Geneza wychowania zdrowotnego
Każdy chce być zdrowy, szczęśliwy - widzieć wokół radosnych ludzi, żyć w przyjemnym otoczeniu. Zdrowie to szansa uzyskiwania powodzenia w życiu. Istnieje zatem w ciągu całego życia potrzeba kształtowania prawidłowych zachowań dotyczących zdrowia i reakcji na jego zaburzenia. Szczególnie ważne jest to w okresie dzieciństwa.
Życie i zdrowie (fizyczne, psychiczne, społeczne) to największe wartości i bogactwo narodu. Ich niedostatek utrudnia lub wręcz uniemożliwia realizację ambitnych planów w skali narodu, rodziny, jednostki. Ich posiadanie jest warunkiem postępu i zdolności do transformacji i pokonywania trudności. Sytuacja zdrowotna społeczeństwa polskiego jest zła i od szeregu lat systematycznie pogarsza się. Szczególnie niepokojący jest stan zdrowia i sprawności dzieci i młodzieży. Obniża się higieniczny tryb poziomu życia, spowodowany pauperyzacją społeczeństwa. Dlatego problem zdrowia społeczeństwa staje się dziś kluczowym problemem narodowym, państwowym i społecznym. Ponieważ coraz większa liczba rodziców, coraz mniej czasu poświęca swoim dzieciom - ciężar ich wychowania przesuwa się na szkołę. Wychowanie zdrowotne jest nierozłączną częścią wychowania i nauczania. Aby sprostać zapotrzebowaniu społecznemu i prawidłowo realizować cele wychowania zdrowotnego - nauczyciele powinni posiadać odpowiednią wiedzę merytoryczną i metodyczną. Moje zainteresowanie tą tematyką wynika z poczucia odpowiedzialności za zdrowie powierzonych mi dzieci. Bardzo niepokoi mnie wzrastająca liczba dzieci z wadami postawy, częsta „zachorowalność”, nadpobudliwość oraz wzrastająca liczba wypadków z udziałem dzieci i młodzieży. Zdrowie jest najważniejszym warunkiem pomyślnego przebiegu procesu wychowania. Trzeba nad nim pracować i praca ta ma charakter pedagogiczny.
Wychowanie zdrowotne to część procesu wychowania kształtująca u dzieci zachowania prozdrowotne.
Początków wychowania zdrowotnego szuka się w otchłani wieków. Pierwsze pisane dokumenty zawierające przepisy higieniczne to: Kodeks Hammurabiego, Deuteronomium - ostatnia część pięcioksiągu Mojżesza. W Polsce początki oświaty zdrowotnej przypadają na okres średniowiecza. Głównym reprezentantem był Maciej z Miechowa, który propagował zdrowie wśród elity intelektualnej. Następnie w epoce odrodzenia kalendarze dla szlachty i mieszczan wydawali Szymon z Łowicza i Andrzej z Kobylina. Na łamach pierwszych gazet pouczenia dla czytelników pisali L. Lafontaine, Jędrzej Śniadecki i L. Perzyna. Zorganizowane ramy, oświata zdrowotna przybrała w okresie KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ. Podręczniki dla młodzieży miejskiej i wiejskiej pisali G. Piramowicz i K. Kaczkowski. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, oświata zdrowotna docierała już do ogółu społeczeństwa i jej głównymi przedstawicielami byli: A. Puławski, H. Jordan i B. Kaczorowski. Obecnie oświata zdrowotna przybrała charakter wychowania zdrowotnego. Obecnymi autorytetami tej dziedziny są: M. Kacprzak, H. Wentlandtowa i M. Demel.
Aby właściwie rozważać zagadnienie wychowania zdrowotnego należy znać definicję zdrowia. Bardzo trudno jest określić czym jest zdrowie. Istnieje wiele definicji zdrowia, jednakże przyjmuje się zatwierdzoną przez WHO (Światowa Organizacja Zdrowia) definicję mówiącą że zdrowie to nie tylko nieobecność choroby i niedołęstwa, ale stan dobrego fizycznego, psychicznego i społecznego samopoczucia. Ta definicja uznawana jest przez wszystkie autorytety za najlepszą. Podobną definicję przedstawia B. Wojnarowska dodając aspekt pozytywny - zdolność człowieka do adaptacji oraz do pełnienia ról społecznych. Zdrowie będące najwyższą wartością społeczną powinno być należycie pielęgnowane przez ludzi, w tym celu należy więc kształtować postawy prozdrowotne u dzieci w procesie dydaktyczno - wychowawczym.
Teoretyczne zagadnienia wychowania zdrowotnego opierają się na różnych dyscyplinach naukowych. W. Okoń w słowniku pedagogicznym ujmuje następującą definicję wychowania zdrowotnego, iż jest to system działalności wychowawców i wychowanków wiedzy o organiźmie ludzkim - jego stronie fizycznej i psychicznej, ukształtowanie ich umiejętności, nawyków, przyzwyczajeń i postaw warunkujących zachowanie i doskonalenie zdrowia oraz stosowanie wymagań higieny w życiu osobistym i społecznym.
Wychowanie zdrowotne można podzielić stosując różnorodne kryteria:
1. Kryterium ontogenetyczne (wg faz rozwoju) wyróżnia główne stadia procesu wychowania zdrowotnego jako: wychowanie zdrowotne wieku wczesnego i późnego dzieciństwa oraz w okresie dojrzewania i dorastania. Stadia te różnią się treścią, formą i metodami dostosowanymi do rozwoju poziomu fizycznego, intelektualnego i społecznego wychowanków.
2. Kryterium środowisk i instytucji dzieli wychowanie zdrowotne na: w rodzinie, w przedszkolu, w szkole, w zakładzie pracy, w wojsku itp.
3. Kryterium grup tematycznych - higiena osobista, żywienie, hartowanie, wychowanie seksualne, ratownictwo itp.
4. Kryterium ważniejszych jednostek chorobowych zwłaszcza chorób społecznych jak alkoholizm i choroby społeczne.
5. Kryterium poszczególnych układów i narządów - zabiegi wychowawcze związane z układem pokarmowym, oddechowym, płciowym itp.
6. Kryterium stopnia aktywności wychowanka wyróżnia cztery etapy wychowania zdrowotnego:
a) Heteroedukacji - dziecko występuje w roli przedmiotu naszego wychowania, przeważają tu zabiegi typu: pielęgnacji, opieki i profilaktyki.
b) Pośredni - stopniowo wzrasta udział dziecka w staraniu się o swoje zdrowie, rozwija się świadomość i poczucie odpowiedzialności. Przedmiot wychowania sukcesywnie upodmiotawia się.
c) Autoedukacja (samowychowanie) - wychowanek występuje już jako świadomy współtwórca własnego zdrowia.
d) Heteroedukacji odwróconej (inwersji), w którym wychowanek występuje w roli wychowawcy innych.
M. Demel: Etapy rozwoju oświaty zdrowotnej w Polsce. W: Oświata Zdrowotna, red. H. Wentlandtowa, Warszawa 1976, PZWL.
M. Demel: Pedagogika zdrowia. Warszawa 1980, WSiP.
W. Okoń: Słownik pedagogiczny. Warszawa 1987, PWN.