Struktury instytucjonalne bezpieczeństwa międzynarodowego
Instytucjonalizacja stosunków międzynarodowych w szczególności po II wojnie światowej (układy, porozumienia, organizacje międzynarodowe/międzyrządowe)
Organizacja międzyrządowa (def.) - celowy wielostronny związek państw, utworzony na mocy zawartego porozumienia, co do zasady wyposażony w system stałych organów; związek państw by być uznanym za organizację winien spełniać następujące kryteria: regularność posiedzeń organu plenarnego, określone zasady podejmowania decyzji, stały personel (sekretariat), siedziba, budżet.
Reżim międzynarodowy (70.) - zestaw reguł, norm zasad i procedur, które kształtują międzynarodowe zachowanie aktorów w danym reżimie (e.g. traktat o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (1968))
Instytucje międzynarodowe - zestaw reguł, których głównym celem jest sterowanie zachowaniem aktorów międzynarodowych, zarówno współpracą jak i ich rywalizacją. Instytucje to także zespoły zasad społecznych, konwencji, praktyk, zastosowań, które są podzielane przez członków społeczeństwa, informując co w danej sytuacji jest właściwe a co nie.
organizacje, reżimy i instytucje mają za zadanie stabilizację sytuacji międzynarodowej w ujęciu globalnym i regionalnym, a także przeciwdziałanie i zwalczanie zagrożeń dla bezpieczeństwa i pokoju.
kryterium podział przykład
powoływanie umowa LN, ONZ
podejmowanie decyzji jednomyślność OECD, UE, EFTA
większość UE/TFUE
funkcje normatywna dec./rez. RB ONZ, rozp. UE/TFUE
kontrolno-impl. pakt stab. i wzrostu UE
operacyjna pomoc rozwojowa/hum. UE/ONZ pożyczki MFW
rozw. probl. polit. OBWE, UE
badania UE, OECD
przestrzenne powszechne ONZ
regionalne ASEAN, EFTA, UE
spełnianie określ. kryt. G7, OECD, OPEC
kompetencje wszechstronne LN, ONZ, UE
wyspecjalizowane gosp. EFTA, MFW, WTO
polit.-woj. NATO, UZE
socjalne WHO
techniczne UPU
integracja integracyjne WE/TFUE, NAFTA
nieintegracyjne NATO, ONZ
władza koordynacyjna ONZ, OBWE
ponadnarodowa UE
System narodów zjednoczonych - uniwersalna podstawa prawno-organizacyjna stosunków łączących globalną społeczność międzynarodową, przy czym centralnym elementem systemu jest ONZ (poprzedniczka LN)
LN - pierwsza próba utworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowego, powstała z inicjatywy prezydenta USA Woodrowa Wilsona, statut Ligi przyjęty na konferencji pokojowej w Wersalu (28 czerwca 1919r.), stał się częścią traktatu wersalskiego, wszedł w życie 10 stycznia 1920r. (Polska jedna z 32 państw założycielskich, brak USA, Niemiec, ZSRR), organy: Rada, Zgromadzenie, Sekretariat.
sekretarze generalni LN
James Eric Drummond (Wielka Brytania) (1920-1933)
Joseph Avenol (Francja) (1933-1940)
Seán Lester (Irlandia) (1940-1946)
członkowie LN
państwa założycielskie w 1920: Argentyna, Australia, Belgia, Boliwia, Brazylia (wystąpiła 14 czerwca 1926), Chile (wystąpiło 14 maja 1938), Chiny, Czechosłowacja (do 15 marca 1939), Dania (wystąpiła 20 lipca 1940), Francja (wystąpiła 18 kwietnia 1940), Grecja, Gwatemala (wystąpiła 26 maja 1936), Haiti (wystąpiło w kwietniu 1942), Hiszpania (wystąpiła w maju 1939), Holandia, Honduras (wystąpił 10 lipca 1936), Indie Brytyjskie, Iran, Japonia (wystąpiła 27 marca 1933), Kanada, Kolumbia, Kuba, Liberia, Nikaragua (wystąpiła 26 czerwca 1936), Norwegia, Nowa Zelandia, Panama, Paragwaj (wystąpił 23 lutego 1935), Peru (wystąpiło 8 kwietnia 1939), Polska, Portugalia, Rumunia (wystąpiła w lipcu 1940), Salwador (wystąpił 11 sierpnia 1937), SHS (Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców) (wystąpiło 17 kwietnia 1939, ponownie od października 1944), Szwajcaria, Szwecja, Tajlandia, Urugwaj, Wenezuela (wystąpiła 12 lipca 1939), Wielka Brytania, Włochy (wystąpiły 11 grudnia 1937), Związek Południowej Afryki
1920: Albania (od 17 grudnia 1920 do 9 kwietnia 1939), Austria (od 15 grudnia 1920 do 13 marca 1938), Bułgaria (od 16 grudnia 1920), Finlandia (od 16 grudnia 1920), Kostaryka (od 16 grudnia 1920, wystąpiła 22 stycznia 1925), Luksemburg (od 16 grudnia 1920 do 30 sierpnia 1942)
1921: Estonia (od 22 sierpnia 1921), Litwa (od 22 sierpnia 1921), Łotwa (od 22 sierpnia 1921)
1922: Węgry (od 18 września 1922, wystąpiły 14 kwietnia 1939)
1923: Etiopia (od 28 września 1923), Irlandia (od 10 września 1923)
1924: Dominikana (od 29 września 1924)
1926: Niemcy (od 8 września 1926, wystąpiły 21 października 1933)
1931: Meksyk (od 23 września 1931)
1932: Irak (od 3 października 1932), Turcja (od 18 lipca 1932)
1934: Afganistan (od 27 września 1934), Ekwador (od 28 września 1934), ZSRR (od 18 września 1934, wyrzucony 14 grudnia 1939)
1937: Egipt (od 26 maja 1937)
ONZ - powstała 26 czerwca 1945r. podczas konferencji założycielskiej na mocy traktatu międzynarodowego, podpisanego przez 50 państw. Najważniejszą osobą jest sekretarz generalny (Ban Ki-moon (Korea Pd.)), który uczestniczy w pracach wszystkich głównych organów, mianuje szefów agencji i dyrektorów biur, opracowuje raporty dot. głównych problemów rozwojowych, kieruje operacjami pokojowymi, pośredniczy w sporach międzynarodowych, utrzymuje kontakty ze wszystkimi państwami członkowskimi, reprezentuje organizację wobec wszystkich państw i organizacji, struktura: ZO, RB (zezwala na użycie siły), MTS, Sekretariat, Rada Powiernicza, Rada Gosp. i Społ. (przy RGS działa międzynarodowa agencja energii atomowej oraz organizacje wyspecjalizowane: ILO, UNESCO, WHO, FAO, WTO, MFW, IBRD, etc.)
misje pokojowe ONZ
operacja pokojowa opiera się na działaniach wojskowych mających na celu utrzymanie lub przywrócenie pokoju i bezpieczeństwa, zasadniczo wyróżnia się następujące operacje wojskowe: operacja utrzymania pokoju (peacekeeping operation) - rozmieszczenie sił międzynarodowych w regionie konfliktu zbrojnego za zgodą jego stron, w celu utrzymania istniejącego pokoju; operacje tworzenia pokoju (peacemaking operation) - pokojowe, dyplomatyczne działania mające na celu nakłonienie stron konfliktu zbrojnego do porozumienia; operacje budowania pokoju (peacebuilding operation) - działania mające na celu uniemożliwienie odtworzenia się konfliktu zbrojnego oraz dążenie do umacniania pokoju m.in. poprzez rozbrojenie, repatriację uchodźców, przeprowadzenie reform i wyborów, kontrolę nad przestrzeganiem praw człowieka, usprawnienie struktur państwowych i gospodarki, etc; operacje wymuszania pokoju (peace enforcemnet) - polegające na użyciu przymusu zbrojnego w celu przywrócenie pokoju w regionie konfliktu (np. operacje przeprowadzane przez NATO na Bałkanach).
Operacje wojskowe ONZ podejmowane są na podstawie decyzji Rady Bezpieczeństwa, która określa także mandat operacji oraz przyjmuje sprawozdania z ich przebiegu przedstawiane przez sekretarza generalnego sprawującego kierownictwo operacyjne nad misjami, które dzielą się na: wojskowe misje obserwacyjne złożone głównie z nieuzbrojonych oficerów mających za zadanie monitorowanie zawieszenia broni, odwrotu wojsk oraz patrolowanie granic i stref zdemilitaryzowanych; operacje pokojowe w ścisłym znaczeniu utworzone z narodowych kontyngentów wojskowych, pełniące zazwyczaj podobne zadania co wojskowe misje obserwacyjne.
UZE - początkowo jako Unia Zachodnia powstała na mocy traktatu brukselskiego (w sprawie współpracy gospodarczej, społecznej, kulturalnej oraz zbiorowej samoobrony) z 17 marca 1948r. podpisany przez Belgię, Francję, Luksemburg, Holandię oraz UK, miała zapewnić obronę każdego z jej członków w razie zbiorowego ataku na obszarze Europy, z kolei na mocy układów paryskich (23 październik 1954r.) powstała Unia Zachodnio-europejska. Na mocy układów paryskich (art.5) państwa członkowskie i organy UZE zostały zobowiązane do ścisłej współpracy z Paktem Północnoatlantyckim, z kolei na mocy TUE (Maastricht) UZE uzyskała status ramienia zbrojnego WE, z perspektywą utworzenia wspólnej armii europejskiej. Organy: Rada Ministrów (min. spr. zagr. i obr., przewodnictwo zmienia się co pół roku, zbiera się z Brukseli dwa razy w roku, wraz ze Stałą Radą funkcjonująca stale), Sekretariat Generalny (Bruksela), Zgromadzenie Parlamentarne (Paryż). Decyzja o rozwiązaniu UZE podjęta 31 marca 2010r., działa do końca czerwca 2011.
UE - powstała 1 listopada 1993r. (1 styczeń 1958 EWG), wprowadzając WPZiB. Instytucje: Rada UE, PE, KE, TS, TO, EBC, Rada Europejska. TL ustanowił stanowisko wysokiego przedstawiciela Unii ds. zagranicznych i polityki bezpieczeństwa (wiceprzewodniczący KE, oraz przewodniczy Radzie ministrów spraw zagranicznych), odpowiedzialny za wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa oraz za wspólną politykę obronną. UE ewoluuje jako aktor na arenie międzynarodowej, tworząc stanowisko prezydenta Unii (przewodniczący Rady Europejskiej), z kolei Wysoki przedstawiciel Unii ds. zagranicznych i polityki bezpieczeństwa stał się szefem dyplomacji.
misje pokojowe UE: wojskowe operacje zarządzania kryzysowego - tworzone przez siły zbrojne państw członkowskich, czasem przy użyciu zasobów i zdolności NATO w ramach tzw. porozumienia Berlin plus, nie są finansowane z budżetu wspólnotowego, lecz ze środków w ramach tzw. mechanizmu ATHENA, co pozwala na szybsze reagowanie i rozmieszczenie wojsk w regionie kryzysu; cywilne misje zarządzania kryzysowego - mające na celu wzmocnienie państwowych struktur wewnętrznych, w tym policji, wymiaru sprawiedliwości i administracji cywilnej, należą do nich: operacje policyjne, misje mające na celu wzmocnienie rządów prawa, misje administracji cywilnej, misje obserwacyjne. Są one finansowane ze środków wspólnotowych, z budżetu WPZiB.
NATO (Organizacja Sojuszu Północno-atlantyckiego - międzyrządowy sojusz wojskowy zawarty na mocy Paktu Północno-atlantyckiego 4 kwietnia 1949r., organizacja bezpieczeństwa zbiorowego (podejmująca wszelkie stosowne środki wobec państwa podejmującego atak na członka sojuszu - art.5 traktatu waszyngtońskiego). W 1967r. Francja wycofała się, tj. pozostała członkiem Sojuszu jednakże poza jego strukturami militarnymi, powróciła 4 kwietnia 2009r. Pogram Partnerstwa dla Pokoju - główny mechanizm współpracy polityczno-wojskowej między członkami NATO a krajami nie należącymi do Sojuszu, inicjatywa zaproponowana w 1993r. stanowiąca wzmocniony mechanizm współpracy, mająca na celu umacnianie bezpieczeństwa, pokoju i stabilizacji w strefie euro-atlantyckiej, w szczególności zaś by umożliwić krajom postkomunistycznym członkostwo w NATO. Inicjatywa miała prowadzić do osiągnięcia koniecznego stopnia współpracy (inteoperacyjności), pomiędzy NATO a krajami partnerskimi, niezbędnego do wspólnego planowania, prowadzenia ćwiczeń wojskowych oraz stworzenia zdolności do współdziałania z siłami NATO. Obecnie NATO składa się z 28 członków (1949 członkowie założyciele: Belgia, Kanada, Dania, Francja, Islandia, Włochy, Luksemburg, Holandia, Norwegia, Portugalia, Hiszpania, UK, USA, 1952: Grecja, Turcja, 1955: Niemcy, 1999: Czechy, Węgry, Polska, 2004: Bułgaria, Estonia, Łotwa, Litwa, Rumunia, Słowacja, Słowenia, 2009: Albania, Chorwacja. Struktura: pion polityczny - Rada Północno-atalantycka (ministrowie i szefowie państw, najważniejszy organ, podejmuje decyzje (jednomyślność), posiedzenia odbywają się cotygodniowo, sesjom przewodniczy sekretarz generalny NATO), Rada Stałych Przedstawicieli (wiceministrowie lub ambasadorzy); pion wojskowy - Komitet Planowania i Obrony (ministrowie obrony) Grupy Planowania Nuklearnego (ministrowie obrony, ambasadorowie), Komitet Wojskowy (szefowie sztabów generalnych) z Międzynarodowym Sztabem Wojskowym jako organem wykonawczym; funkcje wykonawcze i nadzorujące spełnia Sekretariat Międzynarodowy; oraz Zgromadzenie Parlamentarne
OBWE - jej poprzedniczką była KBWE (1972-1975) powstała po to by sprzyjać tworzeniu ogólno-europejskiego systemu bezpieczeństwa zbiorowego obejmującego państwa NATO i Układu Warszawskiego (inicjator Adam Rapacki), Akt końcowy KBWE/Wielka Karta Pokoju (Helsinki) przedstawiała 10 głównych zasad, którymi miały kierować się państwa (suwerenna równość, powstrzymywane się od użycia lub groźby użycia siły, nienaruszalność granic, integralność terytorialna państw, pokojowe załatwianie sporów, nieingerencja w sprawy wewnętrzne, poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności łącznie z wolnością myśli, sumienia, religii i przekonań, równouprawnienie i prawo narodów do samostanowienia, współpraca między państwami, wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego. Ponadto w Akcie znalazła się kwestia mniejszości, państwa miały obowiązek zapewnić im prawo do równości wobec prawa oraz możliwości korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności. Ponadto państwa miały podjąć współpracę w `trzech koszykach' (1) bezpieczeństwo (2) gospodarka, nauka i technika oraz ochrona środowiska naturalnego (3) dziedziny humanitarne, kontakty międzyludzkie, przepływ idei, informacji, kultura, oświata. 90. proces instytucjonalizacji, listopad 1990r. państwa członkowskie podpisały Paryską Kartę Nowej Europy, uważanej za deklarację zakończenia okresu konfrontacji zimnowojennej. Karta powołała do życia instytucje: Radę na szczeblu ministrów spraw zagranicznych, Komitet Wysokich Przedstawicieli, Sekretariat (Praga), Centrum Zapobiegania Konfliktom (Wiedeń), Biuro Wolnych Wyborów (Warszawa), w 1991r. podjęto decyzję o powołaniu organu parlamentarnego. Helsinki 1992r. uznanie KBWE za porozumienie regionalne, dodatkowo utworzone zostaje stanowisko Wysokiego Komisarza ds. Mniejszości Narodowych. W 1994r. na szczycie w Budapeszcie przekształcenie KBWE w OBWE (współpraca jako głównej metody zapewniającej bezpieczeństwo międzynarodowe), należy 56 państw, działalność (1) forum współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa (wynegocjowano Traktat o Konwencjonalnych Siłach Zbrojnych w Europie oraz Traktat o Otwartych Przestworzach) (2) biuro instytucji demokratycznych i praw człowieka (Warszawa) (3) koordynator ds. ekonomicznych i środowiskowych oraz forum ekon. i środ.
Organizacje pozarządowe
Greenpeace - międzynarodowe organizacja pozarządowa działająca na rzecz ochrony środowiska naturalnego
Międzynarodowa kampania na rzecz zakazu min przeciwpiechotnych - organizacja międzynarodowa założona w 1992r.
Lekarze bez granic - międzynarodowa organizacja pozarządowa, utworzona w 1971r.