„My i wy”, czyli zmiana warty
Upadek romantycznych ideałów
Filozoficzne źródła pozytywizmu
Ideologia pozytywistyczna na gruncie polskim
Pozytywizm warszawski
Rola prasy w życiu społeczno-kulturalnym
„My i wy” - nowe pokolenie wkracza na arenę dziejów
Zadania literatury
Sytuacja przełomu epok w wierszach Adama Asnyka
Upadek romantycznych ideałów
Zmierzch romantycznych ideałów nadszedł wraz z upadkiem powstania styczniowego. Klęska narodowego zrywu stała się klęską romantycznych wizji i koncepcji historii. Polacy, zrezygnowani i rozgoryczeni, odrzucili romantyczną filozofię. Uznali, że dłużej nie można kierować się uczuciem, wyobraźnią, intuicją, wybrali rozsądek. Pokolenie postyczniowe, dotknięte represjami po powstaniu, nie opowiedziało się więc za Mickiewiczowskim „czuciem i wiarą”, lecz za „szkiełkiem i okiem”, za zdroworozsądkowym myśleniem, racjonalizmem. To nowe pokolenie zdecydowało się na program realizmu. Bolesne dla narodu wydarzenia historyczne wymogły przewartościowanie światopoglądu: romantyczną uczuciowość zastąpiła trzeźwość umysłu. W kontekście klęski powstania idea walki narodowowyzwoleńczej, bez względu na koszty ponoszone przez społeczeństwo, zdezaktualizowała się. Młodzi zrozumieli, że droga, którą podążali romantyczni straceńcy prowadzi do nikąd. Zmienili więc kurs, hasła rewolucji i zbrojnej walki zastąpili hasłem ewolucji, opowiedzieli się za stopniowymi, powolnymi przemianami ekonomicznymi i społecznymi, mającymi zapewnić wszystkim warstwom dostatek. Uważali, że o odzyskaniu niepodległości będzie można pomyśleć później, gdy naród się wzmocni, okrzepnie.
Wydarzenia związane z upadkiem powstania wywołały tak wielkie zmiany w świadomości zbiorowej Polaków, że rok klęski styczniowego zrywu (1864) uznano za początek nowej epoki - pozytywizmu. O wiele trudniej wyznaczyć koniec tego okresu w literaturze. Przejście od pozytywizmu do Młodej Polski nie było tak wyraziste, zmiany w światopoglądzie zachodziły stopniowo. Przyjmuje się, że idee pozytywizmu polskiego wygasły w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku.
W ramach zadania domowego proszę przeczytać tekst Jerzego W. Borejszy „Noc postyczniowa” (s. 21) i odpowiedzieć na pytania zamieszczone pod tekstem.
Filozoficzne źródła pozytywizmu
Podstawy pozytywizmu sformułował francuski filozof Auguste Comte w swym sześciotomowym dziele „Kurs filozofii pozytywnej”. Słowo „pozytywna” znaczy tutaj tyle, co pewna, uzasadniona, ścisła, oparta na faktach. Tak więc podstawą filozofii Comte'a było zaufanie do faktów, do tego, co racjonalne, dające się naukowo sprawdzić. Pozytywiści dążyli do poznania i zrozumienia świata, odkrycia i opisania mechanizmów w nim działających. Pragnęli oni zrozumieć prawa rządzące przyrodą, biologią człowieka, wyjaśnić zasady funkcjonowania społeczeństwa. Na stawiane pytania chcieli uzyskiwać odpowiedzi pozytywne, czyli rozstrzygające, wyjaśniające. Warto zaznaczyć, że system filozoficzny Comte'a rozwinęli angielscy myśliciele: John Stuart Mill, Herbert Spencer i Tomasz Buckle (zob.: „Mistrzowie filozofii pozytywnej”, s. 16).
Trzeba pamiętać, że na pozytywistyczny światopogląd składały się następujące prądy:
SCJENTYZM - pogląd głoszący całkowite zaufanie do nauki. Scjentyści uważali, że jedną prawdziwą wiedzą jest wiedza ściśle naukowa. Odrzucali więc irracjonalizm, intuicjonizm, metafizykę. W badaniu rzeczywistości posługiwali się metodą empiryczną - ufali doświadczeniom, zmysłom i rozumowi, który pojmowali jako miarę prawdy. Zwolennicy omawianego poglądu stosowali owe metody nie tylko w naukach ścisłych, przyrodniczych, ale również w naukach społecznych i humanistycznych.
EWOLUCJONIZM - teoria ciągłego rozwoju sformułowana przez Karola Darwina, który twierdził, że organizmy żywe nieustannie się doskonalą, przystosowując do warunków środowiska. Wspominany już H. Spenser przeniósł teorię ewolucjonizmu z nauk przyrodniczych do nauk społecznych. Wskazał on, że społeczeństwo stanowi wielki organizm, który, podobnie jak organizmy żywe, podlega prawu ewolucji, rozwija się, dążąc do coraz bardziej doskonałych form.
ORGANIZYZM - związana z ewolucjonizmem teoria podobieństwa organizmów przyrodniczych i społecznych. Według niej społeczeństwo, zbiorowość, analogicznie do organizmów żywych, ma wyspecjalizowane organy (instytucje, warstwy społeczne), które pracują na rzecz całej społeczności. Ich wspólne, sprawne działanie zapewnia prawidłowy rozwój życia zbiorowego.
UTYLITARYZM - teoria etyczna głosząca zasadę użyteczności. Według tej doktryny dobre jest to, co pożyteczne. Każda jednostka powinna dążyć do osiągnięcia szczęścia osobistego w taki sposób, by jednocześnie pomnażać szczęście ogółu. Utylitaryści dostrzegali więc związek między dobrem osobistym a dobrem powszechnym. Sądzili, ze jeśli bogaci się jednostka, bogaci się również społeczeństwo (np. bogacący się przedsiębiorca daje pracę i przyczynia się do wzbogacania się pracowników).
DETERMINIZM - pogląd filozoficzny, który głosi, że życie człowieka jest z góry określone, czyli właśnie zdeterminowane przez różne czynniki: genetyczne, środowiskowe, historyczne.
AGNOSTYCYZM - pogląd głoszący nierozpoznawalność istoty bytu, negujący możliwość poznania jego tajemnicy. Pozytywiści usuwali z pola swoich zainteresowań problematykę metafizyczną, jako nierozwiązywalną. Według agnostyków należy badać tylko to, co można przy pomocy naukowych metod zweryfikować, racjonalnie wyjaśnić.
Ideologia pozytywistyczna na gruncie polskim
Pokolenie postyczniowe, zrywając z ideałami romantyzmu, stworzyło własny program, nie tyle filozoficzny, co praktyczny. Polscy pozytywiści sformułowali dwa zasadnicze postulaty: pracy organicznej i pracy u podstaw. Hasło pracy u podstaw związane jest z teorią organicyzmu. Przedstawiciele młodego pokolenia postrzegali społeczeństwo jako wielki organizm. Uważali, że warunkiem jego rozkwitu jest harmonijne funkcjonowanie wszystkich jego „organów”. Dlatego też ludzie, w interesie własnym i powszechnym, powinni dołożyć wszelkich starań, by uzdrowić chore elementy owego organizmu. Propagowano najnowsze osiągnięcia cywilizacyjne, walczono o unowocześnienie gospodarki, wdrażano nowe technologie, wspomagano biedne i zacofane rolnictwo. Praca u podstaw z kolei miała na celu wykształcenie i oświecenie ludu, zwalczanie analfabetyzmu wśród chłopstwa, budzenie ich świadomości narodowej, poprawę warunków życia najbiedniejszych. Aleksander Świętochowski, czołowy polski pozytywista, w swym artykule „Praca u podstaw” z 1873 roku, wołał o to, by rozwiązać problem wolności chłopa. Uważał, że chłop nie może być „półniewolnikiem”, czyli osobą która nie ma wiedzy i wykształcenia. Autor artykułu jest zdania, iż edukacją najniższych warstw społecznych powinna się zająć szlachta i rodząca się wtedy inteligencja. Musi bowiem istnieć harmonia interesów między szlachtą a chłopstwem, ona gwarantuje wzajemny zysk i rozwój. Trzeba dodać, że twórcy programu pracy u podstaw dążyli również do przebudowy świadomości społecznej, propagowali postawy tolerancji, wysuwali postulat emancypacji kobiet i asymilacji Żydów. Słowem-kluczem pozytywistów stała się praca. Wyraz ten pojawia się właściwie w każdym programie pozytywistycznym. Wspominany wyżej Świętochowski w artykule „Wskazania polityczne” przekonuje, że drogą do jednostkowego i społecznego szczęścia jest ciężka i wytrwała praca - intelektualna i fizyczna. Naród więc musi wytężyć swoją energię twórczą, znaleźć w sobie siłę i poprzez przez trud pracy rozwijać się i doskonalić.
Pozytywizm warszawski
Najważniejszym ośrodkiem propagującym hasła pozytywizmu na ziemiach polskich była Warszawa, stanowiąca centrum życia intelektualnego (dlatego w literaturze często można spotkać termin pozytywizm warszawski). W kształtowaniu się poglądu pozytywistycznego wielką rolę odegrała Szkoła Główna, działająca w latach 1862-1869, zamknięta przez władze carskie. Studentami tej szkoły byli: B. Prus, H. Sienkiewicz, A. Świętochowski. Ważną rolę w krzewieniu idei pozytywizmu warszawskiego odegrały czasopisma: „Przegląd Tygodniowy” założony w 1866 roku przez Adama Wiślickiego, miesięcznik „Ateneum” wydawany od 1876, którego redaktorem był Piotr Chmielowski. Trzeba jeszcze wspomnieć o „Prawdzie” założonej w 1881, redagowanej przez Aleksandra Świętochowskiego. Niezmiernie ważną rolę w życiu pozytywistycznej Warszawy odgrywały konspiracyjne instytucje oświatowe, które organizowały nielegalne lekcje języka polskiego i historii ojczystej. W 1875 roku założono Tajne Towarzystwo Oświaty Narodowej. Dziesięć lat później powołano do życia tzw. Uniwersytet Latający (nie miał on stałej siedziby, a tajne wykłady odbywały się w różnych mieszkaniach prywatnych). Tych konspiracyjnych organizacji realizujących hasła pracy organicznej i pracy u podstaw było w Warszawie bardzo wiele.
Rola prasy w życiu społeczno-kulturalnym
Prasa odegrała niezmiernie ważną rolę w upowszechnianiu programu pozytywistów oraz popularyzacji idei pracy organicznej i pracy u podstaw. Dziennikarstwo w owym czasie spełniało różne zadania: nie tylko informowało, ale i wychowywało czytelnika, kształtowało jego przekonania. Prasa zastępowała niejako nieistniejące instytucje kulturalne, oświatowe, naukowe. Propagowała określone postawy społeczne, głosiła hasła solidarności narodowej, rozpowszechniała idee demokratyczne, budziła wrażliwość czytelników na los najbiedniejszej warstwy społeczeństwa, często w tonie katastroficznym informowała o nędzy i ubóstwie dotykającym masy chłopskie. Najistotniejszą rolę odgrywały tutaj dzienniki: wymieńmy choćby takie tytuły, jak: „Kurier Warszawski”, „Słowo”, „Dziennik Poznański”.
Polskie czasopisma i literatura podlegały cenzurze (zob. nota w podręczniku, s. 14). Polacy, aby móc pisać o sprawach, o których rozprawiać nie można było, stworzyli swoisty kod - język ezopowy. Ów język to zespół sposobów służących ukryciu właściwej wymowy utworu poprzez używanie napomknień, aluzji, metafor, niedopowiedzeń czy symboli. Doskonały przykład języka ezopowego stanowi zamieszczona w „Lalce” Prusa wypowiedź radcy Węgrowicza o udziale Wokulskiego w powstaniu: „Gotował wraz z innymi piwo, które do dziś dnia pijemy, i sam w rezultacie oparł się aż gdzieś koło Irkucka”. Podobnym kodem aluzji posłużyła się Eliza Orzeszkowa, opisując w „Nad Niemnem” wydarzenia związane z powstaniem styczniowym.
Warto poświęcić jeszcze kilka słów gatunkom dziennikarskim. W owym czasie wielką popularnością cieszył się felieton, jego odmiana - kronika, list będący właściwie formą reportażu. Z powodzeniem uprawiano też eseistykę.
„My i wy” - nowe pokolenie wkracza na arenę dziejów
Co kilkanaście lat odbywa się zmiana pokoleniowa, każde wstępujące pokolenie w jakiś sposób zaznacza swoją obecność, określa się, przeciwstawiając zwykle ideom wyznawanym przez swych rodziców. Młodzi zdecydowanie podkreślają swoją odrębność kulturową, propagują nowe wzorce osobowe, zwykle nieakceptowane przez starszą generację, wyznaczają sobie nowe cele, wskazują nowe autorytety, budują własny system wartości, rewidują w sposób zasadniczy poglądy i zapatrywania swoich rodziców, często poddając je ostrej krytyce. Młodzi formułują nowe koncepcje rzeczywistości, inaczej spoglądają na świat niż „starzy”, mają inne dążenia, odmienne sposoby zachowań. Jednym z najbardziej znanych w Polsce manifestów młodego pokolenia jest „Oda do młodości”. Jak niegdyś romantycy określili siebie i swoje ideały w opozycji do klasyków, tak po upadku powstania styczniowego, nowa formacja odrzuciła światopogląd starszych i wytworzyła nowy system wartości, stworzyła własną koncepcję świata. Przykładem samoświadomości pokolenia postyczniowego jest artykuł Świętochowskiego „My i wy”, który ukazał się w „Przeglądzie tygodniowym” w 1871 roku. Proszę zapoznać się z fragmentami tego tekstu, zamieszczonego w podręczniku na stronie 17 („Przeszłość to dziś”, część II dla drugiej klasy liceum).
Artykuł ten jest wypowiedzią w imieniu zbiorowości. „My” to pokolenie młodych, które występuje przeciwko starszemu pokoleniu („wy”). Tekst ten można nazwać manifestem pokoleniowym, a więc takim utworem, który zawiera założenia programowe i postulaty, określającego swą tożsamość pokolenia. Należy zaznaczyć, iż wypowiedź ta ma charakter emocjonalny, jest ekspresywna, gwałtowna w swym tonie. Kompozycja omawianego tekstu opiera się na opozycjach, antynomiach. Spróbujmy w formie tabeli zebrać te antynomiczne określenia tworzące wyeksponowane w tytule przeciwstawienie my - wy.
MANIFEST POKOLENIA POSTYCZNIOWEGO |
|
MY |
WY |
Cechy i postawy:
|
Cechy i postawy:
|
Cele:
|
Cele:
|
Metaforyka drogi i walki
|
|
Omawiany artykuł jest tekstem perswazyjnym, a więc takim, który ma wywrzeć wpływ na czytelnika, przekonać go do pewnych postaw, nakłaniać do zajęcia określonego stanowiska. Teksty perswazyjne wykorzystują repertuar pewnych chwytów retorycznych. W omawianym utworze odnajdziemy następujące wykładniki retoryczności:
pytania retoryczne: „Pytamy się, co wyście w tej mierze zrobili, wy, opiekunowie sentymentalnych powieści i zagważdżającej mózgi polityki? Czy to takie mają być tytuły waszej zasługi, takie dowody, które mają nas przekonać o waszej wielkości?”
wykrzyknienia: „Nigdy!”
paralelizmy składniowe (konstrukcje zdań o takiej samej lub podobnej budowie): „My jesteśmy młodzi, nieliczni, nie rządzący się widokami materialnych korzyści”, „Wy jesteście starzy, liczni, krępowani między sobą tysiącem niewidzialnych nici”.
apostrofy (bezpośrednie zwroty do adresata): „Pytamy się, co wyście w tej mierze zrobili [...]?”
paradoksy: „Każdy jej błąd jest ojcem nowej prawdy”.
Jaki jest program młodych, przedstawiony przez Świętochowskiego? Chyba zgodzą się państwo ze mną, iż ów program jest w dużym stopniu ogólnikowy, mało konkretny, autor tekstu w zasadzie rzuca tezy, hasła pozytywistyczne, nie uszczegóławiając ich. Młode pokolenie buduje swoją wizję świata, dyskredytując rzeczywistość stworzoną przez starszą generację. W analizowanym tekście najmocniej zaznacza się siła, gwałtowność uczuć pokoleń. Ta burzliwość sporu znajduje swoje odzwierciedlenie w metaforyce wojny. Motyw drogi z kolei nawiązuje wyraźnie do frazeologii postępu. Kluczowymi pojęciami pojawiającymi się w artykule Świętochowskiego są: praca, nauka, postęp, społeczeństwo oraz młodość. Z obrazem młodości zaprezentowanym w tym tekście wiąże się entuzjazm, zapał, bunt, wiara w postęp, dążenie do powszechnego szczęścia w społeczeństwie: pozytywiści, co warto zapamiętać, określali się „trzeźwymi entuzjastami”
Zadanie: Proszę zinterpretować ostatnie zdanie z artykułu Świętochowskiego.
Zadania literatury
Proszę zapoznać się z fragmentem artykułu Piotra Chmielowskiego „Utylitaryzm w literaturze” (s. 19). Chmielowski, czołowy krytyk literacki obozu pozytywistów, w omawianym tekście snuje refleksje dotyczące roli i zadań literatury w rzeczywistości popowstaniowej. Według niego należy wypracować odmienny, nowy model artysty-literata. Romantyczna koncepcja artysty już się zdewaluowała, nie przystaje do nowych czasów. Autor artykułu wymienia grzechy główne twórców literatury romantycznej. Zalicza do nich:
oderwanie od społeczeństwa (kult jednostki, wybujałego indywidualizmu)
roztargnienie, zamyślenie, uciekanie w krainę fantazji, wyobraźni
zupełny brak trzeźwego spojrzenia na rzeczywistość i praktycyzmu, bujanie w obłokach
niezaradność
„mazgajstwo”
popadanie w melancholię
brak zainteresowania naukami, życiem społeczeństwa, tym, czym żyje zwykły człowiek
egotyzm
Według Chmielowskiego czas zmienić wizerunek literata, należy „przeprowadzić reformę w wykształceniu i życiu [...] artystów”. Na czym miała ona dokładnie polegać? Autor artykułu uważa, że poeta czy pisarz musi przede wszystkim iść z duchem czasu, musi być gruntownie wykształcony, posiadać naukową wiedzę, „znać wszystkie kierunki swojej epoki”. To on ma wskazywać społeczeństwu drogę do rozwoju, uczestniczyć w jego doskonaleniu. Tylko artysta zaangażowany, artysta w służbie idei, może przewodzić zbiorowości. Chmielowski formułuje więc postulat literatury utylitarnej, to jest literatury użytecznej, służącej zbiorowości, narodowi. Twórczość literacka ma więc propagować, rozpowszechniać pozytywistyczne idee, włączyć się w pracę na rzecz przebudowy rzeczywistości. Jeśli nie będzie ona spełniać swoich zadań, czeka ją, zdaniem Chmielowskiego, unicestwienie. Czy autor artykułu na pewno godzi się na ewentualną śmierć literatury? Co państwo myślą na ten temat?
Sytuacja przełomu epok w wierszach Adama Asnyka
Omawiając początki pozytywizmu stwierdziliśmy, że nowe pokolenie wstępujące na arenę dziejów próbowało się określić, zbudować własny system wartości, opozycyjny wobec tendencji i ideałów swych poprzedników. Młodzi byli świadomi tego, iż stare idee i formy już się zużyły i muszą przejść w przeszłość. Każda generacja, co naturalne, szuka własnej drogi, podążać chce własnymi ścieżkami. Zdarza się jednak, że człowiek nie potrafi w pełni zidentyfikować się z daną formacją kulturową, że żyje na pograniczu epok, pokoleń. Takim człowiekiem przełomu epok był Adam Asnyk (biografia poety na s. 20).
Proszę teraz zapoznać się z notą „Między pozytywizmem a romantyzmem” oraz z lirykami: „Daremne żale” i „Dzisiejszym idealistom” (podręcznik s. 20). Spróbujmy wstępnie określić charakter wierszy Asnyka. Utwory te należy zaliczyć do nurtu poezji filozoficzno-refleksyjnej. Poeta ukazuje nieuchronność przemijania, wskazuje na proces starzenia i umierania pewnych form i idei. Taki jest porządek świata, taka kolej rzeczy: nowe zastępuje stare. W omawianych lirykach panuje nastrój melancholii, smutku, ale jest również i gorycz, i bunt, i nadzieja. Pora bliżej przyjrzeć się wierszom pod kątem osobowości, którym odpowiadać mogłyby myśli i sformułowania zawarte w utworach. Proszę o wypełnienie poniższej tabeli cytatami z wierszy, które charakteryzowałyby dany typ ludzki:
OPTYMISTA |
PESYMISTA |
MELANCHOLIK |
BUNTOWNIK |
|
|
|
|
Która spośród wskazanych w tabeli postaw wobec rzeczywistości jest państwa zdaniem najbardziej właściwa?
Skupmy się teraz na filozoficznych rozważaniach Asnyka w wierszu „Daremne żale”. Wiersz jest refleksją nad przemijaniem. Poeta dostrzega pewne prawidłowości w rozwoju dziejów. Otóż podstawą życia jest ruch, a ruch to zmiana. Zmiana wiąże się z obumieraniem starych form i powstawaniem nowych. Człowiek musi zrozumieć te prawa i zaakceptować je, choć to czasem bardzo trudne: „Wy nie cofniecie życia fal” - woła poeta. Na nic się zdadzą skargi, lamenty, próżny nasz żal - „świat pójdzie swoją drogą”. Poeta wie, że „trzeba z żywymi iść”, że należy kroczyć do przodu. To jednak trudne nie obracać się za siebie. Stąd tak silnie zaakcentowana w wierszu postawa melancholii czy przygnębienia.
Przyjrzyjmy się jeszcze nieco bliżej wierszowi „Dzisiejszym idealistom”. Ten utwór zbudowany jest na opozycjach, antynomiach. Poeta przeciwstawia postawie bierności postawę aktywną, idealizmowi pragmatyzm. Właśnie „dzisiejszym idealistom” stara się uzmysłowić, że nie należy żyć przeszłością, trzeba się zająć „nowym zasiewem”, gdyż „do tych należy jutrzejszy dzień, co nowych łakną zdobyczy”. Czy państwa zdaniem ten wiersz i poprzedni są dziś aktualne? Czy czują się państwo ludzi przełomu epok? Czy czas, w którym przyszło nam żyć, jest epoką przemian? Proszę spróbować odpowiedzieć na te pytania. Życzę owocnych rozmyślań.
Przemysław Walkowiak