Materiały do wykładu. 2012-02-28

Zoonozy - istota, przyczyny szerzenia się i regulacje prawne

Zgodnie z definicją Międzynarodowej Organizacji Zdrowia (WHO) zoonozy (choroby odzwierzęce) to choroby i zakażenia, które przenoszą się w sposób naturalny ze zwierząt kręgowych na człowieka.

Przyczyną chorób odzwierzęcych mogą być rozmaite drobnoustroje chorobotwórcze jak wirusy, bakterie, priony, grzyby, czy też pasożyty. Źródłem czynników etiologicznych zoonoz mogą być zarówno zwierzęta domowe, hodowlane jak i wolnożyjące. Drobnoustroje chorobotwórcze mogą przenosić się na ludzi poprzez kontakt bezpośredni lub pośrednio, czyli poprzez zanieczyszczone środowisko czy skażoną zarazkami żywność pochodzenia zwierzęcego. Z badań CDC (American Center for Disease Control and Prevention wynika, że najczęstszym wtórnym źródłem zakażenia chorobotwórczymi czynnikami zoonotycznymi jest żywność pochodzenia zwierzęcego a 55% ogniska stanowiły infekcje bakteryjne.

Czynniki warunkujące rozwój i szerzenie zoonoz

• łańcuch epidemiologiczny

• zbiornik zarazka

• wrota zakażenia

• stan odporności

• migracja ludzi i zwierząt

• grupa podwyższonego ryzyka

• wektory mechaniczne i biologiczne

• nosicielstwo i siewstwo zarazków

Przyczyny narastającego problemu zoonoz

1. Przyczyny zewnętrzne - związane ze środowiskiem - zmiany środowiska wynikające z działalności człowieka

• zmiany wzorców zachowań

Znaczący wzrost liczby ludności na świecie i rozwój osadnictwa na terenach dotąd niezamieszkałych. To jedna z pierwotnych przyczyn powstania zoonoz.

• Stosowanie w żywieniu człowieka produktów pochodzących od zwierząt dzikich

• Duże skupiska ludzi i zwierząt przez nich hodowanych sprzyjały tworzeniu się być może pierwszych chorób odzwierzęcych.

1. Wielkostadna hodowla zwierząt (głównie świń, bydła i drobiu) sprzyja szerzeniu się chorób zakaźnych, w tym zoonoz

• Wzrost międzynarodowej wymiany handlowej

• Nasilenie obrotu mięsem, mlekiem oraz innymi produktami pochodzenia zwierzęcego.

• Transport - globalizacja - migracja zwierząt.

• Transport zwierząt

• Podróżowanie ludzi. Kontakt z nowymi drobnoustrojami, wysoki potencjał epizootyczny. Podróże do krajów o nierozpoznanej ostatecznie sytuacji epidemiologicznej. Kontakt ze zwierzętami egzotycznymi.

4. Rozwój przemysłu wpływający na zmiany ekosystemu - adaptacja drobnoustrojów do nowych warunków przyczyniająca się do ich zmienności. Zmiany w genomie drobnoustrojów powodujące przełamanie bariery gatunkowej, w tym zwierzę/człowiek

5. Zanieczyszczenie środowiska - przyczyniające się do ogólnego obniżenia odporności populacji ludzkiej. Sprzyja to wzrostowi adaptacji zwierzęcych czynników chorobotwórczych do organizmu człowieka.

• Zmiany w niszach ekologicznych

6. Synantropizm. Zmiany behawioralne

7. Kontakt ze zwierzętami towarzyszącymi. Hodowla zwierząt egzotycznych.

8. Łowiectwo.

9. Zmiany demograficzne (Starzenie się społeczeństwa).

10. Bariera immunologiczna - wzrost populacji ludzi z obniżoną odpornością

11. Rozwój metod diagnostycznych

12. Zmiany klimatyczne powodujące zmiany obszarów bytowania wektorów

Przykłady nowo pojawiających sie chorób (czynników etiologicznych)

• AIDS

• BSE

• SARS

• Wirus ptasiej grypy H5N1

• gorączka Q

• Erlichiozy u ludzi

• Legionelloza - choroba legionistów

• Borelioza (choroba z Lyme)

• Kryptosporydioza

• Cyclosporoza

• Syndromy chorobowe

• PRDC

• PDMS

• PRRS

W Polsce choroby zaliczane do odzwierzęcych (zoonoz) podzielono na choroby wywołane przez priony, wirusy, bakterie, pasożyty, riketsje i chlamydia:

1. CHOROBY WYWOŁANE PRZEZ PRIONY

• choroba Creutzfeldta-Jakoba

2. CHOROBY WIRUSOWE

• SARS

• gorączka krwotoczna Ebola

• wścieklizna

• kleszczowe zapalenie mózgu

• pryszczyca

• grypa-influenza

• CHOROBY BAKTERYJNE

• choroba kociego pazura,

• dżuma

• wąglik

• borelioza

• bruceloza

• gruźlica odzwierzęca

• różyca

• salmonelozy

Ponadto: kolibakterioza, leptospirozy (choroba Weila, gorączka błotna, choroba stuttgarcka), listerioza, nosacizna, tularemia.

4. ROBACZYCE WYWOŁANE PRZEZ PASOŻYTY

Najczęstsze robaczyce:

• robaczyce przewodu pokarmowego

• glistnica (askarioza)

• glistnice odzwierzęce - toksokaroza, zespół wędrującej larwy trzewnej

• owsica (oksyuriaza)

• włosogłówka ludzka (trichuroza).

• węgorczyca (strongyloidoza)

• tasiemczyce

• włośnica (trichinellosis)

• choroby pierwotniakowe

5. CHOROBY WYWOŁANE PRZEZ RIKETSJE, CHLAMYDIA

• choroba ptasia - ornitoza

• ehrlichioza, gorączka Q

Nie wszystkie choroby zaliczane do zoonoz podlegają obowiązkowi rejestracji. O tym jak wygląda postępowanie administracyjne decydują odpowiednie regulacje prawne.

Najczęściej występujące zoonozy w Europie

bąblowica, borelioza,

choroba ptasia, dermatomikozy,

glistnica, gorączka q,

gruźlica, jersinioza,

kampylobakterioza,kleszczowe zapalenie ,mózgu, kolibakteriozy, leptospiroza,

listerioza, opistorchiaza, różyca, salmonelozy, sporotrychoza, świerzb, tasiemczyce, toksoplazmoza, tularemia,

zakażenia paciorkowcowe, włośnica,

wścieklizna

Skutki zachorowań na zoonozy

SKUTKI ZDROWOTNO-FINANSOWE

choroba, zgon, czasowa lub całkowita utrata zdrowia, zmniejszenie dochodów związane z chorobą lub przejściem na rentę, koszty leczenia, niekorzystny oddźwięk społeczny

SKUTKI EPIDEMIOLOGICZNE

Konieczność masowych szczepień

Ograniczenie ruchu ludności

Hospitalizacja chorych

Wycofanie zanieczyszczonej żywności z handlu

Wzmożenie kontroli nad zwierzętami (wybijanie!)

Zoonozy podlegające przymusowemu leczeniu

• bruceloza

• grzybica woszczynowa i strzygąca

• grzybica drobnozarodnikowa

• tasiemczyce i choroby wywołane przez larwy tasiemców

• świerzb

• tularemia

• wścieklizna

• wąglik

Zoonozy - regulacje prawne

Nadrzędnym organem międzynarodowym jest WHO - światowa Organizacja zdrowia - World Health Organisation oraz OIE - Światowa Organizacja Zdrowia zwierząt - Office Internationale des Epizootie.

• Dyrektywa z 17 listopada 2003 Parlamentu Europejskiego

„W sprawie monitoringu chorób odzwierzęcych i odzwierzęcych czynników chorobotwórczych”

1. Ustawa z 11 marca 2004: „O ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt”

- „wykaz chorób odzwierzęcych oraz odzwierzęcych czynników chorobotwórczych podlegających obowiązkowi monitorowania”

2. USTAWA z 16 grudnia 2005 r.”O produktach pochodzenia zwierzęcego”

Podstawowy akt prawny regulujący ochronę zdrowia przed zakażeniami i chorobami zakaźnymi u ludzi:

3. Ustawa z 5 grudnia 2008 „O zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń oraz chorób zakaźnych u ludzi”

Akt prawny opublikowany przez

Dziennik Ustaw z 2004 r. Nr 130 poz. 1394

ROZPORZĄDZENIE

MINISTRA ROLNICTWA I ROZWOJU WSI¹⁾

z dnia 18 maja 2004 r.

W sprawie zoonoz oraz czynników zoonotycznych podlegających obowiązkowi rejestracji²

(Dz. U. z dnia 8 czerwca 2004 r.)

Na podstawie art. 52 ust. 7 pkt 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz. U. Nr 69, poz. 625) zarządza się, co następuje:

§1. Ustala się wykaz zoonoz oraz czynników zoonotycznych podlegających obowiązkowi rejestracji, który jest określony w załączniku do rozporządzenia.

§2. O wystąpieniu zoonozy lub wykryciu czynnika zoonotycznego powiatowy lekarz weterynarii powiadamia państwowego powiatowego inspektora sanitarnego.

§3. 1. Informacje o stwierdzonych zoonozach i wykrytych czynnikach zoonotycznych, podlegających obowiązkowi rejestracji, powiatowy lekarz weterynarii wpisuje do ksiąg chorób zakaźnych zwierząt.

2. Informacje, o których mowa w ust. 1, powiatowy lekarz weterynarii przekazuje wojewódzkiemu lekarzowi weterynarii, w terminie do 5. dnia miesiąca za poprzedni miesiąc, a wojewódzki lekarz weterynarii - Głównemu Lekarzowi Weterynarii, w terminie do 7. dnia miesiąca za poprzedni miesiąc, w formie raportu, określonego w przepisach wydanych na podstawie art. 51 ust. 8 pkt 2 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt.

§4. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.

________

¹⁾ Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi kieruje działem administracji rządowej - rolnictwo, na podstawie § 1 ust. 2 pkt 1 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 4 maja 2004 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (Dz. U. Nr 106, poz. 1125).

²⁾ Przepisy niniejszego rozporządzenia wdrażają postanowienia dyrektywy 92/117/EWG z dnia 17 grudnia 1992 r. dotyczącej środków ochrony przed określonymi chorobami odzwierzęcymi i odzwierzęcymi czynnikami chorobotwórczymi u zwierząt i w produktach pochodzenia zwierzęcego, w celu zapobieżenia zakażeniom i zatruciom przenoszonym przez żywność (Dz. Urz. WE L 062 z 15.03.1993).

Dane dotyczące ogłoszenia aktu prawa Unii Europejskiej, zamieszczone w niniejszym rozporządzeniu, dotyczą ogłoszenia tego aktu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej - wydanie specjalne.

ZAŁĄCZNIK

ZOONOZY I CZYNNIKI ZOONOTYCZNE PODLEGAJĄCE OBOWIĄZKOWI REJESTRACJI

1. gruźlica wywołana Mycobacterium bovis;

2. bruceloza i jej czynniki zoonotyczne;

3. salmoneloza i jej czynniki zoonotyczne;

4. włośnica (Trichinellosis);

5. kampylobakterioza i jej czynniki zoonotyczne (Campylobacteriosis);

6. echinokokoza (Echinococcosis);

7. listerioza (Listeriosis);

8. wścieklizna (Rabies);

9. toksoplazmoza (Toxoplasmosis);

10. jersinioza (Yersiniosis);

11. wąglik (Anthrax);

12. tularemia (Tularaemia);

13. nosacizna (Glanders);

14. gorączka Q (Q fever);

15. chlamydioza (Chlamydiosis);

16. wysoce zjadliwa grypa ptaków d. pomór drobiu (Highly pathogenic avian influenza, HPAI d. Fowl plague);

17. gorączka doliny Rift (Rift valley fever);

18. pryszczyca (Foot and mouth disease);

19. gąbczasta encefalopatia bydła (Bovine spongiform encephalopathy - BSE);

20. kolibakterioza wywołana przez verotoksyczne i enterokrwotoczne Escherichia coli.

Europejski Urząd do spraw Bezpieczeństwa żywności (European Food Safety Euthority - EFSA).

Urząd ten funkcjonuje jako niezależny organ działający na rzecz utrzymania skutecznej oceny ryzyka dotyczącego bezpieczeństwa żywności i pasz, zdrowia i warunków życia zwierząt, żywienia i ochrony roślin, zgodnie z wytycznymi Unii Europejskiej. EFSA ogłosił 5-letni Plan Strategiczny obejmujący lata 2009 - 2013. Dokument ten zawiera kierunki działania oraz określa priorytety odnoszące się do zmian zachodzących w środowisku. Plan ten jest dynamicznie modyfikowany a jego realizacja poddawana jest ciągłym kontrolom. Jest podstawowym narzędziem kontroli i zwalczania zoonoz w krajach Unii Europejskiej i jej partnerów.

EFSA publikuje doroczne raporty dotyczące występowania chorób odzwierzęcych u ludzi i ich czynników etiologicznych. Obecność czynników etiologicznych zoonoz bada się u ludzi i w tzw. obszarze weterynaryjnym. Obszar weterynaryjny rozumiany jest jako zwierzęta, żywność pochodzenia zwierzęcego i pasze.

Raporty EFSA tworzone są na podstawie danych dostarczanych przez kraje członkowskie UE i kraje towarzyszące (Norwegia, Szwajcaria, Islandia, Liechtenstein), które wspólnie tworzą tzw. Grupę Zadaniową - Task Force. Dodatkowo z EFSA współpracuje kilka innych organizacji zajmujących się czynnikami zakaźnymi, zoonozami i statystyką mikrobiologiczną i epidemiologiczną. Są to:

1. ECDC (Europejskie Centrum Zwalczania i Zapobiegania Chorobom, Sztokholm, Szwecja), które zajmuje się identyfikacją, oceną i dostarczaniem informacji na temat zagrożeń zdrowia człowieka przez czynniki zakaźne

2. Centrum Zoonotyczne (ZCC), zlokalizowane w Krajowym Instytucie Żywności w Kopenhadze.

3. EuroTB (sieć obejmująca badania nad gruźlicą)

4. TESSy i Enter-Net (sieci obejmujące dane z zakresu chorób zakaźnych ludzi).

Za przekazanie odpowiednich danych do EFSA odpowiedzialny jest w naszym kraju Główny Inspektorat Weterynarii, natomiast informacje dotyczące zachorowań u ludzi dostarcza, za pośrednictwem ECDC, Główny Inspektorat Sanitarny. Członkowie UE zobligowani są dyrektywą 2003/99/EC, natomiast Norwegia, Islandia, Szwajcaria i Liechtenstein przekazują swoje dane na zasadzie dobrowolności. Dodatkowo, państwa unijne powinny analizować i przekazać do Komisji Europejskiej tendencje rozwoju i rozprzestrzeniania się poszczególnych chorób odzwierzęcych, jak też źródeł występowania ich czynników etiologicznych w swoich krajach. Dane epidemiologiczne powinny obejmować zarówno sporadyczne przypadki zoonoz, jak i choroby o charakterze epidemiologicznym. Natomiast. informacje na temat zoonoz u ludzi, zawarte następnie w corocznym raporcie, przekazywane są do EFSA za pośrednictwem ECDC.

Najnowszy raport opublikowany w styczniu 2010 r za rok 2008 podzielono na 3 części

1. dane dotyczące zoonoz i czynników zoonotycznych

2. informacje związane z występowaniem epidemii pokarmowych u ludzi

3. dotyczący oporności na antybiotyki drobnoustrojów zoonotycznych

Kraje członkowskie UE zobowiązane są do przesłania danych zoonotycznych dotyczących 11 zoonoz (7 bakteryjnych, 1 wirusowa, 3 parazytozy)

1. Gruźlica

2. Bruceloza

3. Jersinioza

4. Kampylobakterioza

5. Listerioza

6. Salmoneloza

7. werotoksyczne E. coli

- Wścieklizna

• echinokokoza

• toksoplazmoza

• włośnica

1

---