ZMYSŁY
RECEPTOR- narząd odbiorczy reagujący wybiórczo na określone zmiany w środowisku, nawet przy znikomym natężeniu czynników, na które jest wrażliwy (np. światło);
struktura, w której w wyniku zadziałania bodźca powstaje stan czynny (bodźce: swoiste i nieadekwatne)
BODZIEC - zmiana fizyczna lub chemiczna w środowisku zewnętrznym lub wewnętrznym ustroju, wywołująca, wyzwalająca, modyfikująca lub hamująca zachowanie zwierzęcia lub człowieka (np. światło, dźwięk, prąd elektryczny drażniący nerw, inny osobnik w otoczeniu)
Rodzaje bodźców :
1) fizyczne : mechaniczne (ucisk, wibracja, fale dźwiękowe, zmiany ciśnienia krwi),
termiczne (promieniowanie elektromagnetyczne)
chemiczne (feromony, substancje smakowe, związki występujące we krwi: glukoza, hormony)
2) Proste lub złożone (wzrok: światło / przedmiot; słuch: proste tony / melodie, mowa)
3) eksteroreceptywne lub interoreceptywne
4) swoiste lub nie swoiste (rodzaj pobudzanych receptorów: wzrok, słuch,...itp.)
5) pokarmowe, seksualne, bólowe, emocjonalne (charakter wyzwalanych popędów)
ZMYSŁ zdolność ludzi i zwierząt do odbioru określonych kategorii bodźców (czyli bodźców w zakresie określonej modalności czuciowej),która jest uwarunkowana istnieniem:
narządu zmysłu,
dróg przewodzących impulsy z narządu zmysłu do mózgu
ośrodków mózgowych, do których trafia informacja z
danego narządu zmysłu
MODALNOŚĆ to określony rodzaj czucia: wzrokowa; słuchowa; węchowa; smakowa; dotykowa
ANALIZATOR - struktury i drogi nerwowe wyspecjalizowane w analizie bodźców o danej modalności, np. wzrokowych, słuchowych, węchowych
PERCEPCJA -jest procesem twórczym, polegającym na aktywnym odbiorze, analizie oraz interpretacji zjawisk zmysłowych. W procesie tym, nadchodzące informacje zmysłowe przetwarzane są w taki sposób, aby zgadzały się z zarejestrowaną w pamięci jednostki wiedzą o otaczającym świecie.
AKTYWNY TWÓRCZY CHARAKTER PERCEPCJI
Organizm nie jest biernym odbiorcą bodźców zewnętrznych, lecz aktywnie poszukuje i bada przedmioty i zjawiska, aby uzyskać o nich jak najwięcej istotnych informacji.
To, co odebrane przez receptory, jest następnie analizowane przez mózg, przy czym proces ten daleko wybiega poza dostarczone informacje.
WZROK
ZDOLNOŚĆ ROZDZIELCZA OKA - możliwość rozróżniania dwóch blisko siebie leżących punktów.
Kiedy obraz pada na siatkówkę w obrębie dołka centralnego, człowiek o normalnej ostrości wzroku rozróżnia z odległości 10 m dwa jasne punkty, oddalone od siebie o 2-3 mm.
POLE RECEPCYJNE KOMÓRKI - obszar siatkówki, którego stymulacja może wywołać aktywność danej komórki nerwowej, niezależnie od piętra, na którym znajduje się ta komórka.
Stymulacja danego punktu siatkówki może albo wzmagać (obszar pobudzeniowy - komórka ON), albo zmniejszać (obszar hamulcowy - komórka OFF) częstotliwość wyładowań danej komórki.
TRANSDUKCJA - przemiana jednego rodzaju energii fizycznej, jak światło, na inną, jak impulsy nerwowe. Proces odpowiedzialny za powstawanie wrażeń.
AKOMODACJA - ogniskowanie obrazu przez zmianę kształtu soczewki.
SIATKÓWKA - jest narządem recepcyjnym, wrażliwym na bodźce świetlne. Światło wyzwala w komórkach siatkówki złożony proces fotochemiczny, w wyniku którego powstają impulsy nerwowe, przesyłane następnie do podkorowych i korowych ośrodków wzroku. W siatkówce znajdują się:
GAŁKA OCZNA (OKO) - jej ściana zbudowana jest z 3 warstw:
twardówki,
naczyniówki i
siatkówki.
Twardówka stanowi warstwę zewnętrzną, jej uwypuklona, przednia część nosi nazwę rogówki.
Naczyniówka zawiera naczynia krwionośne zaopatrujące w krew inne warstwy. Z przodu naczyniówka grubieje, tworząc ciało rzęskowe i tęczówkę, z otworem w środku, zwanym źrenicą. Do ciała rzęskowego przymocowana jest soczewka.
CZOPKI - służą do widzenia przy intensywnym oświetleniu i są czułe na barwy. W ich błonach kom. syntetyzowane i magazynowane są barwniki wzrokowe - rodopsyny.
PRĘCIKI - są wrażliwe na bardzo słabe światło i służą do widzenia o zmroku. W ich błonach komórkowych są syntetyz. i magazyn. barwniki wzrokowe - fotopsyny.
DROGA WZROKOWA
Najważniejsze elementy układu wzrokowego to:
gałka oczna
nerw wzrokowy
kora wzrokowa w płacie potylicznym
Gałka oczna i część nerwu wzrokowego wychodząca z niej, znajdują się w oczodole. Dalsza część nerwu wzrokowego znajduje się w czaszce i stanowi część czaszkową układu wzrokowego. Kolejne odcinki drogi wzrokowej, dochodzące do kory potylicznej, tworzą mózgową część układu wzrokowego. Widzenie zależy od prawidłowej budowy i czynności każdego elementu układu wzrokowego.
Aksony wszystkich komórek zwojowych tworzą nerw wzrokowy, który przekazuje zebraną z siatkówki informacje o polu widzenia w głąb mózgu. Ponieważ stosunek ilości receptorów do ilości włókien w nerwie wzrokowym wynosi około 125:1, wynika z tego ze informacja przekazywana do mózgu jest w znacznym stopniu skompresowana. W komórkach siatkówki wyławiana jest, z całego informacyjnego chaosu, jaki trafia do naszych oczu, informacja istotna i tylko ona przekazywana jest poprzez nerw wzrokowy.
Dwa pęki włókien nerwowych wychodzących z prawego i lewego oka spotykają się w obszarze skrzyżowania wzrokowego gdzie następuje przegrupowanie włókien w taki sposób, że włókna wychodzące z obu oczu, a przekazujące informacje z prawego pola widzenia łączą się razem i biegną dalej do lewej półkuli. Natomiast włókna obsługujące lewą część pola widzenia (kolor niebieski) biegną do prawej półkuli. Na przeciwległą stronę trafiają jedynie włókna z przyśrodkowych (nosowych) części siatkówki, natomiast włókna ze skrajnych zewnętrznych (skroniowych) części pozostają po tej samej stronie ciała. Daje to w efekcie odwzorowanie prawej części pola widzenia w lewej półkuli, a lewej części w prawej półkuli. W obszarze skrzyżowania wzrokowego nie występują żadne dodatkowe połączenia synaptyczne. Znajdujące się tam włókna nerwowe to w dalszym ciągu te same aksony komórek zwojowych z siatkówki. Przegrupowane włókna nerwowe biegną do ciała kolankowatego bocznego ( LGN - lateral geniculate nucleus), do którego dociera ok. 80% włókien oraz do wzgórka czworaczego górnego ( SC - superior colliculus), do którego dochodzi pozostałe 20% włókien.
NERW WZROKOWY - nerw czaszkowy, złożony z dwóch odgałęzień, każde z nich przewodzi inf. wzrokowe z warstw kom. zwojowych siatkówki każdego oka do skrzyżowania wzrokowego, gdzie następuje skrzyżowanie się aksonów przenoszących inf. nosowych połówek obu siatkówek i powstają dwa pasma wzrokowe, z których każde przenosi reprezentacje połowy pola widzenia do bocznego kolankowatego ciała jądra.
WZGÓREK CZWORACZY GÓRNY - istotny przy określaniu położenia przedmiotów w otoczeniu. Można powiedzieć, że docierające do niego informacje służą znalezieniu odpowiedzi na pytanie GDZIE? Potwierdza to chociażby fakt, że wychodzące stąd włókna kierują się do systemu kontrolującego ruchy oczu, położenie głowy oraz zmiany pozycji ciała.
CIAŁO KOLANKOWATE BOCZNE - przetwarza informacje, które służą ustaleniu odpowiedzi na pytanie CO?
RODOPSYNA - barwnik wzrokowy w czopkach; absorbuje światło niebieskie i zielone
KANAŁY X I Y w systemie wzrokowym
X
małe pola recepcyjne
wolne przewodzenie informacji (14 m/s)
detektory cech przedmiotów
Y
duże pola recepcyjne
szybkie przewodzenie informacji (50 m/s)
detektory ruchu - reagują na zmiany bodźca
KOORDYNACJA WZROKOWO - RUCHOWA - jest zdolnością do zharmonizowania ruchów gałek ocznych z ruchami całego ciała lub którejś z jego części. Dzieci ze słabo rozwiniętą koordynacją mają trudności z ubieraniem się, najprostsze zadania wykonują niezdarnie. Bardzo trudne są dla nich takie czynności jak wycinanie, naklejanie, rysowanie i pisanie.
USZKODZENIA KORY WZROKOWEJ
niedowidzenie połowiczne- ślepota w obrębie niektórych części pola widzenia. (Występuje przy uszkodzeniach kory pierwszorzędowej)
„ślepowidzenie”/ślepota korowa- zachowanie sterowane wizualnie poza kontrolą u pacjentów, którym usunięto chirurgicznie korę wzrokową. Osoby te wiedzą, gdzie znajdują się przedmioty, choć nie są w stanie ich rozpoznać. Wiele wskazuje na to, że odpowiada za nie wzgórek górny.
SŁUCH
SŁUCH FONEMATYCZNY - jest specyficzną ludzką zdolnością do odbierania i identyfikowania pojedynczych fonemów w wyrazach, a w rezultacie do rozróżniania słów. Słuch fonematyczny pełni rolę autokontrolera wypowiedzi i dlatego jego sprawność pozwala mowie rozwinąć się w sposób prawidłowy.
SŁUCH FIZJOLOGICZNY - warunkuje wykształcenie się słuchu fonematycznego; fizjologiczna zdolność do słyszenia
CZĘSTOTLIWOŚĆ DŹWIĘKU - określa liczbę drgań, czyli cykli, w danej jednostce czasu. Wyraża się zazwyczaj w cyklach na sekundę, czyi w hercach (Hz, Hertz)
UCHO ZEWNĘTRZNE
małżowina uszna - zbudowana jest z chrząstki pokrytej skórą, jej kształt i wiele cech jest uwarunkowanych dziedzicznie. Zadaniem jej jest kierowanie fal słuchowych do przewodu słuchowego.
przewód słuchowy zew. - pokryty skóra w początkowej części znajdują się włosy chroniące przed wniknięciem ciał obcych. W skórze przewodu umieszczone są gruczoły łojowe produkujące woskowinę. Przewód ten jest zakończony elastyczną i silnie unerwioną błoną bębenkową zbudowanej z tkanki łącznej. Oddziela ona ucho zew. od wew.
UCHO ŚRODKOWE
Jama bębenkowa - przestrzeń oddzielająca błonę bębenkową od kosteczek słuchowych. Jest wypełniona powietrzem i połączona z trąbką Eustachiusza.
Kosteczki słuchowe - w jamie bębenkowej znajdują się 3 kosteczki: młoteczek, kowadełko i strzemiączko.
Kosteczki słuchowe przenoszą drgania błony bębenkowej na ucho wew.
UCHO WEWNĘTRZNE
Przedsionek
Trzy kanały półkoliste - wypełnionych limfą, w których wnętrzu znajdują się kom. zmysłowe wrażliwe na ruch płynu.
Ślimak - w nim znajdują się narządy Cortiego, które uczestniczą w przenoszeniu fal akustycznych.
Każdy WZGÓREK DOLNY otrzymuje info z narządu słuchu znajdującego się po przeciwnej i po tej samej stronie ciała. Info z tej samej strony ciała pochodzą bezpośrednio z jąder ślimakowatych a z przeciwnej strony z jądra oliwkowego górnego. Hierarchicznie wyższym ośrodkiem słuchu są ciałka kolankowate przyśrodkowe. Włókna nerwowe z tych ciał docierają do ośrodków słuchu w korze mózgu.
PŁASZCZYZNA SKORONIOWA - zajmuje większą powierzchnię w lewej półkuli; baza mózgową słuchu absolutnego
SŁUCH ABSOLUTNY - umiejętnośc rozpoznania wysokości tonu bez konieczności porównania go do określonej nuty; 1/10 000 przypadków
KORA PROJEKCYJNA - miejsce, w którym powstają wszystkie nasze wyobrażenia, plany i projekty
KORA ASOCJACYJNA - zlokalizowana w płatach czołowych, a także - w mniejszym zakresie - w płatach skroniowych, ciemieniowych i potylicznych, w której dokonuje się analiza zjawisk powstających wewnątrz ośrodkowego układu nerwowego,. To w niej zachodzi zjawisko integracji różnych funkcji kory, czyniąc je spójnymi, adekwatnymi do powziętych zamiarów. Tam też jest przeprowadzana analiza okoliczności zewnętrznych, poprzedzająca wydanie dyrektywy (polecenia) wykonania określonej czynności. W korze asocjacyjnej dokonywana jest analiza zasobów pamięci i tam też pamięć jest na bieżąco wykorzystywana.
TONOTOPIA - poszczególne części błony podstawnej ślimaka pobudzane są przez dźwięki o różnej częstotliwości
DROGA SŁUCHOWA
Fala głosowa po przejściu przez małżowinę i przewód słuchowy oddziaływując na błonę bębenkową powoduje jej ruchy o częstotliwości odpowiadającej częstotliwości fali, natomiast wielkość wychylenia błony bębenkowej odpowiada amplitudzie fali. Drgania błony są następnie przenoszone przez kosteczki ucha środkowego do ucha wewnętrznego. Strzemiączko przekazuje następnie odebrane bodźce, które powoduje przemieszczenie limfy wypełniającej błędnik. W kom receptorowych narządu ślimakowego fale dźwiękowe zostają przekształcone w impulsy elektryczne, które są przekazywane nerwem słuchowym do ośrodka słuchu w płatach skroniowych kory mózgowej. W korze mózgowej powstaje wrażenie odebranego dźwięku.
Fale dźwiękowe są przenoszone nie tylko przez ucho środkowe, ale również przez kości czaszki. Przewodnictwo kostne wykorzystuje się w diagnozie audiologicznej.
Dźwięki o wyższej intensywności (amplitudzie) wywołują pobudzenie większej liczby komórek błony podstawnej. Podstawę lokalizacji dźwięków stanowią różnice w czasie i natężeniu dźwięków docierających do dwojga uszu.
KORA SŁUCHOWA - znajduje się w obu płatach skroniowych i przetwarza informacje słuchowe. W każdej półkuli otrzymuje informacje z obu uszu. Jedna część jest zaangażowana w produkcję mowy, a inna w jej rozumienie
CZAS REAKCJI - reakcja na sygnał akustyczny jest o ok. 0,04 sek (40ms = 2m drogi) szybsza niż sygnał optyczny
USZKODZENIA SŁUCHU:
Uszkodzenie ucha zewnętrznego lub środkowego prowadzi do niedosłuchu przewodzeniowego.
Jego najczęstszymi przyczynami są: woszczyna, zapalenie ucha środkowego, otoskleroza.
Uszkodzenie błędnika, zwoju spiralnego lub nerwu ślimakowego wywołuje niedosłuch lub głuchotę typu odbiorczego. Polega ona na zwyrodnieniu komórek narządu ślimakowego (głównie części podstawnej), co osłabia odbiór tonów o wyższej częstotliwości (powyżej 3 500 Hz).
Niedosłuch lub głuchota jednego ucha występują po uszkodzeniu niższych pięter układu słuchowego (błędnika, zwoju spiralnego ślimaka, nerwu VIII lub j.ślimakowych).
Obustronne ogniska chorobowe wyższych pięter układu słuchowego prowadzą do głuchoty obustronnej.
Uszkodzenie asocjacyjnej kory słuchowej (pole22) lewej półkuli powoduje afazję czuciową (recepcyjną).
Uszkodzenie asocjacyjnej kory słuchowej (pole22) prawej półkuli powoduje amuzję lub prozodię (recepcyjną).
Uszkodzenie asocjacyjnej kory słuchowej (pole22) obu półkul może powodować agnozje słuchową (słyszy ale nie potrafi zidentyfikować co).
Uszkodzenie jednostronne kory nie powoduje głuchoty.
PRZYCZYNY GŁUCHOTY
przyczyny genetyczne (ok. 50% przypadków głuchoty wrodzonej), stopniowy ubytek słuchu po urodzeniu
infekcje: (np. różyczka matki, świnka) także zapalenie opon mózgowych u dziecka
urazy głowy
deformacje rozwojowe (prenatalne)
przyczyny metaboliczne (zazwyczaj mają one związek z opóźnieniem w rozwoju umysłowym dziecka)
substancje toksyczne: leki podawane matce w czasie ciąży lub dziecku po urodzeniu np. streptomycyna
AUDIOMETRIA - badanie przeprowadzane za pomocą specjalnego aparatu elektroakustycznego, wytwarzającego tony czyste o wybranych wysokościach i dowolnym natężeniu. Badanie czynnościowe narządu słuchu polegające na określeniu słyszenia progowego tonów czystych w zakresie częstotliwości od 125Hz do 10kHz.
Dokonuje się go w oparciu o informacje uzyskane od badanego podczas podawania sygnałów dźwiękowych o różnym natężeniu w poszczególnych częstotliwościach. Fala dźwiękowa dociera do ucha badanego drogą powietrzną lub kostną poprzez nagłowne słuchawki powietrzne lub kostne. W wyniku badania uzyskuje się informacje, które pozwalają określić rodzaj niedosłuchu i stopień uszkodzenia słuchu.
OTOEMISJE AKUSTYCZNE - badanie pozwalające na wykrycie niedosłuchu odbiorczego pochodzenia ślimakowego. Polega na emisji przez ucho wewnętrzne dźwięków w odpowiedzi na bodziec akustyczny (trzask) lub spontanicznie. Słaby sygnał emitowany jest przez ucho wewnętrzne do otoczenia (przewód słuchowy zewnętrzny), skąd może być rejestrowany za pomocą aparatu do pomiaru OAE.
ZMYSŁY CHEMICZNE - WĘCH i SMAK
ZMYSŁY CHEMICZNE - Zmysłami chemicznymi nazywa się zdolność odbierania informacji o zawartości niektórych związków chemicznych w powietrzu, w wodzie albo w pokarmach.
Receptory wrażliwe na związki chemiczne nazywa się chemoreceptorami. Wyróżnia się wśród nich receptory węchowe i smakowe. Chemoreceptory występują też wewnątrz organizmu.