W ogrodach wiejskich panuje swojski, swobodny klimat. Mamy wrażenie, że wszystko tu jest przypadkowe - zarówno kompozycje roślinne, układ nawierzchni jak i inne elementy architektury ogrodowej.
Ogrody urządzone w stylu wiejskim najczęściej otoczone są drewnianym płotem lub ogrodzeniem z surowego kamienia, co podkreśla ich naturalny charakter. Ogród wiejski łączy się ściśle z otaczającym krajobrazem. Efekt ten osiąga się przez rośliny, które powinny być niewyszukane lecz popularne, spotykane „za płotem” i przede wszystkim te ulubione przez gospodarzy.
W wiejskich ogrodach aż kipi od barwnych i pachnących rabat kwiatowych. Zarówno barwy jak i faktury poszczególnych elementów ogrodu wiejskiego powinny tworzyć jedną całość współgrając ze sobą i uzupełniając się, a tylko pozornie stwarzać nastrój przypadkowości i delikatnego chaosu.
Ciekawym rodzajem ogrodów są ogrody wiejskie, które z założenia mają charakter użytkowo-ozdobny. Znajduje się w nich wiele kwiatów, pachnące zioła oraz drzewa owocowe oraz warzywa. Ogrody wiejskie wymagają oczywiście dużego wkładu pracy i stałej pielęgnacji. Jest to właściwie etatowe zajęcie, dla tego też coraz rzadziej można tego rodzaju ogrody spotkać. Ich forma i charakter ewoluują w stronę "miejskiej" odmiany. Rośnie tu wiele trawy równo strzyżonej, ścieżki wykładane są granitową kostką. Przeważają iglaste rośliny ogrodowe i nie występują kwiaty jednoroczne.
Przez lata całe ogród chłopski miał głównie znaczenie użytkowe. Ogród, czy tylko jego fragment, który można by określić jako ozdobny, pojawia się pod koniec XVII i na początku XVIII wieku. Nastąpiło to pod wpływem wielkiego rozwoju w tym czasie ogrodów przy dworach, rezydencjach magnackich i przy posiadłościach dostojników kościelnych. Duże znaczenie miało także uwłaszczenie; przydzielone zabudowania ogradzano - plecionkami żerdziowymi, potem parkanem z żerdzi lub sztachetami, a przed domem pojawiają się rośliny kwitnące, które jako tzw. ogródki przedokienne stają się częstym elementem ozdobnym chłopskiej siedziby.
Wcześnie też w ogrodach chłopskich pojawiają się zioła (mięta, bylica bożedrzewko, rumianek, lubczyk, szałwia, piołun i nagietek) a niektóre z nich charakteryzują się ozdobnymi kwiatami. Sadzone w miejscach nasłonecznionych były częścią wspomnianego ozdobnego ogródka przedokiennego. Ich powszechność charakteryzuje wieś końca XVIII i początku XIX wieku. W tym też okresie pojawiają się pisma z poradami zachęcające do upraw także kwiatów i ziół. Należy tu wymienić czasopismo „Ogrodnik Polski”, a szczególnie książeczkę Izabeli Czartoryskiej „Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów” wydaną w 1805 roku [Czartoryska].
Wśród roślin ozdobnych w tym okresie dominują: rezeda, groszek, lewkonie, lwie pyszczki, maki. E. Jankowski w swym opracowaniu „Dzieje ogrodnictwa w Polsce” nie pominął ogrodów wiejskich i wyraźnie opisuje, że przed włościańskimi chatami, a zwłaszcza tam gdzie były dziewczęta, widywało się malwy, wrotycz, nagietki i aksamitki.
Chłopskie ogrody przydomowe na szerszą skalę zaczynają się upowszechniać na początku XX wieku, przybierając różne formy. Charakterystyczny dla polskiej wsi był usytuowany między chałupą a drogą biegnącą przez wieś, głównie od strony południowej, tzw. przedogródek. Był on swego rodzaju „wizytówką” mieszkańcówzagrody. Urządzenie przedogródka było indywidualne i wynikało z upodobań, przyzwyczajeń, niekiedy rodzinnych zwyczajów mieszkańców, a także wpływów postronnych (miejscowego dworu). Nie łatwo jest więc wskazać różnorodność i regionalną odrębność, jako cechy etniczne sztuki ludowej. Plessner, jeden z nielicznych badaczy ogrodu wiejskiego [Drożdż-Sczybura], wskazuje na geometryczne rabaty i grządki na Kurpiach, w Wielkopolsce - obsadzone bukszpanem dywany kwiatowe, w Rzeszowskiem - powszechność zgrupowań białych lilii przy ścianie budynku (dziś już tak rzadko widywane w ogrodach). Autor ten wspomina jeszcze jeden element dawnego, przydomowego ogrodu na wsi (bardzo ważny też dla współczesnego ogrodu w gospodarstwie agroturystycznym szczególnie), tzw. gaik. Było to miejsce porośnięte murawą i ocienione lipami, jesionami lub innymi charakterystycznymi dla danego regionu drzewami, miejsce, które było wykorzystywane do odpoczynku w upalne dni lata.
Z upływem czasu zestaw roślin ozdobnych powiększał się. Traczyński opisując ogrody wsi kieleckiej z drugiej połowy XIX wieku, wymienia także: astry, rudbekie, dalie, piwonie i rozpowszechnione w okresie międzywojennym - oksy, ostróżki, irysy. Większość z tych roślin wchodziła w zestaw bukietów w wazonach, utrwalonych na obrazach lub bukietów suchych układanych przy lub za obrazami o tematyce religijnej. Dekorowano także nimi krzyże i przydrożne kapliczki (zwyczaj zachowany do dziś).
W tym samym czasie rozpowszechniły się też krzewy ozdobne, głównie bez lilak, bez czarny, jaśmin i kalina koralowa. Drzewa natomiast sadzono na skraju ogrodu lub przy budynkach, by ich gałęzie pięknie osłaniały dach domu i rzucały przyjemny cień na podwórze. Co charakterystyczne - nigdy nie sadzono drzew szpilkowych, uważając, że ich miejsce jest w lesie (!) [Kruger]. Rozrastające się dużymi koronami drzewa sadzono także przy budynkach gospodarczych żeby chroniły je w czasie pożaru. Tak więc zieleń wiejskich ogrodów, też w dawnych czasach - była nie tylko ich ozdobą, ale spełniała także wiele użytecznych funkcji, m.in. także ochrony przed kurzem, hałasem…
3. Ozdobny ogród wiejski - współcześnie
Powszechnie znane są symptomy zmian na współczesnej wsi. Przypomnijmy - wiążą się one ze zmianami w sferze gospodarczej i społecznej; są to, między innymi, następujące zjawiska: przenoszenie się większej liczby ludności do miast w związku z bardziej chłonnym rynkiem pracy w zawodach pozarolniczych, masowa produkcja lub napływ artykułów spożywczych, specjalizacja wielkoobszarowych gospodarstw. Wymienione zjawiska, to tylko niektóre przyczyny kształtowania się nowego obrazu współczesnej wsi i jej społeczności. Obok dotychczas najbardziej charakterystycznej grupy chłopów - rolników, producentów płodów rolnych, a więc tych bezpośrednio związanych z rolą mieszkańców wsi i grupy ludności pośrednio 274
związanej z rolą (czyli okresowych pracowników najemnych i ludności świadczącej usługi), zwiększa się liczba mieszkańców wsi nie związanych z rolnictwem, tu zamieszkujących, ale mających swoje źródła dochodu poza wsią. Kształtują oni swoje siedliska zwykle (choć nie zawsze, są to dobre przykłady) nieco inaczej niż nakazują wiejskie zwyczaje. W ten sposób krajobraz wsi zmienia się na naszych oczach i przy naszym udziale.
Wróćmy jednak do wiejskiego ogrodu mającego w tym krajobrazie znaczenie szczególne. Większość przydomowych ogrodów na współczesnej wsi nie ma żadnego stylu. Bywają zaniedbane lub „nijakie”, a te zadbane upodabniają się najczęściej do ogrodów w zabudowie jednorodzinnej w mieście. Strzyżony trawnik, tujowy żywopłot, posępne iglaki, pokładające się jałowce - za betonowym i „rzeźbionym” na wzór drewna, ale koniecznie białym - ogrodzeniem, coraz częściej występują w krajobrazie wsi. Nowe wypiera stare, na co ma też wpływ masowa dostępność gatunków roślin w wyspecjalizowanych szkółkach [Burska i Szablewska].
Walka o przysłowiową tożsamość polskiej wsi nie jest jednak łatwa. Trudno bowiem narzucać właścicielom sposób urządzenia własnego obejścia. Dlatego ogromne znaczenie w staraniach o odtworzenie wiejskiego krajobrazu mogą mieć gospodarstwa agroturystyczne. To one bowiem mogą być wzorcowe, także w stylu urządzenia ogrodu. Przegląd ofert gospodarstw agroturystycznych, w których prezentowane są ich fotograe, wskazują na ich okazałość, estetykę, ale potwierdza też fakt o zbyt silnym naśladownictwie ogrodów miejskich, a więc zatraceniu swoistości ogrodu wiejskiego. Uznać to należy jako zjawisko zdecydowanie negatywne. Przypomnieć w tym miejscu należy, że zdaniem socjologów, jednym z uznanych motywów wyboru miejsca efektywnej rekreacji jest odmienność od miejsc codziennego, stałego przebywania [Krzymowska-Kostrowicka]. XX To ważne wskazanie dla perspektyw rozwoju agroturystyki. Do całokształtu zabiegów o tożsamość wiejskich siedlisk, czy określanych jeszcze inaczej wiejskich sadyb [Drożdż-Szczybura], dodać powinniśmy starania o utrzymanie wiejskiego charakteru przydomowego ogrodu. Przy pomocy zaangażowanych właścicieli gospodarstw agroturystycznych mamy szansę to osiągnąć. Przydatne może być, podobnie jak w innych sytuacjach, doradztwo wyspecjalizowanych ośrodków i pomoc, na przykład Fundacji Odtwarzania Dziedzictwa Narodowego Hereditas działającej przy Narodowym Funduszu Ochrony Środowiska. Wskazana byłaby współpraca z uczelniami przygotowującymi specjalistów w tym zakresie. W akademiach rolniczych kształceni są architekci krajobrazu, niektórzy z nich specjalizują się w problematyce krajobrazu wiejskiego (np. w Katedrze Terenów Zieleni w Akademii Rolniczej w Poznaniu wykonywane są prace z tego zakresu).
Dodać należy, że również parki krajobrazowe, których obszar obejmuje, znaczne niekiedy, obszary upraw rolnych i osad wiejskich, winny być zainteresowane problemami zachowania lub odtwarzania krajobrazu wiejskiego. I tu promocja ogrodu wiejskiego może być bardzo skuteczna. Ostrzeżeniem, a jednocześnie zachętą do 275 takich działań, może być, powszechnie znana i krytykowana, unikacja krajobrazów miejskich.
Agroturystyka ma dużą szansę obronić wieś przed zatraceniem regionalnych cech krajobrazu wiejskiego. Jeżeli jest to trudne w budownictwie (ze względu na koszty) zacznijmy od ogrodów!