USTROJE PAŃSTW WSPÓŁCZESNYCH

Ustroje mozna modelować z kilu punktów widzenia

• Forma rządu (kryterium: sotsunki między naczelnymi organami pańśtwa)

• Ze względu na rolę głowy państwa i sposób wyłaniania się

• monarchie

• republiki

• Rozpatruując relacje między głową państwa, parlamentem, a rządem

• pezydencki, prezydencjalny

• semiprezydencki

• parlamentarny - parlamentarn-gabinetowy

• parlamentarno- komitetowy (rządów konwentu)

• Ustrój terytorialny (kryterium: podział terytorium oraz stopień dystrybucji władzy pańśtwowej - scentralizowany bądz zdecentralizowany - relacja centrum a jednostki terytorialne)

• Panstwa unitarne (jednolite ustawodawstwo, sądownictwo, obywatelstwo, system finansowy):

• scentralizowane (jest szczebel lokalny ale nie ma tutaj samorządu terytorialnego)

• zdecentralizowane:

• samorząd tylko na szczeblu lokalnym

• samorząd również na szceblu regionalnym - państwo zregionalizowane/ autonomia na szczeblu regionu - pańśtwo regionalne

• Federacje (państwo związkowe) - złożone z jednostek zachowujących suwerenność (na zasadzie niemalże państwowości), mających własny parlament - ustawodawstwo - federalne kodeksy praw

• Reżim polityczny (styl rządzenia)

• Demokratyczne: (wybór jako sposób wyłaniania rządu, wolność wypowiedzi i przekazu informacji - wole media, społeczeństwo obywatelskie - zorganizowane w sposób autonomiczny, niezależny od władzy, zdolne do autnomicznej realizacji zadań (np: organizacje pozarządowe - mogą pełnić funkcje usuwania dysproporcji możliwości oddziaływania pojedynczego obywatela na władzę i realizację prawa), hamulce woli większości: podział władz, zasada państwa prawnego np: Sąd Najwyższy określający ramy w jakich większość może funkcjonować, prawa i obowiązki narzucone przez Konstytucję)

• Demokracje liberalne (próby uchwycenia równowagi między większością a grupami mniejszościowymi, czy jednostką)

• Demokracje nieskonsolidowane (demokracja formalna)

• Demokracje skonsolidowane (demokracja materialna)

• Niedemokratyczne

• autorytarne (defensywny, obywatele obojętni, wolność w sferze prywatnej)

• totalitarne (oczekuje aktywności i zaangażowania obywateli, wszystko polityczne, publiczne i poddane regulacji państwa, brak autonomicznej sfery aktywności, monopol władzy, ideologia jest ważna)

• konfederacja - związak państw (federalizm międzypaństwowy?)

• każde państwo zachowuje swój sytem prawny, finansowy

• nie ma podziału w konfederacji na władzę, konfederacja działa za pośrednictwem państw członkowskich za pomocą ich środków działania

• stosowanie ustaleń wynikających ze współpracy należy do sądów wewnętrznych (krajowych)

• poszczególne państwa zachowują kompetencję kompetencji - prawo do ustanowienia swoich praw (państwo decyduje o swoich uprawnieniach)

• przykład: Szwajcaria, USA przed wojną secesyjną

• reżim polityczny - z franc. - regime - władza) - ogół metod i środków jakimi posługuje się aparat władzy pańśtwowej w stosunkach ze społeczeństwem

• ideologia - zasady według których należy postpępować

• wybory - charakter konkurencyjny, alternatywa, możliwość zmiany władzy

• głosowanie - brak alternatywy, nie możliwa zmiana władzy

• autonomia - możliwość samostanowienia prawa

• organ:

• zdecentralizowany - powoływany przez społeczność lokalną , działa w imieniu społeczności lokalnej, ludzie tworzą samorząd i to wynik decentralizacji, organy lokalne działają w imieniu i na rzecz społeczności lokalnej, musza mięc swobodę decyzyjną ograniczoną jedynie obowiązaującym prawem, organ centralny nie ma możliwości zmiany takiej decyzji (przykład: marszałek województwa)

• interes lokalny (miejscowy, regionalny) - tyczy się potrzeb społeczności lokalnej a nie koniecznie jest interesem państwa (np: niewybudowanie tarczy antyrakietowej w Słupsku jest interesem lokalnym ale nie państwowym)

• • zdekoncentrowany - zajmuje się pewnym terytorium wykonując mandat otrzymany od władzy centralnej (wyższego szczebla), powoływany przez organy wyższego stopnia, niesamodzielny w realizacji swoich zadań , nie ma samodzielności finansowej (brak źródeł dochodów, jego budżet częścią budżetu centralnego) (przykład: wojewoda)

• unia personalna - przykładowo forma współdziałania odrębnych państw, ma miejscie kiedy w wyniku pewnych uwarunkowań jeden organ jest wspólny dla dwóch więcej niż jednego państwa (Polska i Litwa do czasu Unii Lubelskiej, dziś Wielka Byrtania i Australia - głową państwa monarcha brytyjski)

• unia realna - obudowywanie unii personalnej kolejnymi motywami wspólnymi: wspólny sejm, skarb, część polityki zagranicznej (Polska i Litwa po Unii Lubelskiej)

federalizm - koncept, idea, filozofia, prąd myślowy który narodził się w USA

FEDERACJA

• ustrój federalny

• państwo niejednolite (części składowe z elementami państwowości i suwerenności)

• wewnętrzne

• możliwość kreowania własnego systemu prawnego

• możliwość kreowania własnych systemów sądownictwa, ustroju wewnętrznego

• zasady wyborcze indywidualne dla każdego stanu, landu

• niejednolite obywatlestwo - można być obywatelem danego państwa ale zarazem konkretnego stanu

• władztwo terytorialne - możliwość kształtowania ustroju terytorialnego

• zewnętrzne

• możliwość zawiarania umów międzynarodowych w sprawach które leżą w kompetencji władz stanowych

• władza ulega pewnemu transferowi z dołu do góry - odwrotnie niż w państwie unitarnym

• zabezpieczenia konstytucyjne - podział władzy nie może być zmieniony jednostronnie

• podział kompetencji znajduje się w konstytucji federalnej

• sądownictwo konstytucyjne rozstrzyga spory kompetencyjne

• parlament federalny = izba niższa (reprezentuje obywateli całej ferderacji) + izba wyższa (reprezentowane delegacje części składowych federacji)

wyliczenie enumeratywne

domniemanie właściwości

umowy na podstawie której federacja i części składowej dotyczące kompetencji

• Formuły konstytucyjnego podziały kompetencji (kontrakt partnerów) w federacji mogą polegać na:

1. oddzielnym i równoległym wiliczeniu (enumeratywnym) spraw należących wyłącznie do federacji - z jednej oraz wyłącznie do części składowych - z drugiej strony (dwie kategorie wyliczonych praw - Kanada)

2. enumeratywnym wyliczeniu uprawnien wyłącznych federacji, uprawnień wyłlącznych części składowych oraz kompetencji dzielonych - będących przedmiotem ustawodawstwa równoległego (Trzy kategorie wyliczonych spraw

3. enumeratywnym wyliczeniu uprawnień części składowych i sformułowaniu w sprawach niezastrzeżonych ogólnej klauzuli kompetencyjnej na rzecz federacji w pozostałych, nie wyliczonych sprawach (RPA - jedna kategoria wyliczonych praw + klauzula ogólna)

4. zabiegu odwrowtnym czyli enumeratywnym wyliczeniu tylko uprawnień (kompetencji) federacji i sformułowaniu generalnej klauzli kompetencyjnej na rzecz części składowych (USA, Szwajcaria, Austalia - jedna kategoria wyliczonych spraw + klauzula ogólna)

• Gwarancje ochrony praw i interesów podmiotów federacji

• Normatywne - wyrażone w konstytucji (Sąd Konstytucyjny na straży nieprzekraczania kompetencji przez którąś ze stron)

• Instytucjonalne - Izba wyższa parlamentu, w której poszczególne części składowe

• Reprezentowane są w równej liczbie delegatów lub według okreslonych parytetów (posiadająca kompetencje w zakresie stanowienia prawa, w tym konstytucyjnego, umożliwaiające jednostronną zmianę formuły kontraktu - patrz senat w USA, Rada Kantonów w Szwajcarii)

Test efektywności przy zasadzie subsydiarności

PAŃSTWO UNITARNE

• Zasadnicze cechy państwa unitarnego

• Jednolite obywatelstwo

• Jeden i niepodzielny porządek prawny - ustawodawstwo tworzeone jest centralnie i jednolicie dla całego pańśtwa - prawo lokalne stanowi co najwyżej wyrac decentralizacji legisjacji wykonawczej

• Jednolite zasady organizacji aparatu władz publicznych - sądowaych , prawodawczych i wykonawczych

• Jednolity model ustrojuy terytorialnego na szczeblu regionalnym i lokalnym - zasady określające stukturę i zakres kompetencji jednostek tego samego szczebla i są wspólne na całym terytorium państwa

• Organy regionalne i lokalne - niesamodzielne politycznie i niesuwerenne

• Państwo unitarne scentralizowane

• Na szczeblu regionalny i lokalnym

• Wyłącznie organy władzy zdekoncentrowanej

• Dekoncentracja - przekazywanie uprawnień i kompetencji, jednakże w sposób niedefinitywny i bez przeniesienia odopwiedzialności, organom terenowym bezpośrenio podporządkowanym (pod względem hierarchicznym i organizacyjnym) rządowi - brak samorządu terytorialnego będącego egektem decentralizacji

• Decentralizacja - przekazywanie uprawnień i kompetencji organom terenowym niepodporządkowanym rządowi hierarchicznie (ani w zakresie osobowym - wybów i odwołanie, ani rzeczowym), organizacyjnie i strukturalnie wyodrębnionych, korzystających w zakresie wykonywania przekazanych finkcji z prawnie ustanowionej zależności i samodzielności (przekazanie i cofnięcie uprawnień tylko w drodze ustawy)

• Państwo unitarne zdecentralizowane

• Gdy na którmś z niższych lokalnych poziomów sprawowania władzy (podziały terytorialnego) istnieją jednostki samorządu terytoialneg - państwo uniarne zdecentralizowane (samorząd lokalny)

• Gdy centralizacja oboejmuje też poziom regionalny (tj. Stosunkowo duże pod względem obszaru/liczby ludności jednostki terytorialne, usytuowane bezpośrednio poniżej szczebla centralnego (państo unitane zregionalizowane - samorząd regionalny)

• W każdym jednak przypadku (A i B) transfer uprawnień ma charakter odgórny a jego podstawą jest jednostronna decyzja władz centralnych (konstytucja, ustawy ustanowione przez centralny organ prawodawczy

• Brak odrębnych organów reprezentujących części składowe w ramach legislatywy (struktury władzy ustawodawczej państwa)

PAŃSTWO REGIONALNE

• propozycjca odejścia od dotychczasowego podziału na pństwa unitarne i federalne

• mówi się niekiedy o nowym modelu ustroju terytorialnego, będącym kategorią pośrednią między federalizmem typowym a państwem unitarnym

• chodzi o tzw państwo regionalne (autonomiczne?) którego pojawienie się komplikuje dotychczasowy dychotmiczny podział

• w tym kontekście ywmienia się Hiszpańę i Włochy

• można zatem państwa regionalne uznać za:

• wyższą formę decentralizacji w ramach państwa unitarnego lub

• trzecią sui generis kategorię ustroju terytorialnego

Definicja państwa regionalnego

• najwyższą ustyuowaną bezpośrednio poniżej rządu centralnego władzą publiczną jest region

• będący jednostką terytorialną wyodrębnioną wyraźnie od innych części państwa na podstawie czynników przestrzennych i społeczno-ekonomicznych

• zagwarantowanych konstytucyjnie i ustawowo: odrębności i samodzielności, jeśli chodzi o środki działania w formie uprawnień prawotwórczych w tym ustawowych administracyjnych i finansowych

• a którego funkcją jest ywkonywanie treści konstytucyjnch w interesie własnego terytorium

• pojęcie zasadnicze - autonomia regionalna (podczas gdy w państwie unitarnym tylko samorząd regionalny

• różne regiony mogą mieć różny zakres autonomii (statuty autonomiczne regulujące kwestie autonomiczności) w ramach hasłowych rozwiązań konstytucyjnych

• statut jest regionom nadawany (trasfer z góry na dół)

• projekty statutów sporządzane przez jednostki lokalne ale zatwierdzane przez centrum (władza centralna zachowuje kontrolę)

Autonomia (grec. auto nomos) - możliwość stanowienia norm dla samego siebie

• samorządność terytorialna (decentralizacja) obejmująca kompetencje z zakresu władzy ustawodawczej, wewnętrzne samo-zarządzanie się części terytorium państwa na podstawie kompetencji ustawodawczych dotyczących spraw o regionalnym znaczeniu (w granicach konstytucji państwa)

• podstawa prawna działalności organów autonomicznych jest statut autonomii - z reguły zatwierdzonej przez organ ogólnopaństwowy (zwykle - parlament)

Swoistość instytucjonalna modelu państwa regionalnego na tle zregionalizowanego państwa unitarnego i federacji

1. pluralizm porządków prawnych (auto-nomia) zbliża je do federacji , regiony w ograniczonym i zróżnicowanym zakresie otrzymują kompetencje w zakresie samoistnego ustawodawstwa w psrawach przekazanych do ich wyłącznej właściwości ale transfer uprawnień podobnie jak w przypadku państwa unitarnego ma charakter odgórny a władze centralne zachowują właściwość w zakresie stanowienia prawa źródłowego (konstytucyjnego i nadawania statutów - Włochy - chwalane przez parlament centralny w formie ustawy, Hiszpania - zatwierdzane przez parlament), w Hiszpani włdze centralne posiadają wyłączne kompetencje ustawodawcze 32 wyliczonych materiach. wśród spraw wyliczonych jako delegowane regionom są m in edukacja, bydownictwo, transport, ochrona środowiska, opieka społeczna, organizacja służb miejskich

2. w przeciwieństwie do federacji - w przypadku regionów autonomicznych nie zdarza się określanie uprawnień ustawodawczych za pomocą generalnej klauzuli kompetencyjnej

3. podobieństwo do federacji - pewne uprawnienia reionów w zakresie samooorganizacji wewnętrznej - określania struktury wewnętrznej i systemu organów wsłasnych oraz samorządowych na stwoim terytorium ale kompetencje w tym zakresie mają charaker zróżniocowany

4. inaczej niż w państwie unotarnym zregionalizowanym - status i zakres samodzielności jednostek regionalnych na terytorium całęgo państwa nie musi być taki sam

• we włoszech - tylko część regionów to regiony autonomiczne, pozostałe to regiony o statucie zwyczajnym

• w Hiszpnii - regiony stopniowo dochodziły do satusu autonomicznego i indywidualnie nadawano im statuty jako pierwsze uzyskały status autonomiczny Katalonia, Kraj Basków galicja i andaluzja. w roku 1983 status ten osiągnęła ostatnia z 17 wspólnot. Do dziś jednak system Hiszpański jest niesymetryczny. nop Kraj Basków i Nawarra posiadają szersze kompetencje finansowo-podatkowe w porównaniu do pozostałych jednostek

5. inaczej niż podmioty federacji - regiony autonomiczne w państwie regionalnym nie mają zagwarantowanych mechaniznów uczestnictwa w stanowieniu prawa (w tym konstytucyjnego) na szczeblu centralnym, w niektórych z tych państw istnieją izby wyższe złożone z deputowanych wybieranych w regionach, jednak formalnego punktu widzenia nie reprezentują oni interesów regionów, lecz powinni się kierować interesem ogólnopaństwowym

we Włoszech proponowano powołanie w miejsce obecnego Senatu Izby Regionów, o staucie i funkcjach analogicznych jak to mam miejsce w przypadku izb wyższych parlamentów federalnych. Miałaby ona składać się z przedstawicieli poszczególnych regionów reprezentujących ich interesy - rozpatrywałyby jedynie projekty ustaw dotyczące regionów iinne ustawy konstytucyjne a decyzje podejmowała większocią regionów a nie głosów poszczególnych deputowanych

6. w odróżnieniu od podmiotów federacji regiony autonomiczne nie posiadają własnych organów sądowych - system sądownictwa wspólny i jednolity dla całego państwa

7. model kontroli państwowej nad działalnościa regionów, w państwie unitarnym samorząd kontrolowany przez rząd centralny i sądy administracyjne, w federacji - funkcje kontrolne i rostrzygania sporów pełnią z reguły sądy konstytucyjne, w pańśtwach regionalnych z jednej strony w regionach reprezentowane są władze centralne (gubernator w Hiszpani, komisarz rządowy we Włoszech) , z drugiej, kontrbola sądowa i rozstrzyganie sporów należy do sądów konstytucyjnych

8. wreszcie jednoznacznej klasyfikacji nie ułatwia fakt że konstytucje Włoch i Hiszpanii określa je mianem państw unitarnych

Przypadki szczególne

Belgia - od ustroju unitarnego poprzez stadium państwa zregionalizowanego/regionalnego wyewoluowała w federację

Wielka Brytania - tradycyjnie unitarna, w ramach której nie istniały do niedawna żadne wyodrębnione, samorządowe lub autonomiczne struktury na szczeblu ponadlokalnym, obecnie dewolucja kompetencji. Po ustanowieniu dla Szkocji Walii i Irlandii Pól regionalnych rządów i instytucji przedstawicielskich (Scotish Parliament, Welsh Assembly) kraj tren spełnia niektóre kryteia państwa zregionalizowanego czy nawet quasi-federalnego ale nie jest to roziwązanie systemowe, brak bowiem tego typu instytucji dla obszaru Anglii

SAMORZĄD TERYTORIALNY W SYSTEMIE WŁADZ PUBLICZNYCH

ORGANY WŁADZY PUBLICZNEJ władze publiczne

wszystkie te instytucje, które mają prawem przewidzane (ustawowe) kompetencje do podejmowania decyzji władczych wiązących obywateli i podmioty prawa

władza - uprawnienie do wykonywania tzw władztwa publicznego (łac. Imperium)

w uproszczeniu stanowienie i stosowanie prawa - ustanawiadnie norm generalnych i abstrakcyjnych oraz norm indywidualnych

Modele regionalizacji wg. M Kules slajdy

SAMORZĄDY - WYKŁADY teoria dr Adam Mikołajczyk

1

---