Do ubioru i otoczenia zalicza się fryzurę. makijaż, biżuterię, rodzaj używanych przedmiotów i sposób kreowania swojego otoczenia. Jakość głosu ma trzy składniki: głośność, tempo i wysokość. Wszystkie one zależą od sposobu oddychania, a to świadczy o stanie emocji oraz o napięciu przepony. W kontekście mowy ciała trzeba powiedzieć także o kongruencji, czyli o zgodności tego co się mówi z tym co robi ciało. Pojawiająca się sprzeczność zwykle podważa wartość wypowiadanych słów.


W naszej prezentacji zajmiemy się głównie komunikacja niewerbalna a konkretniej mowa ciała.

Komunikacja niewerbalna może być rozumiana w dwojaki sposób. W ujęciu szerszym oznaczać będzie wszelki niewerbalny przekaz informacji. W ujęciu węższym natomiast obejmuje niewerbalny przekaz informacji występujący w kontakcie społecznym, a więc kiedy na przykład rozmawiają ze sobą dwie osoby.


Zasady interpretacji - wskazówki
Zasada 1
Istnieje pięć ogólnych kryteriów interpretacji komunikatów niewerbalnych. Są to: postawa, mimika, gesty, dystans i ton. W miarę możliwości należy uwzględniać jak najwięcej kryteriów przy każdorazowej ocenie zachowania innych.

Zasada 2
Większość zachowań niewerbalnych każdy interpretuje nieświadomie. Wynika to między innymi z faktu, że człowiek ma ograniczone możliwości świadomego spostrzegania. To czego nie uda się spostrzec świadomie będzie zarejestrowane poniżej progu świadomości, ale wzbudzi określoną reakcję emocjonalną.

Zasada 4
Interpretacji powinny podlegać zespoły gestów a nie pojedyncze gesty. Pojedynczy gest w większości wypadków nie ma jasnego znaczenia (z wyjątkiem emblematów). Zespoły gestów wyrażających tę samą lub podobną postawę czy emocję są lepszą przesłanką do formułowania wniosków. Należy ponadto zwracać uwagę na zgodność znaku (pozytywne - negatywne) następujących po sobie zespołów gestów.

Zasada 5
Należy zwracać uwagę na spójność pomiędzy wypowiadanymi słowami a towarzyszącymi im gestami. Jeżeli gesty będą przeczyć słowom ludzie skłonni są wierzyć raczej zachowaniom niewerbalnym.

Zasada 6
Nie istnieje uniwersalny słownik gestów. Oznacza to, że nie można jednoznacznie przypisać określonym gestom jakiegoś znaczenia. Dlatego podczas oceny oprócz różnic kulturowych trzeba uwzględnić także różnice indywidualne. Każdy z nas posiada swoje charakterystyczne sposoby zachowania. Pojawiają się one niezależnie od sytuacji, w której się znajdujemy, dlatego też nie niosą one ze sobą informacji co aktualnie dzieje się z daną osobą. Nieznajomość indywidualnych nawyków w zachowaniu może doprowadzić do mylnych interpretacji. Na przykład nieprzyjemny grymas twarzy może być tikiem pozostałym po wylewie, a nie oznaką dezaprobaty czy niechęci
Zasada 7
Należy pamiętać o wpływie sytuacji na zachowanie. Ktoś zakłada sobie ramiona na piersi ponieważ jest mu zimno. Ktoś inny siedzi sztywno bo ma za ciasne ubranie. Pierwszy przypadek nie świadczy o zamkniętej postawie, drugie zachowanie nie jest oznaką napięcia.

Zasada 8
Podczas interpretowania zachowań niewerbalnych stosować pytania kontrolne. Polegają one na konfrontowaniu uzyskanych odpowiedzi z zaobserwowanymi zachowaniami. Jeżeli np. podczas prezentacji osoba odchyli się i założy ręce na piersi należy zapytać w tym momencie, co sądzi o omawianej sprawie. Jeżeli wyrazi swoje wątpliwości będzie oznaczać to, że wcześniejsze zachowanie rzeczywiście było wyrazem negatywnej postawy.

Zasada 9
Należy zwracać uwagę na wpływ naszych zachowań niewerbalnych na zachowania innych ludzi. Ktoś w naszym towarzystwie może przyjąć postawę zamkniętą nie dlatego, że obawia się lub nie lubi nas, ale może dlatego, że to my sami wysyłamy negatywne komunikaty, które prowokują jego zachowania w tej sytuacji. Zjawisko to nosi nazwę Efektu Rosenthala.

Zasada 10
Rzeczą absolutnie podstawową podczas kształcenia umiejętności interpretacji zachowań niewerbalnych jest świadomość własnych zachowań niewerbalnych oraz ich trafna interpretacja. I od tego, tak naprawdę należałoby zacząć.
Postawa ciała, zachowanie, gesty, ekspresja twarzy oddziałują na innych. Kiedy oba kody wyrażają sprzeczne informacje, dochodzi do napięcia, nieporozumienia, niechęci itp. Dlatego tak ważne jest, aby prawidłowo porozumiewać się na obu poziomach komunikacji interpersonalnej.

Przyjrzyjmy się poniższej scenie: Dwie uczennice siedzą na ławce w parku. Jedna z nich opowiada o swoich problemach. Jest wyraźnie przejęta, zdenerwowana i smutna: mówi podniesionym tonem, mocno ściska torebkę, rozkłada bezradnie ręce, często dotyka czoła. Jej oczy zdradzają przeróżne emocje - złość, strach, bezradność. Raz na jakiś czas milknie, głośno wzdycha, a jej twarz przybiera dziwny grymas. Jest skulona, jak małe dziecko. Druga uczennica słucha z uwagą. Jest pochylona w stronę mówiącej, potakuje głową a na jej twarzy, jak w lustrze odbijają się emocje przyjaciółki. Nie wie nawet, że odruchowo głaszcze ją po ramieniu. To gest przesyłający - informacje: - Nie martw się! Jestem z tobą. W pewnym momencie uczennice obejmują się i zastygają. Milczą. To chwila zadumy. To moment, kiedy obydwie czują, że są sobie bliskie. Dwie przyjaciółki. W dwóch różnych rolach...

Powyższy przykład świadczy o tym, jak ważne funkcje spełnia komunikacja niewerbalna.
1. Zastępuje słowa - zrozpaczona uczennica negatywne emocje wyraża tonem głosu, westchnieniem, milczeniem, gestami rąk.
2. W dużym stopniu wpływa na przebieg rozmowy - gdyby słuchająca rozglądała się dookoła, szukała czegoś w torebce lub podśpiewywała sobie, szansa na kontynuację spotkania byłaby niewielka. Po prostu jej zachowanie brzmiałoby jednoznacznie: - Nie interesujesz mnie.
3. Nadaje charakter relacjom interpersonalnym - zachowanie uczennic wskazuje na dużą przyjaźń między nimi.

Mimika
Mimika twarzy jest tym kanałem przekazu informacji, na który najwcześniej zwrócono uwagę i poddano rozmaitym badaniom. Z drugiej strony, jest to ten rodzaj komunikacji niewerbalnej, który budzi najmniej kontrowersji, gdyż jest najłatwiejszy do zaobserwowania, bowiem nasz wzrok najczęściej skupia się właśnie na twarzy rozmówcy. Brytyjski zespół badaczy wyodrębnił i sklasyfikował sto trzydzieści pięć różnych gestów głowy i ciała oraz wyrazów twarzy, przy czym aż osiemdziesiąt z nich jest związanych z twarzą i głową. Ciekawostką może być fakt, iż zespół ten zarejestrował dziewięć rodzajów uśmiechów, z których najpopularniejsze to:
- uśmiech zwykły - czyli nie odsłaniający zębów, obserwujemy go u osób, które uśmiechają się same do siebie na przykład pod wpływem wspominania mile spędzonego dnia
- uśmiech górny- odsłonięte są tutaj górne siekacze, uśmiechowi towarzyszy kontakt wzrokowy, często spotykamy się z nim podczas witania przyjaciół;
- uśmiech szeroki - najczęściej daje się do zaobserwowania podczas zabawy, czasem połączony jest ze śmiechem, odsłonięte są w nim górne i dolne siekacze, rzadko zdarza się, że występuje razem z kontaktem wzrokowym.
- uśmiech prostokątny - stosują go ludzie w sytuacjach wymagających uprzejmości, wargi są silnie rozciągnięte, odsłaniając górne i dolne zęby;
- uśmiech górny lub powitalny - odsłonięte są tutaj tylko górne zęby, a usta jedynie lekko rozchylone;
- uśmiech zwykły „typowo nonsensowny” - pojawia się, gdy ktoś jest sam i jest zadowolony, wówczas wargi się wyginają go tyłu i w górę, lecz pozostają złączone, nie odsłaniając zębów;
- uśmiech szeroki - pojawia się w „sytuacjach przyjemnego podniecenia”, usta są wtedy rozchylone, wargi mocno odciągnięte ku tyłowi odsłaniają górne i dolne zęby;
- uśmiech „z przygryzaniem wargi” - przypomina uśmiech górny z tym, że dolna warga znajduje się pomiędzy zębami, wskazuje na podrzędność wobec osoby, do której jest skierowany.



Twarz jest najbardziej ekspresyjna częścią ciała - odzwierciedla szybko zmieniające się nastroje, reakcje na wypowiedzi i zachowania rozmówcy. Wyraża przede wszystkim uczucia i emocje. Niektóre obszary twarzy są bardziej ekspresyjne niż inne. Bardzo wymowne są okolice brwi:
całkowicie podniesione wyrażają niedowierzanie,
podniesione do połowy - zdziwienie,
stan normalny - bez komentarza,
do połowy obniżone - zakłopotanie,
całkowicie obniżone - złość.
Podobna siłę ekspresji ma okolica ust. Zmiana położenia kącików ust wyraża stany od zadowolenia - podniesione, do przygnębienia - opuszczone.

Przykłady:
- spotkawszy osobę, do której nie żywimy żadnych ciepłych uczuć, staramy się ukryć naszą obojętność i w czasie rozmowy poprzez odpowiedni wyraz twarzy okazujemy zadowolenie ze spotkania
- wyrażając złość wobec szefa zachowujemy się znacznie bardziej powściągliwie niż wobec osoby, która nie ma możliwości zastosować wobec nas jakichkolwiek sankcji
- słuchając opowieści sąsiadki o tym co się jej przydarzyło kiedy czekała na wizytę u lekarza staramy się ukryć znużenie i brak zainteresowania. Zamiast tego okazujemy zainteresowanie, współczucie etc

Kontakt wzrokowy
Oczy stanowią najważniejszy obszar wizualnej uwagi - w czasie rozmowy uwaga koncentruje się na oczach przez ok. 43% czasu. Zasadnicza funkcja kontaktu wzrokowego jest przekazywanie komunikatów relacyjnych. Co to oznacza? Ogólnie można powiedzieć, że patrzenie na inna osobę jest wyrazem zainteresowania a jednocześnie przejawem pozytywnej lub negatywnej odpowiedzi na to zainteresowanie .Oczy są zwierciadłem duszy. Na przykład podczas rozmowy kwalifikacyjnej kandydat usiłuje nawiązać dobry kontakt wzrokowy z rozmówca by poprzez ten kanał wyrazić swoja wiarygodność, kompetencję, zainteresowanie firma. Jeżeli rozmówca jest zainteresowany kandydatem, będzie skłonny pozytywnie odpowiadać na jego próby nawiązania kontaktu wzrokowego.
Inna ważna funkcja kontaktu wzrokowego jest redukowanie rozproszenia. W celu zwiększenia koncentracji uwagi, ograniczamy ilość odbieranych bodźców. Kanał wzrokowy jest jedna z dróg dostarczania bodźców, a zatem koncentrując myśli na pewnym zdarzeniu, przypominając sobie jakieś szczegóły, zastanawiając się nad odpowiedzią ograniczamy kontakt wzrokowy.

Ekspresja oczu wyraża się nie tylko poprzez spoglądanie, ale również:
zmianę wielkości źrenic (2-8 mm),
wskaźnik mrugania (zwykle co 3-10 sek.),
stopień otwarcia oczu (od szeroko otwartych do przymkniętych powiek),
wyraz oczu - tzw. maślane oczy, mordercze spojrzenie.
Niektóre przydatne zasady dotyczące kontaktu wzrokowego, to:
♣ Najlepiej utrzymywać kontakt wzrokowy przez około 30-60% czasu, jeśli kontakt trwa poniżej 30% - ukrywanie czegoś, powyżej 60% - są bardziej zainteresowani sobą niż rozmówcą,
♣ obserwuj punkt neutralny - na czole, u nasady nosa,
♣ czas 3-4 sekundy,
♣ obserwację ogranicz do twarzy,
♣ unikaj wpatrywania się,
♣ unikaj rozbieganego wzroku,
♣ nie zakładaj ciemnych okularów - stwarzają barierę z rozmówcą.
♣ długie spojrzenie oznacza wymuszenie uległości, zdobycie dominującej pozycji,
♣ unikanie kontaktu wzrokowego to oznaka dręczącego poczucia winy, lub że rozmówca zadaje krępujące pytania, dodatkowo spojrzenie w bok może oznaczać lekceważenie rozmówcy,
♣ marszczenie brwi oznacza niezrozumienie, powtórz,
♣ potakiwanie rytmiczne to pełne zrozumienie, a nawet aprobata.
♣ zaskoczenie - brwi uniesione i łukowato wygięte; skóra pod brwiami napięta; powieki rozwarte (górna uniesiona dolna ściągnięta); białko oczu widoczne ponad tęczówką często także pod nią;
♣ strach - brwi uniesione i ściągnięte razem; górna powieka uniesiona, odsłaniająca białko oka ponad tęczówką; dolna powieka napięta i uniesiona;
♣ odraza - ekspresja manifestuje się głównie w dolnych partiach twarzy i w obrębie dolnych powiek; pod dolną powieką rysują się bruzdy; dolna powieka uniesiona, lecz nie napięta; brwi opuszczone, spychające górne powieki w dół;
♣ gniew - brwi opuszczone i ściągnięte razem; między brwiami powstają pionowe bruzdy; dolna powieka napięta, może być także uniesiona; górna powieka napięta, może być także zepchnięta w dół na skutek opuszczenia brwi; oczy o twardym spojrzeniu, niekiedy lekko wyłupiaste;
♣ radość - ekspresja manifestuje się głównie w dolnych partiach twarzy i w obrębie dolnych powiek; pod dolną powieką rysują się bruzdy; dolna powieka uniesiona, lecz nie napięta; przy zewnętrznych kącikach oczu rysują się bruzdy czyli kurze stopki;
♣ smutek - wewnętrzne krańce brwi uniesione; fałdy skóry pod brwiami formują kształt trójkąta ze szczytem nieco ponad wewnętrznymi kącikami oczu; górna powieka uniesiona przy wewnętrznym kąciku oka.

Unikanie patrzenia sobie w oczy jest sygnałem lekceważenia, blokady komunikacyjnej, antypatii, czy obojętności. Studenci, którzy utrzymują kontakt wzrokowy ze swymi egzaminatorami zdecydowanie lepiej zdają egzaminy, niż osby które bądź unikają wzroku, bądź spotykają się z takim zachowaniem ze strony wykładowców.
Uporczywe przyglądanie się komuś odbierane jest bowiem jako wrogość i nienawiść

Dotyk

Dopiero od niedawna zaczęto sobie uświadamiać znaczenie, jakie posiada skóra w komunikowaniu interpersonalnym. Skóra jest bowiem takim organem zmysłu, który charakteryzuje się ogromną liczbą receptorów dotykowych. Pierwszym zewnętrznym bodźcem jaki otrzymujemy w życiu jest dotyk. Towarzyszy nam od narodzenia przez całe życie, ale tak naprawdę to jego źródła są jeszcze głębsze, bo obejmują życie płodowe. Dziecko przebywające w łonie matki, pomimo tego że nie widzi ani nie słyszy, odczuwa przyjemność związaną z kontaktem z ciepłymi wodami płodowymi i delikatnym uściskiem ścian macicy na ciało. Brak kontaktu fizycznego w dzieciństwie może mieć przykre reperkusje. Wyniki eksperymentu „Trzy matki” Harlow wykazują, że młode i pozbawione kontaktu z dorosłymi osobnikami swojego gatunku pozostają społecznymi kalekami do końca życia. Dzieci, które doświadczały zbyt małej ilości dotyku w niemowlęctwie zapadają na chorobę sierocą, wykazują opóźnienia rozwoju emocjonalnego, poznawczego i społecznego.
Dotyk stanowi sygnał o bardzo dużej sile oddziaływania. Dlatego istnieją określone normy społeczne, które regulują akceptowany obszar i liczbę dotyków w zależności od charakteru związku interpersonalnego. Istnieje szereg sytuacji, w których kontakt cielesny jest akceptowany, np. w sporcie, podczas tańca, podczas badania lekarskiego, w czasie składania życzeń. We wszystkich tych sytuacjach obowiązują inne reguły, ale wspólnym mianownikiem jest brak związku pomiędzy dotykiem i poczuciem intymności.
Przekazy dotykowe są szczególnie skuteczne w dostarczaniu pocieszenia osobom potrzebującym psychicznego wsparcia. Poprzez dotyk najlepiej dokonuje się transmisja uczucia sympatii, zrozumienia, współczucia. Bardzo ważna jest rola dotyku w relacjach rodzice-dzieci. Dotyk odgrywa ogromnie ważną rolę w kształtowaniu bliskich relacji.
Przekaz zawarty w dotyku zależy jednak od rodzaju relacji. W bliskich związkach dotyk komunikuje sympatię, życzliwość, wsparcie, etc. Z drugiej strony w relacji np. z szefem jest wskaźnikiem władzy, dominacji i statusu.
Typ dotyku Najczęściej dotykane obszary ciała
Poklepywanie
Uderzanie otwartą dłonią
Uderzanie pięścią
Szczypanie
Głaskanie
Potrząsanie
Całowanie
Lizanie
Trzymanie
Prowadzenie
Obejmowanie
Chwytanie pod ramię
Przykrywanie dłonią
Kopanie
Pielęgnowanie
Łaskotanie Głowa, plecy;
Twarz, dłoń, pośladki;
Twarz, klatka piersiowa;
Policzki;
Włosy, twarz, tułów, kolano;
Dłoń;
Usta, policzki, piersi, dłoń, stopa;
Twarz;
Dłoń, ręka, kolano;
Dłoń, ręka;
Ramiona, tułów;
Ręka;
Dłoń;
Nogi, pośladki;
Włosy, twarz;
Praktycznie wszystkie obszary ciała.

Gesty
Najważniejszą rzeczą w rozumieniu znaczenia gestów jest to, że nie należy ich interpretować w oderwaniu od innych gestów lub od sytuacji, w jakiej zostały użyte. Na przykład drapanie się po głowie może zarówno oznaczać łupież, wszy, pocenie się, niepewność, bądź krótką pamięć lub kłamstwo. Odczytanie tego gestu zależy więc od innych gestów użytych w tym samym czasie. Warto wiedzieć, że język ciała, podobnie jak każdy inny język, składa się ze słów, zdań i znaków interpunkcyjnych. Każdy gest natomiast jest jak pojedyncze słowo, a każde słowo może posiadać wiele różnych znaczeń. Dlatego tak bardzo ważny jest kontekst sytuacyjny oraz synchronizacja owego gestu z innymi. Badania wykazały, że sygnały niewerbalne odznaczają się pięciokrotnie silniejszym oddziaływaniem niż kanał werbalny oraz, że w przypadku gdy nie zgadzają się ze sobą, bierze się pod uwagę aspekt niewerbalny.
Kiedy mówimy nieustannie poruszamy rękami, głową ale też całym ciałem. Ruchy te są skoordynowane z mową i stanowią część całościowego procesu komunikowania się. Ręce są chyba najbardziej ekspresyjną częścią ciała człowieka. To właśnie nimi wykonujemy mnóstwo ruchów: wymachujemy ramionami, kreślimy znaki, wykonujemy ruchy ostre i miękkie, dotykamy, głaszczemy, podtrzymujemy, pieścimy, uderzamy, szczypiemy, drapiemy, przesuwamy itp. Ręce to jeden z istotnych instrumentów aktywnej komunikacji międzyludzkiej. Wreszcie rękami można wyrazić swoje uczucia i postawy. I tutaj nasuwa mi się pewne spostrzeżenie, a mianowicie w wychowaniu zaczyna pojawiać się zubożenie ekspresji ruchowej, powściągliwość, rezygnacja ze spontanicznych odruchów, tłumienie mowy rąk. To z kolei uniemożliwia wyrażanie siebie, a tym samym poznawania i odczuwania drugiego człowieka. Dam przykład: pewna sześcioletnia dziewczynka bawiła się w piaskownicy z nowo poznanym chłopcem. Obok na ławce siedziała jej matka i czytała gazetę. W pewnej chwili dziewczynka zaczęła obejmować chłopca i całować w czoło. Matka dziewczynki krzyknęła: - Co ty robisz?! To obcy chłopiec. Mówiłam ci, że dziewczynkom nie wolno całować chłopców. Możesz się tylko z nimi bawić. Tulić możesz tylko swoje lalki. Takie uwagi matki mogą na zawsze zakorzenić się w świadomości dziecka, a w przyszłości spowodować, że dorastająca dziewczyna będzie powściągliwa w wyrażaniu emocji w stosunku do innych (głównie do mężczyzn).

I jeszcze inny przykład. Dziesięcioletni Kamil był przeciętnym uczniem. Nie sprawiał trudności wychowawczych, był grzeczny, miał kolegów, ot - normalny chłopiec. W skrytości serca marzył, żeby dostać choć raz piątkę do dziennika, bo wtedy tata się bardzo ucieszy. I rzeczywiście, zdarzyło się, że jako jedyny w klasie wygrał konkurs rysunkowy, pt. „Moje marzenia”, a w dzienniczku pojawiła się szóstka. Jego radość była ogromna, ale jak szybko się pojawiła, tak szybko stopniała. Ojciec tak skomentował to zdarzenie: - Gdyby to była szóstka z języka polskiego, to byłbym z ciebie dumny, ale z plastyki? - po czym odszedł. Żadnego szczęścia, żadnego miłego gestu. Oschły i zimny rodzic. A przecież powinien pogratulować synowi, wziąć go na ręce, przytulić, pocałować i utwierdzić, że cieszy się z wygranej. Smutna chwila. Poczucie bycia niezauważonym, niedocenionym. Poczucie przegranej

Przykłady:

Na korytarzu podczas przerwy stoi chłopak z dziewczyną. Nietrudno zauważyć, że między nimi zawiązało się coś więcej niż koleżeństwo. Ona oparta o parapet kokieteryjnie upina włosy, on patrząc jej głęboko w oczy raz na jakiś czas dotyka jej dłoni. Rozmawiają, śmieją się, są szczęśliwi, a kiedy dzwonek wzywa na lekcje, żegnają się czule. Machają sobie ręka i patrzą za siebie - ona za nim, on za nią. Zatrzymują się i gestem przesyłają pocałunek. Każde idzie w swoją stronę.
Na sali gimnastycznej trwa mecz w siatkówkę między dwie klasami. Wszyscy przeżywają te rozgrywki, począwszy od kibiców a skończywszy na pani woźnej. Oprócz okrzyków uniesienia można zaobserwować, co przeżywają uczniowie. Jeden z nich bez przerwy podskakuje na ławce, sąsiad wygraża pięścią, dziewczęta piszczą i klaszczą, kiedy ich drużyna zdobywa punkt, kolejny kibic nie potrafi zapanować nad emocjami i tupie nogami albo ściąga z głowy czapkę, jeszcze inny nerwowo zajada hamburgera, kiedy kolega obok trzyma się za brzuch. Nawet pani woźna macha szczotką. Komiczne sytuacje. Plejada gestów, emocji i wrażeń. Cała gama postaw, w tak krótkim czasie i na niewielkiej przestrzeni.

♣ ocenianie - może mieć miejsce, gdy rozmówca opiera podbródek o dłoń, trzymając palec wskazujący wzdłuż policzka, jeśli dodatkowo odchyla się do tyłu oznacza to ocenę krytyczną, jeśli natomiast w bok - zainteresowanie,
♣ podejrzliwość i skrytość sygnalizowane są przez: unikanie kontaktu wzrokowego, odchylanie się do tyłu, krzyżowanie rąk i nóg, pochylanie głowy do przodu, tzw. spojrzenie spode łba (gesty te wywołują u adresatów podobne reakcje),
♣ niezdecydowanie, niepewność- splecione palce rąk, nerwowe pocieranie, gryzienie długopisu, dotykanie oparcia krzesła przed skorzystaniem z niego,
♣ napięcie - mocno zaciśnięte dłonie, krótkie, płytkie oddychanie, czochranie włosów, stukanie długopisem o blat biurka,
♣ nerwowość - pokasływanie, chrząkanie, zakrywanie ręką twarzy, pociąganie za ucho,
♣ znudzenie - postukiwanie nogą w stół, opieranie głowy na dłoni, oczy wpół otwarte, machinalne rysowanie lub pisanie po kartce, puste, nic nie wyrażające spojrzenie.
SYGNAŁY NIEWERBALNE I ICH INTERPRETACJA
Gesty dłoni oznaczają
- dłonie otwarte, odsłonięte- szczerość i otwartość
- dłonie schowane za plecami, w kieszeniach, lub pod skrzyżowanymi ramionami- kłamstwo i ukrywane intencje
- zaciśnięta pieść z wyciągniętym palcem wskazującym- gest agresywności , zmusza do uległości
- otwarta dłoń skierowana ku dołowi- gest dominacji, próba podkreślenia swego autorytetu
- lekki uścisk dłoni przy powitaniu- słabość charakteru
- uścisk końca palców- profesjonalna, niekrępująca odległość
- uścisk sztywnej ręki - agresywna osobowość, utrzymanie dystansu wobec partnera
- uścisk głęboki i dość mocny- szczerość i przyjazne nastawienie
- Trzymanie rak na biodrach - mobilizacja, agresja

Gesty ręki i ramienia
- splecione dłonie- gest frustracji sygnalizujący ,że dana osoba próbuje zapanować nad swoją negatywną postawą
- ręce splecione na piersi - wrogość i chęć obrony
- Energiczny, wyprostowany chód - pewność siebie
- Siedzenie z noga założona na nogę i kopanie w powietrze - znudzenie
- Ramiona skrzyżowane na klatce piersiowej - obronność, wycofanie
- Chodzenie z rękami w kieszeniach i ze zgarbionymi ramionami - smutek, nastrój depresyjny
- Dłoń na policzku - zastanawianie się, rozmyślanie
- Dotykanie i lekkie tarcie nosa - odmowa, wątpliwości, kłamstwo
- Przecieranie oczu - wątpliwości, niedowierzanie
- Siedzenie ze ściśniętymi nogami - strach, niepewność
- Głowa oparta na ręce, oczy spuszczone - nuda
- Zacieranie rak - oczekiwanie
- Siedzenie z rękoma założonymi za głowa i skrzyżowanymi nogami - pewność siebie, poczucie dominacji
- Otwarte dłonie - szczerość, otwartość, niewinność
- Szczypanie nasady nosa, oczy zamknięte - negatywna ocena
- Bębnienie palcami - zniecierpliwienie
- Poprawianie, układanie włosów - brak pewności siebie, brak poczucia bezpieczeństwa
- Przechylanie głowy - zainteresowanie
- Stukanie się w brodę - próba podjęcia decyzji
- Spoglądanie w dół z odwrócona twarzą - niewiara
- Obgryzanie paznokci - brak poczucia bezpieczeństwa, zdenerwowanie
• - Szczypanie, pociąganie ucha - niezdecydowanie
głaskanie podbródka - gest ten chyba na całym świecie towarzyszy podejmowaniu decyzji; spójny z tym gestem wyraz twarzy to lekkie przymrużenie oczu;
• splecione dłonie - na pierwszy rzut oka wydaje się być gestem wyrażającym pewność siebie, gdyż osoba wykonująca go często jest uśmiechnięta i wydaje się być szczęśliwa; jest to w rzeczywistości gest sygnalizujący sfrustrowanie, wrogą postawę; sygnalizuje on, że dana osoba próbuje zapanować nad swoją negatywną postawą; pojawia się ten gest w trzech podstawowych wariantach: dłonie splecione na wysokości twarzy, ręce spoczywające na biurku i w okolicy łona; istnieje pewna korelacja między wysokością na jakiej ręce są trzymane, a nasileniem negatywnego nastroju; im wyżej splecione są ręce, tym trudniej będzie nawiązać kontakt;
• składanie dłoni w „wieżyczkę” - gest ten wyraża pewność lub zadowolenie z siebie; im bardziej na przykład dyrektor czuje się ważny, tym wyżej trzyma dłonie podczas wykonywania tego gestu; gest ten jest często używany w kontaktach między przełożonym a podwładnym; gest ten posiada dwie wersję: podniesiona wieżyczka (stosowana zwykle, kiedy osoba używająca go wyraża swoją opinię lub przedstawia pomysły i to ona mówi), gest obniżonej wieżyczki (jest zwykle stosowany przez osobę słuchającą);
• zacieranie rąk - jest sposobem niewerbalnego przekazywania swoich pozytywnych oczekiwań; natomiast pocieranie wilgotnych dłoni o materiał sygnalizuje zdenerwowanie; kiedy osoba stojąca na przystanku pociera ręce w mroźną zimową pogodę to znaczy, że jest jej zimno;
• kciuki wystające z kieszeni - są używane w celu okazania dominacji, wyższości lub nawet agresji; osoby wystawiające kciuki często kołyszą się na stopach, aby wydać się wyższe;
• chwytanie dłoni, ramion i nadgarstków - jest to gest wyższości i pewności siebie; pozwala na odsłonięcie w sposób nieświadomy i zdradzający brak lęku, nie zabezpieczonego przed ciosami żołądka, serca i okolic gardła;
• drapanie się palcem wskazującym za uchem - oznacza wątpliwość i niepewność jako te cechy dominujące w życiu uczuciowym; prawie zawsze drapiemy się pięć razy;
bębnienie palcami na przykład o blat stołu - jest błędnie interpretowane jako nudzenie się, a w rzeczywistości oznacza niecierpliwość.

Bardzo ciekawe jest kulturowe uwarunkowanie mowy ciała. Mając kontakt z cudzoziemcem zaobserwujcie, jak inaczej niż Wy zachowuje się w danych sytuacjach, w jaki sposób się z Wami komunikuje. Oczywiście każdy z nas jest inny i ma „swoje” gesty, jednak pewne elementy są dla danej narodowości wspólne. I tak na przykład, Europejczyk patrzy przed siebie, podczas gdy Arab ma "nieobecne" spojrzenie. W kulturze zachodniej gdy mężczyzna patrzy dłużej na innego - tamten odczuwa niepewność. Afrykańczycy czy tez Chińczycy respektują inne prawa o intensywności i czasie trwania spojrzenia i przedstawiciele innych kultur nie zawsze czują się dobrze w ich towarzystwie. Włoch na przykład odczuje, ze Niemiec unika patrzenia mu w oczy - ponieważ nie odpowiada spojrzeniem na spojrzenie. Dwaj Meksykanie utrzymują ze sobą intensywniejszy kontakt, niż dwóch Niemców, ale mniejszy niż w wypadku Arabów. Warto przyswoić sobie takie, niby mało ważne, informacje po to, by uniknąć nieporozumień i krępujących sytuacji.

Pozycja ciała
Sposób siedzenia czy stania ujawnia informacje nt. naszego samopoczucia. Jednym z komunikatów emitowanych przez postawę ciała jest stan napięcia psychicznego. Świadczą o nim znaki statyczne (stopy ściśle przylegające do siebie, ręce przyciśnięte do ciała, zaciśnięte dłonie) oraz kinezyczne (ciągłe poruszanie stopami, rękami, kręcenie głową). Za pomocą postawy ciała komunikujemy również nasze nastawienie wobec rozmówcy. Bezpośrednie ustawienie ciała ułatwiające kontakt wzrokowy, wychylenie ciała do przodu, dotykanie jest wyrazem pozytywnego nastawienia do rozmówcy. Wyrazem sympatii dla rozmówcy jest podobna/ lustrzana pozycja ciała.
Na rozwój ruchów ciała i indywidualnych gestów ogromny wpływ mają wykształcenie, przynależność społeczna, tło geograficzne i zwyczaje. Sposób poruszania się i ułożenia ciała w każdej sytuacji może stanowić jeden ze sprzyjających czynników skutecznej perswazji. Key ułożył listę, na której znalazły się różne pozycje ciała typu: kucać, przykucać, leżeć rozwalonym, usadawiać się, opadać na fotel, powłóczyć nogami, odpoczywać i opierać się na czymś, wisieć na czyimś ramieniu, rozwalać się i przybierać nonszalancką pozę, wyciągać się, spoczywać w pozycji półleżącej, pochylać się, garbić się, stawać na baczność. Każde z wymienionych rodzajów ułożenia ciała można zakwalifikować do jednej z trzech kategorii, mianowicie do pozycji stojącej, zgiętej (na przykład siedzenie, klęczenie, kucanie) i leżącej. Ponadto, każdą postawę można ulokować w pewnym ciągu pomiędzy różnymi gestami i innymi, wymienionymi głównymi kategoriami postaw. Hawes badając postawy w wielu różnych kulturach obliczył, że istnieje około 1000 różnych pozycji ciała człowieka.

1. Różnice w zachowaniu dotykowym
KOBIETY
• u kobiet dotyk tej samej płci jest całkiem dopuszczalny, a niekiedy wręcz pożądany;
• w parach małżeńskich po czterdziestce kobiety częściej dotykają mężczyzn niż na odwrót (dotyk ten jednak jest tylko przelotny, to chwytanie pod ramię lub za rękę);
• częściej inicjują zachowania eskalujące intymność, jeżeli są one odwzajemnione przez mężczyzn;
• przekazują i odbierają więcej dotyków;
• w większym stopniu objawiają skłonność do poszukiwania fizycznego kontaktu;
• dotykają częściej innych w przypadku gdy w grę wchodzi interakcja z dziećmi;
• są częściej dotykane przez innych;
- bardziej doceniają znaczenie dotyku;
• dokonują rozróżnienia pomiędzy zachowaniem dotykowym sygnalizującym ciepło a zachowaniem dotykowym sugerującym seksualne zamiary;
• kobiety spostrzegają dotyk głównie jako rodzaj ekspresyjnego zachowania, które demonstruje ciepło i przywiązanie;

MĘŻCZYŹNI
• są niechętni wobec dotykania innych mężczyzn (powodem mogą być postawy homofobiczne oraz strach przed etykietką homoseksualisty), z wyjątkiem sztywno określonych i społecznie aprobowanych norm zachowań na przykład w sporcie;
• młodzi mężczyźni częściej inicjują zachowania dotykowe w stosunku d młodych kobiet niż na odwrót;
• chłopcy częściej dotykają dłonią i obejmują ramieniem;
• mężczyźni wykazują swobodę i dowolność w dotykaniu kobiet;
• są rzadziej dotykani przez innych;
• nie doceniają dotyku w takim stopniu jak kobiety;
• nie rozróżniają różnych rodzajów dotyków;
• ogólnie postrzegają dotyk jako rodzaj instrumentalnego zachowania prowadzącego do seksualnej aktywności lub jako zachowanie, które jest infantylne, wskazujące na brak samodzielności;

2. Różnice w zachowaniach wzrokowych
KOBIETY
• kobiety intensywniej przyglądają się swoim konwersacyjnym partnerom podczas rozmowy, słuchania i pauz niż mężczyźni;
• nawiązują bardziej intensywny kontakt wzrokowy ze swoim partnerem bardziej podczas słuchania niż mówienia;
• podczas słuchania kobiety o niższym statusie podtrzymują kontakt wzrokowy przez znacząco dłuższy czas niż t czynią kobiety o wysokim statusie;
• nawiązują bardziej intensywny kontakt wzrokowy niż mężczyźni;
• częściej niż mężczyźni przejawiają unikowe zachowania wzrokowe;
• duże dystanse są bardziej wygodne dla kobiet;
• kontakt wzrokowy u wielu kobiet staje się emocjonalnym wyrazem próby nawiązywania i podtrzymania towarzyskich relacji;
• przywiązują zwykle większe znacznie do stroju, koloru, aranżacji, przestrzeni, urządzenia wnętrz itp.;
• w toku interakcji między dwiema kobietami poziom zachowań wzrokowych jest większy;
• częściej skupiają na sobie wzrok innych;
• źrenice kobiet rozszerzają się bardziej na widok mężczyzn i dzieci;

MĘŻCZYŹNI
• zwiększający kontakt wzrokowy podczas mówienia postrzegani są jako bardziej aktywni;
• źrenice mężczyzn rozszerzają się bardziej na widok kobiet;
• mężczyźni o skłonnościach homoseksualnych reagują źrenicznie silniej na zdjęcie mężczyzn niż kobiet;
• mężczyźni o skłonnościach homoseksualnych silniej reagują na zdjęcie kobiet o małych źrenicach;
• chłopcy silniej reagują na zdjęcie matki i dziewczynki;
• mężczyźni intensywniej angażują się we wzajemną wymianę spojrzeń w miarę starzenia;
• mężczyźni nie wydają się być urażeni faktem, że inni ludzie nie patrzą na nich;
• ulegli mężczyźni częściej spoglądają na słuchacza, który dostarcza niewielu społecznych bodźców wzmacniających, zaś mężczyźni dominujący w obliczu niewielu wzmocnień wykazują tendencję do ograniczania ilości spojrzeń;

4. Różnice w postawach i sposobie poruszania się
KOBIETY
• przyjmują bardziej uległe i podporządkowane postawy, czyli pochylenie głowy, przylegające do siebie ramiona i nogi;
• prezentują znacznie więcej gestów i postaw będących sygnałem braku śmiałości, niezdecydowania i bezsilności;
• postawa jest bardziej powściągliwa, umiarkowana i ograniczona;
• podczas chodzenia przenoszą ciężar ciała z biodra na biodro, co z kolei tworzy efekt wyraźnego kołysania się;
• poruszają się z nogami złączonymi i ramionami trzymanymi blisko tułowia;
• kobiece ciało podczas chodzenia, od karku aż do kostek zachowuje się jak jedna, zharmonizowana całość;
MĘŻCZYŹNI
• przejawiają więcej ruchów ciała;
• ruchy są bardziej otwarte i rozluźnione;
• mają tendencje do chodzenia z nogami rozsuniętymi pod kątem 10-15 stopni i z rękami oddalonymi od korpusu od 5-10 stopni;
• skłaniają się do częstszego i bardziej intensywnego pochylania ciała do przodu;
• wykonuje niezależny od reszty ciała ruch ramionami a idąc nieznacznie kołysze klatką piersiową (górną częścią tułowia);

1. Różnice w przestrzeni interpersonalnej :
KOBIETY
• żeńskie oznakowania terytorium w postaci torebki, kosmetyczki, są mniej skuteczne w odstraszaniu intruzów;
• kobiety dążą do zmniejszenie dystansu w interakcjach przyjaznych i neutralnych, ale w sytuacjach zagrożenia dystans ten jest większy niż u mężczyzn;
• w sytuacjach i warunkach przymusowego zatłoczenia kobiety reagują wobec osób tej samej płci pozytywniej niż mężczyźni.
MĘŻCZYŹNI
• wykorzystują przestrzeń jako środek wyrażania i potwierdzania swojej dominacji nad kobietami;
• wymagają większej osobistej przestrzeni;
• są bardziej agresywni w sytuacjach wysokiego zagęszczenia;
• bardziej aktywnie bronią przed intruzami swoich terytoriów, które z reguły są większe niż terytoria kobiet.

Różnice w ekspresji mimicznej
KOBIETY
• znacznie częściej i spontaniczniej ujawniają swoje uczucia;
• śmieją się dwukrotnie dłużej zarówno podczas słuchania jak i mówienia;
• są nieznacznie dokładniejsze i bieglejsze w ocenianiu mimicznych wyrażeń, szczególnie w dekodowaniu mimicznych wyrażeń emocji;
• lepiej przekazują emocje;
• wykazują większą zdolność zapamiętywania swoich własnych wyrażeń mimicznych;
• wykazują większą skłonność do odwzajemniania uśmiechu, jeśli ktoś uśmiecha się do nich;
• obdarzają większą sympatią innych, którzy śmieją się i uśmiechają;
• intensywniej posługują się mimiczna ekspresją i są bardziej wyraziste niż mężczyźni;
MĘŻCZYŹNI
• częściej internalizują emocje;
• posiadają mniejszą zdolność odtwarzania swoich wyrażeń mimicznych;
• śmieją się i uśmiechają rzadziej;
-nie obdarzają większą sympatią innych, którzy śmieją się i uśmiechają

Pomimo tego, iż kobiety śmieją się znacznie częściej niż mężczyźni, to i tak w oczach dzieci uśmiech mężczyzny jest bardziej przyjazny. Być może powodem tej tezy jest, że mężczyźni zwykle śmieją się wtedy, gdy są szczęśliwi lub rozbawieni. Natomiast kobiety śmieją się nawet wtedy, gdy prezentują negatywne przekazy. Częściej także ich uśmiech ma na celu zneutralizowanie pojawiającej się w otoczeniu męskiej agresji. Tak więc kobiecy uśmiech spełnia funkcję neutralizująco-koncyliacyjną i wyraźniej niż w przypadku mężczyzn ilustruje jego genezę. Jest to bowiem przekształcona (w drodze ewolucji) pierwotna ekspresja strachu.

---