobata.
♣ zaskoczenie - brwi uniesione i łukowato wygięte; skóra pod brwiami napięta; powieki rozwarte (górna uniesiona dolna ściągnięta); białko oczu widoczne ponad tęczówką często także pod nią;
♣ strach - brwi uniesione i ściągnięte razem; górna powieka uniesiona, odsłaniająca białko oka ponad tęczówką; dolna powieka napięta i uniesiona;
♣ odraza - ekspresja manifestuje się głównie w dolnych partiach twarzy i w obrębie dolnych powiek; pod dolną powieką rysują się bruzdy; dolna powieka uniesiona, lecz nie napięta; brwi opuszczone, spychające górne powieki w dół;
♣ gniew - brwi opuszczone i ściągnięte razem; między brwiami powstają pionowe bruzdy; dolna powieka napięta, może być także uniesiona; górna powieka napięta, może być także zepchnięta w dół na skutek opuszczenia brwi; oczy o twardym spojrzeniu, niekiedy lekko wyłupiaste;
♣ radość - ekspresja manifestuje się głównie w dolnych partiach twarzy i w obrębie dolnych powiek; pod dolną powieką rysują się bruzdy; dolna powieka uniesiona, lecz nie napięta; przy zewnętrznych kącikach oczu rysują się bruzdy czyli kurze stopki;
♣ smutek - wewnętrzne krańce brwi uniesione; fałdy skóry pod brwiami formują kształt trójkąta ze szczytem nieco ponad wewnętrznymi kącikami oczu; górna powieka uniesiona przy wewnętrznym kąciku oka.
Unikanie patrzenia sobie w oczy jest sygnałem lekceważenia, blokady komunikacyjnej, antypatii, czy obojętności. Studenci, którzy utrzymują kontakt wzrokowy ze swymi egzaminatorami zdecydowanie lepiej zdają egzaminy, niż osby które bądź unikają wzroku, bądź spotykają się z takim zachowaniem ze strony wykładowców.
Uporczywe przyglądanie się komuś odbierane jest bowiem jako wrogość i nienawiść
Różnice w ekspresji mimicznej
KOBIETY
• znacznie częściej i spontaniczniej ujawniają swoje uczucia;
• śmieją się dwukrotnie dłużej zarówno podczas słuchania jak i mówienia;
• są nieznacznie dokładniejsze i bieglejsze w ocenianiu mimicznych wyrażeń, szczególnie w dekodowaniu mimicznych wyrażeń emocji;
• lepiej przekazują emocje;
• wykazują większą zdolność zapamiętywania swoich własnych wyrażeń mimicznych;
• wykazują większą skłonność do odwzajemniania uśmiechu, jeśli ktoś uśmiecha się do nich;
• obdarzają większą sympatią innych, którzy śmieją się i uśmiechają;
• intensywniej posługują się mimiczna ekspresją i są bardziej wyraziste niż mężczyźni;
MĘŻCZYŹNI
• częściej internalizują emocje;
• posiadają mniejszą zdolność odtwarzania swoich wyrażeń mimicznych;
• śmieją się i uśmiechają rzadziej;
-nie obdarzają większą sympatią innych, którzy śmieją się i uśmiechają
Pomimo tego, iż kobiety śmieją się znacznie częściej niż mężczyźni, to i tak w oczach dzieci uśmiech mężczyzny jest bardziej przyjazny. Być może powodem tej tezy jest, że mężczyźni zwykle śmieją się wtedy, gdy są szczęśliwi lub rozbawieni. Natomiast kobiety śmieją się nawet wtedy, gdy prezentują negatywne przekazy. Częściej także ich uśmiech ma na celu zneutralizowanie pojawiającej się w otoczeniu męskiej agresji. Tak więc kobiecy uśmiech spełnia funkcję neutralizująco-koncyliacyjną i wyraźniej niż w przypadku mężczyzn ilustruje jego genezę. Jest to bowiem przekształcona (w drodze ewolucji) pierwotna ekspresja strachu.
