Skały organogeniczne i chemogeniczne

Skały chemiczne - wytrącenie się substancji z roztworów wodnych w środowisku morskim lub jeziornym.

Skały biochemiczne - wytrącenie związków chemicznych z roztworów następuje na skutek działalności fizjologicznej organizmów organicznych lub pod wpływem zmian chemicznych zachodzących podczas rozkładu szczątków organicznych.

Skały organogeniczne - nagromadzenie szczątków zwierząt lub roślin.

Skały węglanowe

Wapienie:

• najbardziej rozpowszechniona skała węglanowa,

• główny składnik CaCO₃ (kalcyt lub aragonit),

• osad wapienny jest miękki i luźny. W procesie lityfikacji osad zamienia się w skałę.

Skały węglanowe nie powstają na głębokościach większych niż około 5000 metrów, a to wskutek rozpuszczania się węglanów w stosunku większym niż ich krystalizacja. Głębokość na jakiej to zjawisko się pojawia nazywana jest głębokością kompensacji węglanów. (Ang. = CCD carbon compensation depth)

Wapienie mikrytowe (pelitowe):

• materiał drobnoziarnisty,

• osad wapienny wytrącony chemicznie lub biochemicznie,

• składniki nie widoczne „gołym okiem”.

Wapienie organodetrytyczne:

• zbudowane z pokruszonych fragmentów szczątków różnych organizmów, czyli bioklastów,

Wapienie rafowe:

• obecnie tworzone głównie przez koralowce,

• w przeszłości geologicznej również przez inne organizmy,

• jedyna skała wapienna nie przechodząca przez stadium luźnego osadu.

Wapienie krynoidowe:

• zbudowane głównie z kalcytowych łodyg liliowców (Crinoidea - liliowce,).

Wapienie muszlowe:

• zbudowane z muszli różnych bezkręgowców: małży, ramienionogów, amonitów, łodzików, ślimaków.

Wapienie numulitowe:

• zbudowane z pancerzyków otwornic (Nummulites - otwornice bentoniczne),

• na przekroju widać owalne zarysy numulitów

Wapienie stromatolitowe:

• tworzą się przy udziale sinic,

• zbudowane z CaCO₃ wytrącającego się z wody morskiej w związku z procesami życiowymi sinic.

• stanowią najwcześniejsze ślady życia na Ziemi. Najstarsze mają ok. 3,5-3,8 mld lat,

• obecnie tworzą się m.in. w Shark Bay na Zachodnim Wybrzeżu Australii.

Kreda pisząca:

• zbudowane z organizmów z gromady kokkolitowate (zbudowane z CaCO₃),

• krucha, miękka, porowata, biała, ziemisty zapach

Wapienie kredowe:

• podobne do kredy piszącej.

Wapienie oolitowe:

• zbudowane z kulistych lub owalnych ziaren wapiennych (ooidy), które powstają w efekcie wytrącania kalcytu wokół ziarna inicjalnego (ziarenko piasku, mikroorganizm),

• tworzą się zwykle w płytkich morzach (strefa litoralna)

Ooid - kuliste ziarno o budowie współśrodkowej o średnicy poniżej 2 mm. Najczęściej zbudowane z kalcytu lub aragonitu. Oolit - skała zbudowana z ooidów

Wapienie powstające w środowisku lądowym:

Martwice wapienne:

• powstaje w wyniku wytrącania się CaCO₃ z wód źródlanych

• bardzo porowate, miękkie,

Trawertyny:

• mniejsza porowatość, większa twardość, często laminowane.

W jaskiniach osady CaCO₃ wytrącają się w postaci form naciekowych: stalaktyty, stalagmity, stalagnaty, draperie etc.

Kreda jeziorna:

• utwór czwartorzędowy,

• tworzy się w wyniku chemicznego lub biochemicznego wytrącania CaCO₃ w różnych słodkowodnych zbiornikach (np. przybrzeżne partie jezior)

• skała lekka, porowata, krucha, zawiera ponad 65% CaCO₃

Margiel:

• skała węglanowo - ilasta,

• po reakcji z HCl na okazie pozostaje często luźny osad ilasty (brudzi palce).

Wapienie glaukonitowe:

• zawierają minerał glaukonit (zielonawe ziarna do 1mm)

• glaukonit powstaje w środowisku morskim w warunkach szelfowych.

Dolomit:

• niemal monomineralna skała osadowa węglanowa, zbudowana z minerału o tej samej nazwie (ponad 90%)

• od wapienia odróżnia się tym iż prawie nie reaguje z rozcieńczonym HCl (burzy dopiero po sproszkowaniu albo podgrzaniu kwasu),

• powstaje zazwyczaj na skutek zastępowania wapnia magnezem (dolomityzacja)

Syderyty:

• skała osadowa zbudowana z minerału o tej samej nazwie,

• domieszka minerałów ilastych, kalcytu,

• zwykle kolor brązowozielony kolor, rdzawoczerwony kolor na zwietrzałych powierzchniach,

• skała twarda, zwięzła, prawie nie reaguje z HCl.

Skały krzemionkowe

• powstają na skutek chemicznego wytrącania krzemionki lub nagromadzenia krzemionkowych elementów różnych organizmów (okrzemek, radiolarii lub gąbek krzemionkowych),

• makroskopowo nie można rozróżnić, szczątki jakich organizmów wchodzą w ich skład,

• nie reagują z HCl, wysoka twardość.

Radiolaryty:

• zbudowane z pancerzy promienic (radiolarii),

• tworzą się w środowisku głębokomorskim poniżej głębokości kompensacji węglanów,

• czerwone zabarwienie.

Ziemia okrzemkowa:

• nagromadzenie pancerzyków okrzemek,

• zlityfikowana nosi nazwę diatomit

Gezy i opoki:

• zbudowane z organogenicznej krzemionki (gł. pochodzenia gąbkowego)

• silnie porowate

Krzemienie i czerty:

• powstawanie: krzemionka występująca w skałach węglanowych (w podrzędnych ilościach) jest rozpuszczana i przez wodę przenoszona w inne miejsce, gdzie w sprzyjających warunkach jest osadzana,

• główny składnik: chalcedon,

• krzemienie łupią się na ostrokrawędziste fragmenty (w paleolicie wykorzystywane jako narzędzia),

• po uderzeniu - iskry + wydobywa się charakterystyczny zapach

Skały siarczanowe i solne

• powstają w skutek odparowania w klimacie suchym wód słonych jezior i mórz,

• kolejność (tzw. cyklotem ewaporatowy): wapienie margle iły dolomity gips anhydryt halit sylwin karnalit.

Gips:

• monomineralna skała, zbudowana z minerału o tej samej nazwie,

• cecha główna: można zarysować paznokciem (twardość 2).

Anhydryt:

• monomineralna skała, zbudowana z minerału o tej samej nazwie,

• występuje z gipsem od którego odróżnia go większa twardość - nie daje się zarysować paznokciem

Sól kamienna:

• główny składnik - halit,

• cecha główna: słony smak

Kaustobiolity

• duża zawartość związków organicznych pochodzącego z rozkładu szczątków organicznych,

• powstają z nagromadzenia szczątków roślinnych w środowisku śródlądowym lub przybrzeżnym,

• szczątki roślin lądowych podlegają powolnemu procesowi uwęglenia

Torf:

• osad czwartorzędowy,

• 50-65% węgla w suchej masie,

• częściowo rozłożone i nierozłożone szczątki roślin + kwarc, min. ilaste,

• porowaty, zawiera duże ilości wody, miękki (po odparowaniu wody twardnieje)

Węgiel brunatny:

• skała przejściowa między torfem a węglem kamiennym,

• 65-78% węgla,

• barwa brunatna, brudzi ręce, większa niż torfy zwięzłość oraz mniejsze zachowanie szczątków roślinnych.

Węgiel kamienny:

• 75-93% węgla

• skała stosunkowo twarda i krucha,

• antracyt - najbardziej kaloryczna odmiana węgla (93-98% C)

Kaustobiolity ciekłe i gazowe:

• powstają w osadach dennych mórz i oceanów,

• pogrzebane w osadach szczątki organizmów planktonicznych ulegają powolnym przemianom w stosunkowo niewielkiej temperaturze i słonowodnym środowisku redukcyjnym

Ropa naftowa:

• główny składnik: węglowodory,

• zwykle występuje w skałach porowatych (piaskowcach, wapieniach, dolomitach oraz piaskach)

Gaz ziemny:

• główny składnik: lekkie węglowodory,

• towarzyszy ropie naftowej.

4

---