Wykład VI
Socjalizacja
Uspołecznienie
Szerokie pojęcie procesu uspołecznienia:
wchodzenie w kulturę, zwane akulturacją
kształtowanie osobowości społecznej albo nabywanie społecznej dojrzałości czy kompetencji społecznych
Wąskie pojęcie tego procesu:
ograniczenie go np. do wczesnych doświadczeń dziecka (przede wszystkim w rodzinie) w zakresie elementarnych form zachowania się albo do płaszczyzny przeciwdziałania odchyleniom od zachowania się społeczne pożądanego.
Pedagogowie są skłonni do wąskiego pojmowania socjalizacji - utożsamiającego ją ze spontanicznymi procesami przystosowania społecznego w odróżnieniu od wychowania jako celowego i planowego oddziaływania na wychowanka.
W socjologii wychowania - dwojakiego rodzaju definicje:
W wypadku, gdy przez wychowanie rozumie się zarówno celową działalność wychowawczą, jak i spontaniczne procesy przystosowania, oba te pojęcia są po prostu równoznaczne (Znaniecki) - ujęcie to jest wcześniejsze. Wychowanie pojmuje się szeroko.
Rozróżnia się oba procesy; traktuje się je nie jako rozłączne, jak czynią to niektórzy pedagogowie, lecz jako pozostające w relacji nadrzędności i podrzędności. Tu socjalizację pojmuje się szeroko, a wychowanie wąsko, jako część socjalizacji (Szczepański).
Dla socjologa istotne jest przyjęcie szerokiej definicji uspołecznienia (uwzględniającej swoiste wychowanie zinstytucjonalizowane) ze względu na zasięg badań, obejmujący zarówno niezamierzone wpływy wychowawcze środowisk, jak i działalność instytucji wychowawczych - z uwagi na to, że przedmiotem badań jest dla niego uspołecznienie jako proces kształtowania się osobowości społecznej aktualizujący się w obu wyróżnionych płaszczyznach oraz poprzez wszystkie fazy biografii jednostki, tzn. proces permanentny, trwający przez całe jej życie.
Socjalizacja - proces stawania się człowieka (jako organizmu biologicznego) istotą społeczną. Procesowi temu człowiek poddany jest od niemowlęcia. Podstawowe znaczenie dla poznania społecz...
Jan Szczepański: […] część całkowitego wpływu środowiska, która wprowadza jednostkę do udziału, w życiu społecznym, uczy ją zachowania wg przyjętych wzorów, uczy ją zrozumienia kultury, czyni ją zdolną do utrzymywania się i wykonywania określonych ról społecznych.
W przebiegu socjalizacji wyróżnić można dwa etapy:
Pierwotny - trwa od momentu narodzin, kiedy to zapoczątkowane zostają pierwsze kontakty społeczne dziecka z rodzicami do czasu, gdy zinternalizowane normy podlegają uogólnieniu i krąg interakcji społecznych poszerza się;
W trakcie trwania socjalizacji pierwotnej:
uczymy się porozumiewać z otoczeniem przy pomocy języka
dokonuje się przekaz podstawowych norm społecznych
interioryzacja elementów tradycji kulturowej
Berger i Luckmann - treści socjalizacji pierwotnej są niezwykle trwałe i trudne do zanegowania w późniejszym życiu. Doświadczenie odwrócenia tego, co przyswojone w trakcie socjalizacji pierwotnej nazywają alternacją i wskazują na duży ładunek przeżyć emocjonalnych, który jej towarzyszy (np. przyjęcie innej wiary, akceptacja odmiennych tradycji kulturowych).
Wtórny - trwa do końca życia jednostki
Na etapie socjalizacji wtórnej, wraz z poszerzającym się kręgiem interakcji społecznych:
pojawiają się nowe wartości, niektóre sprzeczne z już przyswojonymi
przede wszystkim w trakcie tego etapu uczymy się ról społecznych
stajemy się członkami różnych grup
poznajemy system sankcji społecznych, reakcje innych na nasze zachowania,
poznajemy własne preferencje, uczymy się dokonywać wyborów i ponosić konsekwencje podjętych działań.
Kwieciński, Witkowski, Kowalik (współcześni badacze edukacji) wskazują na trzeci rodzaj - Socjalizację krytyczną
Pojawiają się u progu dorosłości, przybierając formę kontestacji wartości i wzorów życia prezentowanych przez otoczenie i selektywnego wyboru niektórych spośród nich w miejsce ich dotychczasowego przyswajania.
Socjalizacja krytyczna nie jest odrębną fazą, niezależną, czy następującą po socjalizacji wtórnej, natomiast pojawia się w jej trakcie.
Mechanizmem stymulującym jej przebieg jest konflikt między tym co zastane, a tym co nowe, prowadząc do podwyższenia poziomu indywidualności jednostki.
Umożliwia uzyskanie najwyższych kompetencji społecznych, opartych na emancypacji i umiejętności komunikowania się, a także dystansowania do oferty otoczenia i ról, jakie oferuje społeczeństwo.
Efektem jest zmiana, twórcze postrzeganie otoczenia i swojej osoby jako kreatora jego przekształceń w kierunku przeobrażania warunków życia i dostosowywania ich do zmieniających się potrzeb jednostki.
W wyniku socjalizacji krytycznej zyskujemy autonomię działania, wchodząc w etap tzw. moralności postkonwencjonalnej (Kohlberg, Mayer), umożliwiający zetknięcie się z ważnymi wyzwaniami życiowymi, zmianę perspektywy pewności, bezpieczeństwa i akumulacji wiedzy na rzecz pogłębiania pytań, przyjęcia wobec świata postawy badacza i przeżywania poznawczego niepokoju w kontakcie ze światem.
Efektem socjalizacji jest uspołecznienie, czyli optymalny poziom przygotowania do życie w społeczeństwie, wiedzy na temat obowiązujących norm, sposobów życia, czynności składających się na pełnione role społeczne.
Uspołecznienie jako kształtowanie osobowości społecznej - proces będący wychodzeniem jednostki w kulturę, a równocześnie kształtowaniem się jej osobowości społecznej, zdobywaniem dojrzałości i kompetencji społecznych.
Socjologia wychowania traktuje uspołecznienie jako proces kształtowania się osobowości. Zgodnie z nim, uspołecznienie polega na wychodzeniu jednostki w swej biografii społecznej w coraz liczniejsze grupy społeczne oraz z ich ramienia w określone coraz liczniejsze role społeczne.
Struktura roli społecznej, jako głównego atrybutu osobowości. Osobowość społeczna - wypadkowa ról społecznych...
Te składniki osobowości są równocześnie istotnymi komponentami procesu uspołecznienia.
W procesie tym czynnikiem podstawowym jest jaźń społeczna jednostki - świadomość siebie samego, swoich właściwości i możliwości (jaźń subiektywna) oraz świadomość sposobu ujmowania ich przez innych (jaźń odzwierciedlona).
Kształtuje się ona w nim najwcześniej i stopniowo rozszerza się o pozostałe czynniki, system praw i obowiązków wynikające z przynależenia do coraz większej liczby grup i podejmowania w nich coraz liczniejszych ról społecznych.
Jaźń subiektywna jest przy tym źródłem motywacji i aspiracji osobistych, jaźń odzwierciedlona zaś czynnikiem konformizmu ze swym środowiskiem.
Mechanizmy socjalizacji
Można wyróżnić różne mechanizmy oddziaływania na jednostkę w procesie socjalizacji.
Najprostszym mechanizmem jest uczenie się po wpływem nagród i kar. Proces uczenia się sprawia, że osobowość człowieka odznacza się pewną stałością i możliwe jest wyjaśnienie i przewidywanie jego zachowań na podstawie doświadczeń w przeszłości.
Podczas socjalizacji w okresie dzieciństwa, szczególnie duży wpływ wywierają mechanizmy naśladownictwa, które polegają na odwzorowywaniu zachowań innych.
George H. Mead wskazał na dwa mechanizmy kształtowania osobowości odznaczające się odmiennym sposobem przyjmowania ról:
zabawa, w której dziecko naśladuje dorosłych
gra gdzie obowiązują określone reguły i normy postępowania przypisane do określonych ról
Mechanizmy socjalizacyjne wg Stanisława Kowalskiego:
odruch warunkowy
najbardziej elementarny mechanizm w procesie rozwoju i uspołecznienia dziecka
jest mechanizmem dominującym we wczesnej fazie tego procesu, funkcjonuje również w dalszych jego fazach, jak również w życiu ludzi dorosłych
Podstawą kształtowania się odruchu warunkowego jest odruch bezwarunkowy, czyli popęd, instynkt, ukształtowany w procesie filogenezy (naturalny rozwój od początku) na gruncie podstawowych potrzeb organizmu: pokarmowych, obronnych, rozrodczych, itp. Odruch bezwarunkowy aktualizuje się pod wpływem zadziałania filogenetycznie skojarzonego z nim bodźca, zwanego bodźcem bezwarunkowym.
Mechanizm ten w procesie uspołeczniania nazywa się uwarunkowywaniem popędowych form zachowania się albo „przywarunkowywaniem” ich do wymagań kultury.
Kanalizacja
Społeczeństwo podsuwa i dość rygorystycznie determinuje sposób zaspokajania potrzeb w chwili, gdy stają się one aktualne. Stawia przed swoimi członkami pewne wzorce zaspokajania potrzeb ludzkich.
Potrzeby te mają wszelkie szanse być zaspokojone po raz pierwszy według owych wzorców.
Zgodnie z zasadą kanalizacji te formy zaspokajania zrodzą wewnętrzną tendencję zaspokajania ich w przyszłości w ten sposób.
Na drodze takiego społecznego zdeterminowania utrwalają się określone upodobania, gusty itp. Mechanizm ten znany jest powszechnie jako przyzwyczajenie.
Stefan Baley, stwierdza, że mechanizmem kanalizacji można wyjaśnić olbrzymi wpływ społeczeństwa na kształtowanie się osobowości.
motywy
aspiracje
identyfikacja
internalizacja