Konstruktywizm - w tejże koncepcji zakłada się, że podstawowymi elementami w postrzeganiu podmiotu działającego są: niezależność poznającego podmiotu, jego autonomia i kreatywność. Szczególne znaczenie nadaje się aspektom aksjologicznym, co oznacza, że ludzkie wybory, zachowania i działania zależą od sensu i znaczenia, jakie nadajemy naszemu doświadczeniu, a tym samym przeżyciom, relacjom z innymi ludźmi i z samym sobą. Z tego też powodu proces szkolnego uczenia się musi być połączony z wartościowaniem, ocenianiem, wyrażaniem własnego stosunku do poznanych treści.
Istota konstruktywizmu poznawczego
Założenia konstruktywizmu poznawczego, tak jak to czyni Błachowicz, odwołując się do prac Piageta, Wygotskiego, Brunera, oparte są na autonomii poznawczej podmiotu. Najistotniejsze z nich odnoszą się do:
Statusu wiedzy, zwłaszcza tego, co nazywa się wiedzą własną (przyswojoną) podmiotu, która jest indywidualną konstrukcją świata. Oznacza to, że wiedza o rzeczywistości jest tworzona przez człowieka, a nie jest czymś danym nam z zewnątrz i nie stanowi kopii realnej rzeczywistości, jej posiadanie ma znaczenie dla procesu uczenia się, a zwłaszcza dla określenia jego granic
Atrybutu rzeczywistości, którą poznajemy. Jest nim tworzenie, a nie odwoływanie się do rzeczywistości zastanej. Ta indywidualna konstrukcja rzeczywistości jest tworzona za pomocą narzędzi kulturowych i odchodzenia od zrozumienia znaczeń. Poznający podmiot aktywnie poszukuje, przekształca, organizuje i interpretuje napływające dane i reorganizuje dotychczasową wiedzę.
Cechy wyznaczające punkt widzenia pedagogiki społecznej:
Integratywność (całościowość) - zainteresowanie pełnym człowiekiem i uwzględnianie pełnych wpływów, a więc wpływu warunków bytu i kręgu kultury na człowieka w różnych jego fazach życia, wpływu ludzi na zapewnienie bytu wartościom. Integratywność oznacza uwzględnianie i spraw indywidualnych, i zbiorowych, oznacza także zarówno dostarczanie podniet rozwojowi, jak i usuwanie przeszkód w jego przebiegu.
Dynamika - wyraża się w twórczym, tj. aktywnym i poszukującym stosunku do rzeczywistości. Pedagogikę społeczną interesuje nie tylko opis statyczny aktywności wychowawczej w określonym czasie i przestrzeni, ale także jej przebieg i sposób oraz znaczenie środowisk(warunków) dla jej jakości. Podstawową kategorią pojęciową jest przetwarzanie środowisk siłami człowieka w imię ideału.
Kompensacja i profilaktyka - kompensacja, rozumiana jako świadome uzupełnianie procesu selekcji społecznej i biologicznej może stanowić dobre uzasadnienie dla podejmowania (projektowania i organizowania) działań wyrównujących braki indywidualne i społeczne. W pedagogice społecznej proces ten nie wiąże się jedynie z adaptacją do warunków i możliwości, a raczej z takim uzupełnianiem braków, aby zaistniały warunki społeczne i biologiczne do dostarczania podniet dla rozwoju. W związku z tym jest ona ściśle powiązana z profilaktyką i takim wymiarem pomocy w rozwoju.
Pokolenie historyczne i koncepcja wieku społecznego (wg Radlińskiej):
Koncepcja pokolenia historycznego - obejmowała jednostki w różnym wieku, przebywające w wyodrębnionej przestrzeni, których udziałem jest dany czas historyczny (obejmowała generacje dziadów, ojców, dzieci, wnuków, żyjących w tym samym czasie w swoistych społecznych układach). Koncepcja ta była bardzo logicznie powiązana z koncepcją człowieka i koncepcją wychowania, rozumianego jako pomoc w rozwoju, towarzyszenia rozwojowi, które może być udziałem jednostki w różnych okresach w ciągu jej życia.
Pokolenie historyczne - aspekty wspólne i różnicujące generacje
Jak przypomina Stanisław Kowalski, wyodrębniając kategorie pokolenia historycznego wskazano:
Na wspólne, w danej sytuacji społeczno - historycznej, doświadczenia i zadania wszystkich generacji pokolenia historycznego, jak również na różnicujące role i cechy każdej z nich;
Ćwiczenia sił i radość poznawania świata - generacji dziecięcej;
Szukanie miejsca w społeczeństwie generacji dojrzewającej;
Równowagę w życiu, harmonijną twórczość, rodzicielską radość z udziału w odnowie życia generacji dorosłych
Małą wrażliwość na zdobywanie dla siebie - generacji starczej.
Jego zdaniem Radlińska w szczególności charakteryzuje bliżej w pewnym stopniu przeciwstawne role młodzieży i dorosłych: pierwszej jako nieuznającej przeszkód w dążeniu do zdobycia miejsca w społeczeństwie, podatnej na radykalne hasła i ideały w sytuacji nieobciążenia odpowiedzialnością; drugich jako kierujących się realnością zadań, gotowych do pokonywania przeszkód i trudów, skupionych wokół społecznych obowiązków, odpowiedzialnych za przyszłość generacji młodszych. Pokolenie historyczne przywołuje się rozwijając koncepcję małej ojczyzny. Tworzeniu się świadomości pokolenia historycznego wśród członków danej zbiorowości zróżnicowanych według wieku, statusu, pozycji społecznej, ale złączonych wspólnymi ideami, sprzyja doświadczanie, przeżycie solidarnego stowarzyszania się, które, jak podkreśla Bourgeois, uczy wielu cnót społecznych, jak wierność wzajemnym zobowiązaniom, powściągnięcie chęci zysku, nieegoistyczna przezorność, poczucie odpowiedzialności.
Koncepcja wieku społecznego - odróżnia się on od wieku biologicznego; wyznaczają go zadania pokolenia historycznego i kontekst społeczny oraz wynikająca z tego niezbędność przyspieszenia podejmowania zadań indywidualnych bądź też ich opóźnienia w stosunku do wieku chronologicznego. Źródłem różnicy jest odmienna sytuacja społeczna każdej z tych kategorii młodzieży, sprzyjająca zaspokajaniu dążeń społecznych, brak samodzielności młodzieży wiejskiej, mimo obciążenia obowiązkami dorosłych, i przeszkadzające zaspokojeniu tych dążeń, pełne obciążenie odpowiedzialnymi obowiązkami wcześnie usamodzielniającej się młodzieży.
Obie wyżej wymienione kategorie, związane są z pojęciami wzrostu, wrastania społecznego, wprowadzania w wartości.
Definicja wartości (absolutyzm, obiektywizm, subiektywizm, relatywizm etyczny)
Świat człowieka tworzy się przez odnoszenie się człowieka do świata wartości, który dzięki temu istnieje rzeczywiście. Trudno uznać jedną definicję wartości, albo w ogóle taką przedstawić. Wartości są czymś niezbywalnym w byciu człowieka, a on sam jest jedynym bytem, który ma możliwość ich doświadczania. Refleksja pedagogiczna jest zwykle refleksją humanistyczną ze względu na to, iż dotyczy czegoś, co jest dla człowieka swoiste i istotne, a co w różnych postaciach i formach ujawnia właściwy sens bycia człowiekiem. Refleksja w pedagogice zawiera się w pytaniu o sens, w tym przede wszystkim wychowania.
Aksjologiczny absolutyzm i obiektywizm przyjmuje, że wartości istnieją w sposób obiektywny, tzn. niezależnie od ludzkiego poznania, różnych zachowań ludzi, ich potrzeb i dążeń, od emocjonalnej wrażliwości na nie oraz od urzeczywistniania lub nieurzeczywistniania ich. Dlatego są suwerenne wobec ludzi i są bezwzględne, a to znaczy, że mają kategoryczny charakter - one same zobowiązują ludzi do ich realizowania i do uczestniczenia w nich.
Subiektywizm aksjologiczny - pogląd, który głosi, że istnienie wartości rzeczy lub kogoś sprowadza się do tego, że ludzie tę wartość rzeczom lub komuś nadają. Subiektywizm może przybrać różne formy: redukowania wartości do uczuć cielesnych, do przeżyć psychicznych, do społecznych zwyczajów i konwencji
Relatywizm etyczny - wartości są zmienne, zależne od czasu, miejsca okoliczności oraz od tego, kto się do nich odnosi i w nich uczestniczy. Coś, co jest wartością dla jednego człowieka, nie jest wartością dla innego.
Pedagogia czy pedagogika?
Ta pierwsza orientacja stwarza dogodne warunki do rozwijania w pedagogice społecznej pomysłów na ulepszanie ludzkiego świata, ale równocześnie na zatracanie przez nią naukowego charakteru konstruowanej w jej obrębie wiedzy. Ta druga z kolei tworzy z niej płaszczyznę i dziedzinę naukowej weryfikacji konstruowanych w niej modeli optymalizujących świat rzeczywisty, akceptowany lub nie, ale zawsze realny. Taka orientacja w pedagogice społecznej inspiruje jej dalszy rozwój jako dyscypliny naukowej, dla jednostek poddawanych oddziaływaniom pedagogicznym oznacza wzmacnianie ich życiowej szansy. W tradycji pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, której nie da się oderwać od sfery aksjologicznej wymienia się ogólne wartości: dobra, prawdy, piękna harmonii, demokracji.
W tekście pedagogika społeczna jest pojmowana jako:
Dyscyplina w trakcie tworzenia i rozwoju, jako instytucja w trakcie kształtowania się, podlegająca zmianie i wpływająca na zmianę
Pewien typ pedagogiki refleksyjnej (pedagogii), namysłu nad zmianami kontekstu społecznego i procesami w nim zachodzącymi, nad obszarami działania oraz nad samym działaniem społecznym w ich obrębie, a zwłaszcza jego sensem i znaczeniem;
Refleksja nad refleksją, namysł nad aktualnym jej postrzeganiem, ale w odniesieniu do jej tradycji i pierwszych sformułowań oraz do europejskiej myśli społecznej w dobie obecnej;
W wymiarze aksjologicznym działania społeczne przyjmują formę pomocy w rozwoju i pracy socjalnej.
Pedagogika jest nauką o człowieku w trakcie stawania się, w trakcie tworzenia się. Pedagogika ogólna interesuje się problemami człowieka. Są nimi problemy jego rozwoju w sensie przyrodniczym, kulturowym i osobowym, także proces stawania się człowiekiem, rozwoju biopsychicznego w pełnym cyklu życia. W pedagogice społecznej należałoby wymienić:
Człowieka jako podmiot działający (aktywny, przygotowany do działania profesjonalnego) w polu (obszarze) identyfikowanym przez pedagogikę społeczną (np. praca socjalna, która nabiera wymiaru pracy społecznej) w analizie instytucjonalnej, w pedagogiach instytucjonalnych;
Człowieka jako podmiot, z którym podejmuje się działanie, dla którego i przez którego się działa (siły ludzkie), znajdujący się w różnych sytuacjach indywidualnych, deprywacji, wyłączenia społecznego, ale i orientacji prospektywnej na możliwość przekształcania rzeczywistości;
Człowieka jako podmiot refleksyjny, namyślający się nad polem praktyki, interpretujący swój stosunek do rzeczywistości, modyfikujący i zorientowany na rzeczową analizę i na zmianę;
Człowieka jako podmiot poznający (przez badanie i działanie) pole praktyki
Koncepcja pojmowania osobowości człowieka jako systemu ustosunkowań wobec świata (rzeczywistości). Zgodnie z tą koncepcją funkcjonowanie psychiczne może istnieć jedynie w ramach struktury, która zakłada wewnętrzne i aktywne odniesienie <ja> do świata przedmiotów. Jaźń zatem nie tylko staj wobec tego świata innych osób i przedmiotów, ale świat ten stanowi treść upersonalizowanego życia psychicznego jednostki. (Świda)
Relacyjna koncepcja człowieka wyraża się w tym, że tak ważny element dla pedagogiki społecznej, jakim jest kontekst społeczny, środowisko, jest „ wtopiony” relacyjnie w osobę i jej system psychiczny (osobowość). W tej koncepcji relacja osobowość - kultura stawiana jest pod innym kątem niż np. u socjologów, czy antropologów. Obecność społeczeństwa i kultury stwierdza się tu w samej strukturze osobowości, i nie z racji, że wywierają one określony wpływ tylko dlatego, iż stanowią treść przebiegów psychicznych, ukierunkowanych intencjonalnie na zewnętrzny świat. Koncepcja opiera się na relacyjności związków (dwustronność tworząca jedność). Założenia (Świda):
Podmiotowa interpretacja rzeczywistości, dokonywana przez pryzmat systemu pojęć i zasad selekcji;
Emocjonalna pozaświadoma reakcja jednostki na poszczególne sytuacje;
Indywidualne zasady dynamiki, zawierające w sobie napęd ewokujący czynności
Ta koncepcja poddaje człowieka analizie, jako podmiotu dynamicznego, pozostającego w relacji z samym sobą i z innymi.
Rozwój człowieka Radlińska określiła w 3 sferach: wzrostu - odnosi się do procesów biologicznych i fizjologicznych organizmu (kompensacja niedoborów), wrastania i wprowadzania, które z kolei dotyczą aspektów społeczno - kulturowych procesu wychowania. Kamiński za Radlińską wyróżnił sfery rozwoju biologicznego, społecznego i kulturalnego. Tę koncepcję należałoby uzupełnić o doświadczenia indywidualne jednostki, które pozwalają jej się rozwinąć pod względem psychicznym. Obecnie w pedagogice społecznej dąży się do postrzegania człowieka w kategoriach całościowych (globalnych), we wszystkich jego wymiarach.
Klasyczna pedagogika społeczna, prezentowana przez Radlińską, Wroczyńskiego i Kamińskiego, przyjmowała i respektowała główne idee (zbiór wartości):
Idea podmiotowości: twórcą świata społecznego, struktury dynamicznej i zmiennej, są siły ludzkie
Idea sprawiedliwości społecznej: wszyscy ludzie powinni mieć równy dostęp do warunków rozwoju: szansę tę daje ład społeczny oparty na demokracji
Idea pomocniczości: społeczeństwo ma obowiązek niesienia pomocy w rozwoju wszystkim potrzebującym jednostkom, grupom, środowiskom społecznym
Idea edukacji społecznej: wychowanie jest jednym z elementów życia społecznego - kulturowego
Znaczenie ideologii dla praktyki działania i vice versa.
Bez względu na cel, czy jest nim produkcja naukowa (badacz), czy kształtowanie własnej osobowości badacza (działacz, praca społeczna - stanowisko humanistyczne wobec nauki), wszelkie działania podejmowane w pedagogice uzupełniają się i ułatwiają pełniejsze zrozumienie rzeczywistości oraz uzasadnianie orientowania działania. Wg Hessena pedagogika, jako teoria (pewna idea) wyznacza zakres wypowiedzi o wychowaniu poszukującej tego, co z jednej strony podstawowe, a więc przedmiotu pedagogiki, z drugiej zaś strony może być punktem wyjścia - sensownym wychowaniem. A właśnie pytanie o sens rozbudza dysputy ideologiczne. Sensem wychowania jest odpowiedzialność za prawdę o człowieku, o jego człowieczeństwie, które samo w sobie jest wartością. Refleksja społeczno - pedagogiczna, to refleksja humanistyczna.
Środowisko
Stanowisko społecznego tworzenia rzeczywistości - rzeczywistość nie jest raz na zawsze dana, ale tworzona i współtworzona oraz podlegająca zmianom wzajemnie - relacyjnie - sprzężonym
Perspektywa działania społecznego jako tworzenia instytucji symbolicznej - konstruktywizm społeczny
Związki jednostki i środowiska w pedagogice społecznej określa się terminem „ sprzężenie zwrotne”
Kontekst społeczny jest wtopiony relacyjnie w osobę i jej system psychiczny
Relacje jednostki ze środowiskiem cechuje wielowymiarowość - struktura kryształu