Wychowanie w Sparcie

W dziejach wychowania starożytnych Greków dwa największe miasta-państwa zapisały się szcze­gólnie

Sparta - położona w południowej części Peloponezu

Ateny - leżące w środkowej Grecji, na półwyspie Attyka

Każde z tych państw było całkowicie odmienne. Polis spartańska powstała w wyniku podboju. Założyli ją Dorowie

Ateny były tworem Jonów, którzy osiedlili się w Attyce tak dawno, iż świadomość tego u Ateńczyków uległa zupełnemu zatarciu. Sami o sobie mówili, iż „wyrośli z tej ziemi"

Każde z tych państw wytworzyło odmien­ny system społeczny i polityczny

Sparta [powstała ok. IX w p.n.e. na terenach Lakonii]

Twórcą organizacji systemu spartańskiego był Likurg

Organizację tego systemu opisał m.in. Plutarch z Charonei w II wieku ne. w „Żywocie Likurga”[wiarygodność tych zapisków potwierdzili wcześniej: Tucydydes, Ksenofont, Platon, Arystoteles]

Spartanie stanowili zamkniętą dziedziczną warstwę zawodowych wojowników. Nie zajmowali się żadną z działalności gospodarczych - stanowili „wspólnotę jednakowych”- przez całe życie pełniąc funkcje militarne

Stratyfikacja społeczna Sparty

- Heloci - poddani chłopi: przekształcona w poddanych podbita ludność z Lakonii i z Mesenii [około 280 tyś. - 7 x liczniejsza od spartiatów]

- Periojkowie - kategoria ludności niepełnoprawnej

(„mieszkający wokół"): posiadali częściową autonomię i

wolność osobistą, zajmowali się handlem i rzemiosłem

zaopatrywali w broń armię spartańską, budowali

świątynie i inne budynki użyteczności publicznej

ich obowiązkiem wobec państwa było wystawienie

pewnej liczby hoplitów, którzy najpierw walczyli w

osobnych oddziałach, a później wspólnie ze spartiatami

uznawa­no ich, co prawda za członków wspólnoty (stąd

obejmowała ich nazwa Lacedemończycy), ale nie brali

udziału w Zgromadzeniu, nie mogli pełnić też żadnych

urzędów zastrzeżonych dla spartiatów

- Spartiaci -pełnoprawni obywatele, potomkowie Dorów

zdobywców

Państwem rządzili dwaj dziedziczni królowie

Instytucja podwójnej monarchii jest specyficzna dla Sparty, nigdzie indziej w obrębie świata greckiego nie występo­wała [królowie byli przede wszystkim wo­dzami, ale czuwali także nad życiem religijnym - byli najwyższymi kapłanami, opiekowali się wróżbiarstwem, przysłu­giwały im także uprawnienia sądownicze]

Ciałem doradczym królów była - rada starszych [geruzja], skła­dającą się z 28 członków

Należeli do niej przedstawiciele arystokracji rodowej w wieku powyżej sześćdziesięciu lat. Wybierano ich na tę funkcję, pełnioną dożywotnio, na Zgro­madzeniu Ludowym

Formalnie władza w państwie należała do Zgromadzenia Ludowego. Zbierali się na nim wszyscy dorośli obywatele mężczyźni

Znaczenie Zgromadzenia było jednak niewielkie [zadaniem jego było przyjęcie lub odrzucenie projektów przedłożonych przez geruzję]

Rada starszych mogła zlekceważyć stanowisko Zgromadzenia, jeśli głosowanie nie było po jej myśli

Najbardziej kontrowersyjną instytucją w państwie spartań­skim była efora

Eforów było pięciu. Wybierano ich spośród spartiatów na okres jednego roku [Eforat był instytucją reprezentującą rody sprawujące władzę]

Eforat kontrolował (gr. ephoros - kontroler, nadzorca, obserwator) wszystkie instytucje, urzędy i całość życia publicznego w Sparcie

Mimo formalnej instytucji monarchii i pozornej równości wśród obywateli, Sparta była państwem oligarchicznym

Ten obraz Sparty poznajemy ze źródeł dużo późniejszych. Pochodzą one z okresu, gdy postrzegana ona była jako państwo izolujące się od wpływów zewnętrznych, ogranicza­jące kontakty obywateli z cudzoziemcami

Konsekwencją tego był kult gospodarki natural­nej, wolnej od jakiejkolwiek zależności od dostaw towarów importowanych

Jej symbolem byt pieniądz żelazny, czyli taki, którego nikt poza granicami Sparty nie akceptował

W okresie archaicznym, aż do początku VI w. pne., Sparta nie różniła się od innych państw greckich. Pod każdym względem rozwijała się niezwykle dynamicznie, była godna naśladowania

Jej przejście do izolacjonizmu i uformowanie społeczeństwa „wojskowego" było następstwem podboju Mesenii [musiała zapewnić sobie kontrolę nad ludnością podbitą, którą pozbawiła wszelkich praw i wolności osobistej]

Aby tego dokonać, konieczna była pełna kontrola państwa nad obywatelem - od urodzenia do śmierci oraz ich izolacja od wszelkich wpływów zewnętrznych

Był to pierwowzór systemu totalitarnego (łac. totus - cały; totalis - całkowity)

Paradoksalnie w Sparcie wyjątkowo wysoką pozycję zajmowała kobieta

Był to wynik skoszarowania mężczyzn, którzy znaczną część swojego dorosłego życia spędzali na ćwi­czeniach wojskowych

Na kobiety spadł ciężar prowadzenia gospodarstw. Musiały być też przygotowane na ewentualny bunt helotów

Dlatego dziewczęta przechodziły szkolenie fizyczne na równi z chłopcami, uczyły się władać bronią, a także czytać i pisać

Pod tym względem Sparta niezwykle korzystnie wyróżniała się spośród innych państw greckich

Dzieci spartańskie były własnością państwa [ich wychowanie należało do państwa]

Każdy spartiata przechodził specyficzne wychowanie (gr. agoge) - przypisywane mitycznemu Likurgowi

Jego celem było wykreowanie obywatela w pełni „państwowego", to znaczy całkowicie uległego i w każdej sytuacji akceptującego płynące z góry polecenia - obywatela żołnierza słuchającego rozkazów swojego przełożonego

W szkoleniu nacisk kładzio­no przede wszystkim na:

- sprawność fizyczną

- sztukę władania bronią

- umiejętność walki na polu bitwy

- zachowania w falandze

Dlatego też niemowlęta wątłe, ułomne oraz często dzieci płci żeńskiej wyrokiem specjalnej komisji [gerontów] porzucano na górze Tajgetos, gdzie ginęły [nieliczne ratowali pasterze]

Nowo narodzone dziecko płci męskiej kładziono na tarczy, co miało symbolizować, do jakich zadań przeznacza je państwo

Etapy wychowana

Etap I: wychowanie w domu rodzinnym [do 7 roku życia]

- hartowanie niemowląt poprzez kąpiele w zimnej wodzie i

winie

- nieograniczanie swobód dzieci: uważano, że dziecko

wolnego narodu nie powinno być krępowane w swojej

młodzieńczej aktywności

- pozwalanie piastunkom na dręczenie i szczypanie dzieci,

aby uodporniać ich na ból

Etap II: wychowanie w koszarach [8 - 18 rok życia]

Etap III: 19 - 20 rok życia [efebia dla chłopców: ćwiczenia

wojenne na obozie]

- od 7 roku życia Spartanin przechodził pod opiekę

państwa i do końca życia był jego niepodzielną

własnością

- wychowanie w ścisłym tego słowa znaczeniu trwało od 7

do 20 roku życia, nad czym czuwał państwowy dozorca

pajdonomos

Ten okres podzielony był na 3 podokresy:

I. 8 -11 rok życia [chłopięta]

II. 12 -15 rok życia chłopców [pampajsy]

III. 16 - 20 rok życia [efeb ejren]

- chłopcy do 12 roku życia spędzały noc w domu, a dzień

na ćwiczeniach

- po ukończeniu 12 lat przebywali w koszarach [podzieleni

na oddziały - kompanie] pod opieką pajdonoma

- chłopcy dostawali 1 tunikę [himation] na rok, na ogół

chodzili nago i nie mogli się zbyt często myć i

namaszczać olejkami

- codziennym ich ćwiczeniem był pięciobój (biegi, skoki,

zapasy, rzut oszczepem i dyskiem)

- w wieku młodzieńczym przybywały do tego ćwiczenia we

władaniu bronią - polowanie, dalekie marsze i służba

polowa

- młodzieńcy od 12 roku życia należący do danego

oddziału razem jedli i spali [skromne pożywienie, które

należało samemu przygotować dla wszystkich według

ustalonej kolejności]

- głód skłaniał ich do uzupełniania poży­wienia z ogrodów,

stołów Starców i niewiast lub z magazynów

- ten, którego schwytano, ponosił karę z rąk przełożonego,

ten zaś, kto kradzieży dokonał zręcznie i niepostrzeże­nie,

otrzymywał pochwałę

- nie była to kradzież w naszym rozumieniu, ponieważ w

Sparcie nie znano własności prywatnej, a cała ziemia i

jej płody były wspólną własnością

- posłaniem chłopców była trawa i trzcina, którą należało

wyrwać nad brzegami Eurotasu bez użycia noża; zimą

uzupełniona puchem ostów

- w celu określenia ich wytrzymałości na ból urządzano

corocznie w czasie święta Artemi­dy publiczną chłostę

- ten, który nie okazał bólu i wytrzymał najwięcej rózg,

zyskiwał wieniec zwycięzcy, ten zaś, kto okazał ból -

doznawał pogardy

- bez względu na porę roku zażywali kąpieli i uczyli się

pływania w Eurotasie [kto sztuki pływania nie pojął, o

tym wyrażano się w Sparcie jako o wyjątkowym nieuku:

„on nawet pływać nie umie"

- rozwijano męstwo przez stymulowanie bójek między

posz­czególnymi grupami chłopców

- po ukończeniu 20 roku życia urządzano roczne

indywidualne wypra­wy, tzw „krypteje", dla zaprawiania

ich do życia wojennego [nadzy, uzbrojeni jedynie w

sztylet, musieli napadać i zabijać helotów, aby przeżyć]

- nau­czano pieśni i muzyki wojennej wzbudzającej

męstwo

- dorośli Spartanie odwie­dzali młodych w koszarach,

prowadząc z nimi rozmowy na tematy polityczne,

przygotowując ich w ten sposób do przyszłego życia

publicznego, sprawowania urzędów

- uczono wówczas dowcipnych i krótkich odpowiedzi, stąd

przysłowio­we określenie - rozmowa „lakoniczna"

- Spartanie musieli znać opowieści o życiu i

bohaterskich czynach herosów z Iliady i Odysei

Etap IV: 20 - 30 lat - służba wojskowa [po zaliczeniu

krypteji]

Etap V: po 30 roku życia każdy obywatel mężczyzna

otrzymywał od państwa działkę ziemi wraz z

przypisanymi do niej helotami, którzy ją

uprawiali; sam do 60 roku życia -skoszarowany -

podlegał obowiązkowi służby wojskowej

Rodowici Spartanie stanowili niewielką, zamkniętą grupę społeczną, liczącą w swoim apogeum łącznie z kobietami i dziećmi około 40 000 ludzi, zdolną wystawić 5000 wojowników nazywanych hoplitami

Podsumowanie

Życie codzienne Spartan było niezwykle surowe, potępiano luksus, dążenie do gromadzenia bogactw, zakazywano posiadania złotych i srebrnych monet

Życie zbiorowe górowało nad rodzinnym, prawa jednostki zostały ograniczone i podporządkowane interesowi państwa

Spartanin musiał być posłuszny wobec władzy i lojalny wobec kolegów

Pole bitwy mógł opuścić tylko jako zwycięzca lub śmiertelnie pokonany (z tarczą lub na tarczy)

Wyzysk niewolników w Sparcie miał szczególnie okrutny charakter i był przyczyną wielu powstań

Aby móc stłumić wszelkie rozruchy i prowadzić wojny, Spartanie zmuszeni byli do życia w warownych obozach i ciągłej goto­wości bojowej

Naczelne miejsce w kulturze spartańskiej zaj­muje ideał wojskowy. Temu celowi służyło rozwijanie zamiłowań do sportu (hippiki i lekkoatletyki)

Wyrazem tego były sukcesy Spartan na igrzyskach olimpijskich: w latach 720-576 [na 81 zwycięzców olimpijskich, zwycięstw Spartan było 46]

Uprawianie sportu nie było zastrzeżone tylko dla mężczyzn, uprawiały go i młode dziewczyny [siła fizyczna uchodziła tu za największy wdzięk niewiast]

Dziewczyny 20-letnie po długich ćwiczeniach gimnastycznych stawały ze sobą do publicznych zawodów, a najsilniejsze i najzręczniejsze otrzymywały nagrody

Pierwiastek umysłowy w wychowaniu spartańskim sprowadzał się do wycho­wania muzycznego. Obie te dziedziny: sport i muzyka były pod opieką państwa, a widowiska sportowe i muzyczne towarzyszyły licznym uroczystościom państwowym i religijnym

Ok. 550 roku p.n.e. zatrzymał się dotychczasowy rozwój Sparty [tzw. wojna messyńska, w wyniku której arystokracja zdławiła ruch ludowy - rządy przeszły w ręce zamkniętej kasty wo­jowników, pilnie strzegącej istniejącego ustroju społeczno-politycznego. Państwo przybrało formę politycznej tyranii

Przemianie tej towarzyszyło zubożenie kultury. Sparta wyrzeka się sztuk pięknych, a nawet sportów lekkoatletycznych. Odtąd nie uczestniczy nawet w igrzyskach

Zostać wychowanym w tym duchu było koniecz­nym, choć niewystarczającym warunkiem zezwalającym na korzystanie z praw obywatelskich

Stworzono przepisy zajmujące się dzieckiem, zanim się jeszcze urodziło

Troszczono się o samo małżeństwo: bezżenność pociągała za sobą utratę czci i różne formy upokorzenia, np. na rozkaz państwa dorośli bezżenni musieli zimą obchodzić nago agorę, śpiewając pieśni o treści upokarzającej

Ci, którzy nie założyli rodzin, nie mogli liczyć na prawny szacunek przysługujący ludziom starszym

Od 20-30 roku życia Spartanin obowiązany był do pełnienia regularnej służby wojskowej

Dopiero potem stawał się pełnoprawnym obywatelem i mógł się żenić [pozostawał na usługach państwa, prowadząc skoszarowany tryb życia do 60 roku życia; brał udział we wspólnych ćwiczeniach gimnastycznych, wspólnych posiłkach]

Obywateli podzielono na 15 osobowe grupy, byli związani zasadami ścisłego współżycia. Sypiali w jednym namiocie, zasiadali przy jednym stole i razem wyruszali na wyprawy wojenne

W grupie tej pozostawali do 60 roku życia. Żonaci mogli odwiedzać swe żony dopiero wieczorem

Spartańskie wychowanie wojskowe przywiązywało dużą wagę do wychowa­nia moralnego. Na ideał wychowawczy składały się takie cechy, jak:

• miłość ojczyzny, poświęcenie się państwu aż do najwyższej ofiary (życia),

• posłu­szeństwo prawom,

• szacunek dla starszych,

• skromność,

• skrytość

• ascetyzm

Jedynym miernikiem dobra był interes państwa, a sprawiedliwe było to, co służyło interesom Sparty (makiawelizm)

Wychowanie dziewcząt było podobne do wychowania chłopców. Stąd też wychowanie ich obejmowało przede wszystkim gimnastykę i pięciobój, obok muzyki tańca i śpiewu

Wychowanie pozbawiało je wszelkiej niewieściej subtel­ności i zmuszało do zahartowania ciała i ducha. W tym celu między innymi występowały one nago, uświetniając dni świąteczne i obrzędy

Okres wojen o hegemonię w Grecji [V w p.n.e.] osłabił poważnie Spartę i przyśpieszył proces rozkładu tradycyjnego ustroju

Sparta przestaje odgrywać większą rolę w Grecji. Próby przeprowadzenia reform społecznych w Sparcie doprowadziły ostatecznie do interwencji Rzymu w 195 roku p.n.e., [od roku 146 Sparta weszła w skład prowincji rzymskiej - Achai]

Pod władzą Rzymu Sparta zachowała część dawnych instytucji, zwłaszcza system wycho­wawczy

Wychowanie spartańskie wzbudzało zainteresowanie ideologów faszystow­skich, którzy szukali w nim wzorów dla realizacji rasistowskiej i totalitarnej polityki państwa

9

---