POJĘCIE ROZWOJU I ZMIANY ROZWOJOWEJ
POJĘCIE ROZWOJU I JEGO GENEZA
Pojęcie rozwoju jest od stuleci przedmiotem zainteresowań filozofii jak i wielu inych nauk szczegółowych takich jak biologia, geologia, historia antropologia czy psychologia. Pojęcie to zostało wprowadzone przez Arystotelesa jako pomocne w udzielaniu odpowiedzi na pytanie dotyczące pojmowania tego, co leży u podłoża różnorodnych zmian w zjawiskach. Arystoteles ujmował rozwój jako zmianę zmierzającą w okreśłonym kierunku, zmianę celową, polegającą na przechodzeniu od form niższych do wyższych. Według Arystotelesa rozwój ma charakter teologiczny i progresywny, jest on wartościowany pozytywnie.
Pojęcie rozwoju stało się centralnym problemem filozofii i nauki w XIX wieku zajmowało wiele miejsca w systemach filozoficznych tego okresu tak jak dialektyczna filozofia Hegla, teoria materialistyczno - dialektyczna Marksa, pozytywizm Comte'a czy ewolucjonistycnza filozofia Spencera . Wiele uwagi poświęcali mu także przedstawiciele nauk szczegółowych tacy jak Lamarck i Darwin.
Duży wpływ na sposób ujmowania rozwoju w psychologii wywarła teoria biologicznej ewolucji gatunków Karola Darwina i ewolucjonistyczna filozofia Herberta Spencera. Teoria Darwina ujmowała rozwój w aspekcie filogenetycznym jako funkcję zdeterminowaną przez dziedziczność i środowisko, a w aspekcie ontogenetycznym jako funkcję dojrzewania
i środowiska. W teorii tej zarówno wzrastanie (postęp) jak i spadek sprawności (regres) były interpretowane jako serie zmian. Teoria Spencera przyjmowała w swoim systemie filozoficznym, że rozwój polega z jednej strony na wzrastającym różnicowaniu się zjawisk,
a z drugiej - na wzrastającym ich zintegrowaniu , uporządkowaniu i równowadze. Utożsamiał rozwój z postępem. Spencerowskie ujęcie rozwoju implikuje jego zahamowanie, ponieważ z chwilą, gdy dany uklad osiągnie równowagę, jego rozwój zatrzymuje się, co może zapoczątkować cofanie się (regres) i rozpad tego co się wcześniej ukształtowało. Traktował on także zmiany rozwojowe jako zmiany o charakterze jednolitym
i raczej ilościowym niz jakościowym.
Na jakościowy charakter zmian rozwojowych i autonomiczny charakter rozwoju zwrócił uwagę Hegel, który źródła rozwoju upatrywał w ścieraniu się sprzeczności wewnętrznych
i powstających napięciach. Uważał także, iż rozwój zmierza ku przekształceniu form wcześniejszych w wyższe w wyniku syntezy przeciwstawnych form wyjściowych (stanów).
We współczesnej folozofii rozwój oznacza długotrwały proces kierunkowych zmian,
w którym można wyróżnić następujące po sobie etapy (fazy rozwojowe) danego obiektu (układu) wykazujące różnicowanie się tego obiektu pod określonym względem. Rozwój oznacza ciąg zmian (przemian, przekształceń) o określonym ukierunkowaniu, niezależnie
od tego, czy ich kierunek jest oceniany pozytywnie czy negatywnie. Postęp oznacza zmiany prowadzące do stanów wyższych, doskonalszych. Wspólczesne ujęcia rozwoju odrzucają szereg właściwości takich jak np. teologizm czy zewnętrzne ukierunkowanie zmian jakie przypisywały pojęciu rozwoju koncepcje filozoficzne, nie przypisują także wartości dotyczącego sporu o charakter ilościowy czy jakościowy zmian rozwojowych.
POJĘCIE ROZWOJU PSYCHICZNEGO I SPOSOBY JEGO UJMOWANIA
Pojęcie rozwój psychiczny odnosi się do zmian specyficznego układu, jakim jest psychika
i zachowanie się człowieka, który stanowi układ ewolucyjny (to co się rozwija).
We współczesnej psychologii psychika jest traktowana jako system (układ, struktura), system taki charakteryzuje się tym, że o własnościach układu elementów powiązanych ze sobą różnego rodzaju relacjami decydują cechy całości a nie odwrotnie. Mówiąc o rozwoju psychicznym mamy na myśli zmiany i przekształcenia tego układu, jaki stanowi psychika człowieka wraz z kontrolowanym przez nią zachowaniem.
Dwa podejścia w ujmowaniu rozwoju:
Mechanistyczne, nawiązuje do pojmowania świata na wzór mechaniki newtonowskiej, utożsamia rozwój ze zmianami, które są funkcją poprzedzających
je zmiennych, czyli czynników środowiskowych lub biologicznych. Teorie psychologiczne stojące na gruncie tego podejścia zakładają, że przedmiotem badań psychologicznych są zmiany w zachowaniu. Rozwój psychiczny oznacza zatem w tym ujęciu ciąg zmian w zachowaniu się. Przykładem mechanistycznego ujmowania rozwoju mogą byc koncepcje na gruncie behawioryzmu, traktuje się w nich rozwój jako termin opisowy stosowany do opisu obserwowanych zmian w zachowaniu związanych z reagowaniem na bodźce środowiska, pojawiających się wraz ze wzrostem wieku życia dziecka. Pojęcie rozwój odnosi się w nich do zmian
w zachowaniu człowieka, zachodzących w dłuższym czasie.
Organismiczne, zakłada systemowy (strukturalny) charakter zjawisk istniejących
w procesie stawania się , uważa iż rozwój odnosi się do zmian w formie lub organizacji wewnętrznej danego systemu i zmierzających ku określonym stanom końcowym lub celom. Pojęcie rozwoju w tych koncepcjach nie ogranicza się do zmian w zachowaniu, interesują się one zmianami w zachowaniu, aby na ich podstawie wnioskować o procesach psychicznych i ich strukturach. Główne zadania psychologii rozwojowej w tym ujęciu polegają na wykrywaniu reguł (zasad) dokonywania się tych zmian oraz procesów przechodzenia od jednych stanów do innych. Na gruncie podejścia organismicznego rozwój jest teoretycznym odnoszącym się do zmian struktury i odpowiadających jej funkcji polegających na przekształceniu jej organizacji wewnętrznej oraz rodzące nowe właściowości i nowe funkcje.
Rozwój psychiczny można ujmować jako proces (ciąg) postepujących w określonym kierunku zmian w systemie psychicznym. Rozwój bywa jednak także traktowany jako produkt tego procesu w jego sekwencjach poprzedzających dany punkt na kontinuum czasu. Obserwacji i badaniu są dostępne tylko wyniki procesu rozwojowego, a nie sam proces.
POJĘCIE ZMIANY ROZWOJOWEJ
Pojęcie zmiany rozwojowej jest kluczowym pojęciem dla psychologii rozwoju człowieka. Rozwój oznacza zmianę. Zmianę zaś ujmuje się jako różnicę w stanie danego obiektu lub organizacji struktury, obserwowaną wraz z upływem czasu.
Warto zaznaczyć, ze nie każda zmiana oznacza rozwój. Zmiany przejściowe, odwracalne i cykliczne nie mogą być uznane za rozwojowe, ponieważ nie prowadzą do trwałych przekształceń danego układu ani jego funkcji.
Pojęciem zmiany rozwojowej obejmuje się na ogół zmiany jednokierunkowe (monotoniczne), nieodwracalne, trwałe i autonomiczne (spowodowane działaniem czynników tkwiących w całości lub w dominującej części wewnątrz danego układu ewolującego). Zmiany rozwojowe mają charakter ilościowy i jakościowy.
Przedmiotem wielu sporów jest problem czy zmiany rozwojowe zmierzają w jakimś określonym kierunku, czy i ku jakiemu celowi są one ukierunkowane i co ten cel oznacza.
Organismiczne koncepcje rozwoju przyjmują, że konstytuujące go ciągi zmian mają charakter ukierunkowany ku jakimś celom, stanom końcowym.
Thomae i Schmidt w swoich definicjach rozwoju także ujmują kierunkowy charakter zmian rozwojowych. Twierdzą oni, że zmiany rozwojowe są ze sobą powiązane w ten sposób, ze ich ogniwa późniejsze wywodzą się z tych wcześniejszych, co sprawia, ze ich ciąg prowadzi w określonym kierunku, jakim jest stan końcowy. Ten stan końcowy nazywany jest także celem zmian rozwojowych - może on oznaczać ukształtowaną postać danego układu (psychiki lub organizmu) lub nowa konfigurację części w obrębie tego układu (czyli nowy poziom jego wewnętrznej organizacji).
Przyjęcie założenia, że zmiany rozwojowe mają charakter kierunkowy prowadzi do wniosku, że zmiany rozwojowe są głównie jakościowe - ponieważ to one oznaczają przekształcenia wewnętrznej organizacji struktury.
Przedstawiciele psychologii rozwojowej stojący po pozytywistycznej stronie nauki stwierdzają, że przyjmowanie założenia o ukierunkowanym charakterze rozwoju nie jest konieczne, ponieważ nie można go stwierdzić w obserwowanych faktach. Obserwować można jedynie stany danego zjawiska, a nie rozwój. O zmianie można wnioskować na podstawie stwierdzanych różnic w stanie zjawiska w dwóch punktach kontinuum czasu. Dlatego też nie ma podstawy do wysuwania tezy, że zmiany rozwojowe mają określony cel czy kierunek.
W psychologicznych koncepcjach rozwoju przyjmuje się, że zmiany rozwojowe mają charakter jednokierunkowy. Nie można jednak akceptować tezy o ich z góry zdeterminowanym celu, chyba że utożsamia się go z kolejnym etapem przekształceń wewnętrznej organizacji struktury procesów psychicznych. Zadaniem badań psychologiczno - rozwojowych jest opis i analiza zmian z uwzględnieniem poprzedzających je czynników, procesu i następstw.
Niektóre koncepcje psychologiczne za cel rozwoju jednostki przyjmują realizowanie jej możliwości, a rozwój za stawanie się tym czym człowiek może być.
Zmiany, które nazywane są rozwojowymi są trwałe i nieodwracalne. To oznacza, że stany czy poziomy organizacji wewnętrznej, jakie powstają w ich rezultacie, nie dają się cofnąć drogą oduczania, ani w inny sposób odwrócić. Sprawia to, że mogą one inicjować kolejne zmiany kontynuujące zapoczątkowany ciąg, oddziałując na przebieg procesów rozwoju w dłuższym czasie.
Zmiany rozwojowe są także autonomiczne. W tym ujęciu odnoszą się one do określonego układu pojmowanego jako struktura (układ relacyjny). Ich cechą immanentną jest zmiana, istnienie w procesie stawania się. Źródła zmian rozwojowych tkwią w samym układzie ewoluującym. Zaś główne czynniki i siły napędowe zmian rozwojowych tkwią w wewnętrznej dynamice systemu psychicznego jednostki, decydując tym samym o ich autonomicznym charakterze. Zadaniem nauki jest ustalić wzór zmian i zasady według jakich się one dokonują, opisać reguły i procesy przechodzenia do nowych form wewnętrznej organizacji struktury niż poszukiwać zewnętrznych przyczyn, które miałyby je wywołać.
System psychiczny człowieka działa w kontekście i w ścisłych relacjach z organizmem, a jednostka wchodzi w różnorakie stosunki ze światem zewnętrznym, tworząc z nim szerszy system jednostka - środowisko. Te szersze, nowe układy oddziałują na procesy zmian rozwojowych psychiki i zachowania się człowieka.
Kierunki psychologii rozwojowej, które są zorientowane pozytywistyczne negują autonomiczny charakter zmian rozwojowych. Zmiany są w nich ujmowane jako funkcja poprzedzających je zmiennych niezależnych jak np. czynniki środowiskowe czy biologiczne lub jako funkcja zmian wcześniejszych. Zadaniem badań psychologiczno - rozwojowych jest wskazanie czynników (przyczyn), które poprzedziły ( w domyśle: wywołały) zmianę danego zjawiska w czasie.
Sposób ujmowania zmiany rozwojowej ma istotne znaczenie dla wyboru określonej strategii badawczej.
Przetacznik - Gierowska M., Tyszkowa M., Psychologia rozwoju człowieka, Zagadnienia ogólne, PWN, Warszawa 2005, s. 45-49