Monika Presnarowicz
Katarzyna Sadowiak
Anna Starzyńska
„Konwencje międzynarodowe dotyczące ochrony Morza Bałtyckiego”
Wstęp
Morze Bałtyckie i jego problemy związane z ochroną środowiska naturalnego
Eutrofizacja spowodowana nadmierną ilością odprowadzanych substancji biogennych
Substancje niebezpieczne
Zagrożenie dla środowiska związane z coraz itensywniejszą działalnościa człowieka na lądzie i morzu
Spadek biorożnorodności i liczby siedlisk
Definicja konwekcji
Umowa międzynarodowa
Najwyższy instrument regulujący stosunki międzynarodowe
Porozumienie co najmniej dwóch podmiotów prawa międzynarodowego
Traktat
Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego z 1974 roku (Konwencja Helsińska - HELCOM)
Ochrona unikalnego ekosystemu Bałtyku stanowi cel Konwencji o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego. Pierwsza Konwencja o Ochronie Środowiska Morskiego Obszaru Morza Bałtyckiego została podpisana 22 marca 1974 w Helsinkach. Weszła ona w życie z dniem 3 maja 1980 roku.
Zobowiązywała wszystkie kraje nadbałtyckie do: zapobiegania zanieczyszczeniom ze statków, zapobiegania zanieczyszczaniu poprzez atmosferę, zapobiegania zatapianiu odpadów, zorganizowania służb patrolowania i zwalczania rozlewów, współpracy naukowej i technicznej, zapobiegania zanieczyszczeniom z lądu oraz wspólnych badań środowiska morskiego.
Komisja Helsińska (HELCOM) jest organem wykonawczym konwencji, a za koordynację działań administracyjnych odpowiada Sekretariat HELCOM w Helsinkach.
W Polsce za ogólną koordynację działań wynikających z obowiązków naszego kraju jako Strony Konwencji Helsińskiej są odpowiedzialni: Minister Środowiska i Minister Gospodarki Morskiej.
Część działań jest realizowana przy współpracy z innymi ministerstwami, w szczególności z Ministerstwem Gospodarki oraz Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Celem właściwej realizacji zadań wynikających dla Polski z Konwencji Helsińskiej, utworzony został krajowy Sekretariat ds. Konwencji Helsińskiej (SKH) z siedzibą w Gdańsku, znajdujący się w strukturze Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska.
Umiejscowienie Sekretariatu Konwencji Helsińskiej w GIOŚ wynika z szeregu kompetencji tej instytucji, które umożliwiają wypełnianie zobowiązań wynikających z Konwencji Helsińskiej. Obecnie priorytetowym zadaniem SKH jest przygotowanie Bałtyckiego Planu Działania.
Cele Bałtyckiego Planu Działań HELCOM
Plan opierać się będzie na systemie wizji, celów strategicznych oraz celów ekologicznych, których osiągnięcie stanowić będzie podstawowe zadanie państw nadbałtyckich. Punktem wyjściowym w Bałtyckim Planie Działań jest pojęcie dobrego stanu ekologicznego morza.
Wizja wyraża ogólne dążenie do osiągnięcia zdrowego ekosystemu Morza Bałtyckiego i zrównoważonego rozwoju w regionie Bałtyku.
Cele strategiczne to uszczegółowienie wizji w czterech obszarach priorytetowych HELCOM:
eutrofizacji
W ramach przeciwdziałania eutrofizacji określone zostały podstawowe warunki wymagane do przywrócenia w Bałtyku dobrego stanu ekologicznego. W wyniku zrzutów substancji biogennych, Bałtyk w ciągu ostatniego stulecia uległ przemianie z oligotroficznego morza w środowisko silnie zeutrofizowane.
substancji niebezpiecznych
Substancje niebezpieczne w rozumieniu Komisji Helsińskiej to związki, które są toksyczne, trwałe i zdolne do bioakumulacji.
Zanieczyszczenie wód morskich substancjami niebezpiecznymi wiąże się z odprowadzaniem do środowiska znacznej liczby substancji wytwarzanych przez człowieka.
Wśród inicjatyw proponowanych do wdrożenia na rzecz osiągnięcia celu ekologicznego: życie w Bałtyku wolne od substancji niebezpiecznych, wymienia się:
wprowadzenie jednolitej definicji substancji niebezpiecznych w aktach legislacyjnych
ograniczenie użycia lub wycofanie substancji niebezpiecznych
promowanie i/lub wprowadzenie substytutów niektórych substancji
podnoszenie świadomości społecznej
ochrony różnorodności biologicznej
Polsce i Estonii powierzono funkcję strony wiodącej dla przygotowania części BSAP dotyczącej ochrony przyrody i różnorodności biologicznej (BSAP BIO). W Polsce koordynatorem działań został wybrany Sekretariat Konwencji Helsińskiej GIOŚ.
Najobszerniejszą częścią BSAP BIO będą propozycje działań zmierzających do realizacji założonych celów. Działania dotyczyć będą zwłaszcza przygotowania narzędzi służących do wdrożenia właściwego planowania przestrzennego w obszarze Bałtyku, a także Bałtyckich Obszarów Chronionych HELCOM BSPA, naturalnego rozmieszczenia najważniejszych populacji roślin i zwierząt, ochrony bałtyckich fok i morświnów oraz ochrony zasobów ryb poprzez ustanawianie obszarów chronionych i dążenie przy współpracy z Komisją Europejską, do zrównoważonego zarządzania ich zasobami.
działalności na morzu
Cele ekologiczne z kolei powiązane są z poszczególnymi komponentami ekosystemu. Dla każdego z celów ekologicznych opracowany zostanie zestaw wskaźników operacyjnych, za pomocą, których będzie można zmierzyć postęp w osiąganiu dobrego stanu ekologicznego i ocenić efektywność podejmowanych działań naprawczych. Dla każdego ze wskaźników określone zostaną warunki referencyjne (odniesienia) oraz wartości docelowe, reprezentujące dobry stan środowiska, który chcemy osiągnąć. W Bałtyckim Planie Działania dla każdego z czterech komponentów zidentyfikowane zostaną działania niezbędne do osiągnięcia celów ekologicznych w ustalonych ramach czasowych.
Nowa Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego z 1992r. (Konwencja Helsińska - HELCOM)
Zawiera ona 7 Załączników, a podstawowe zmiany w stosunku do Konwencji z 1974 roku odnoszą się do następujących zagadnień:
do obszaru obowiązywania Konwencji włączono wody wpływające do Bałtyku,
wprowadzenia wymagań dotyczących określenia szczegółowych kryteriów i środków dla ochrony środowiska Bałtyku, stosowania zamkniętych systemów wodnych w zakładach przemysłowych oraz wydawania zezwoleń zakładom przemysłowym na odprowadzanie ścieków,
dołączenia listy substancji chemicznych, dla których wprowadzono całkowity zakaz używania lub dopuszczono używanie w ograniczonym zakresie.
Nowa Konwencja Helsińska z roku 1992 zobowiązała państwa członkowskie do powołania Bałtyckiego Systemu Obszarów Chronionych (Baltic Sea Protected Areas BSPA), który według założeń miał objąć 62 regiony. W porównaniu z konwencją z 1974, konwencja z 1992 w sposób kompleksowy reguluje zasady dotyczące ochrony środowiska Morza Bałtyckiego, obejmując zagadnienia związane z ochroną wód, atmosfery i powierzchni ziemi. Konwencja kładzie nacisk na podejmowanie środków zaradczych w odniesieniu do substancji potencjalnie mogących zanieczyszczać morze, wykorzystanie Najlepszej Dostępnej Technologii (BAT) i Najlepszej Praktyki Ekologicznej (BEP) w celu eliminacji zanieczyszczeń pochodzących ze źródeł punktowych i rozproszonych, oraz zasady, iż za zanieczyszczenie płaci zanieczyszczający. Nowy tekst Konwencji wprowadza również zasadę przeprowadzania Ocen Oddziaływania na Środowisko dla planowanej działalności mogącej wywierać ujemny wpływ na środowisko.
Postanowienia Konwencji nakładają obowiązek prowadzenia kontroli emisji i zanieczyszczeń wody i powietrza. Jako jeden z ważkich instrumentów ochrony środowiska naturalnego wprowadzono nowy zapis gwarantujący społeczeństwu szeroki dostęp do informacji o wynikach badań kontrolnych i wynikach sprawdzających zgodność z normami jakości wody i warunkami wydawania zezwoleń na wprowadzanie zanieczyszczeń. Do zapisu nowej Konwencji włączono zakaz rozmyślnego spalenia odpadów lub innych substancji na morzu w celu ich termicznego zniszczenia, nie objęty do tej pory postanowieniami poprzedniej Konwencji z 1974 roku co zapewnia całkowitą zgodność z przepisami Międzynarodowej Konwencji o Zapobieganiu Zanieczyszczaniu Mórz przez Zatapianie Odpadów i Innych Substancji. W zakresie zapobiegania zanieczyszczaniu morza przez statki. Konwencja przejmuje postanowienia innych umów międzynarodowych i rezolucji organizacji międzynarodowych dotyczących ochrony środowiska morskiego przed zanieczyszczeniem ze statków.
Międzynarodowa konwencja o zapobieganiu zanieczyszczaniu morza przez statki 1973 i Protokół 1978 (MARPOL 73/78)
Konwencja MARPOL 73/78 weszła w życie 2 października 1983 roku. Z końcem 2006 roku sygnatariuszami tej konwencji było 138 krajów reprezentujących 98% światowego tonażu.
Jest aktem prawnym o zasięgu globalnym regulującym sprawy zapobiegania zanieczyszczaniu mórz przez statki.
Zakres konwencji obejmuje wszystkie zagadnienia techniczne zawiązane z ograniczeniem zanieczyszczania morza przez statki za wyjątkiem zatapiania odpadów i innych substancji. Dotyczy statków wszystkich typów oraz platform wiertniczych. Nie ma zastosowania do zanieczyszczeń będących następstwem badań i eksploatacji dna morskiego oraz złóż położonych pod dnem.
Konwencja posiada 6 załączników dotyczących poszczególnych rodzajów zanieczyszczeń:
Załącznik I -przepisy dotyczące zanieczyszczania olejami
ZałącznikII-przepisy o zapobieganiu zanieczyszczaniu szkodliwymi substancjami przewożonymi luzem
Załącznik III-przepisy o zapobieganiu zanieczyszczaniu szkodliwymi substancjami przewożonymi w opakowaniach
Załącznik IV-przepisy o zapobieganiu zanieczyszczaniu ściekami ze statków
Załącznik V-przepisy o zapobieganiu zanieczyszczaniu śmieciami ze statków
Załącznik VI-przepisy o zapobieganiu zanieczyszczaniu powietrza ze statków
Na skutek wprowadzenia w życie postanowień działającego w ramach Konwencji Komitetu (MEPC), dokonano wielu znaczących działań w zakresie zmian konstrukcyjnych statków, ich wyposażenia, organizacji postępowania z odpadami, ograniczeniu emisji do atmosfery substancji kontrolowanych oraz tlenków azotu (NOX) i siarki (SOX). W wyniku tych działań Bałtyk został uznany jako obszar kontroli emisji tlenków siarki. Zapoczątkowano również inicjatywy, które dały początek dla prac nad Konwencją dotyczącą przenoszenia szkodliwych organizmów w wodach balastowych oraz wyznaczania Szczególnie Wrażliwych Obszarów Morskich. Te dwie inicjatywy są szczególnie ważne dla regionu Morza Bałtyckiego. Bałtyk ze względu na stosunkowo niskie zasolenie wód przejawia znaczną podatność na obce gatunki inwazyjne przenoszone w wodach balastowych z innych rejonów świata. Natomiast, w związku z ekologicznymi, ekonomicznymi, kulturowymi, naukowymi i edukacyjnymi walorami akwenu bałtyckiego, na wniosek wszystkich nadbałtyckich państw europejskich (z wyjątkiem Rosji), postanowiono ochronić jego środowisko przed degradacją w wyniku rosnącego natężenia międzynarodowego transportu morskiego, poprzez uznanie go za Szczególnie Wrażliwy Obszar Morski (PSSA). Jest to bardzo pilna sprawa, ponieważ ilość samej ropy transportowanej tylko przez Zatokę Fińską zwiększyła się w ciągu niespełna 10 lat o 200%. Inną bardzo istotną dla ochrony środowiska inicjatywą, było objęcie zakazem stosowania farb przeciwporostowych zawierających związki cynoorganiczne.
Konwencja o zapobieganiu zanieczyszczaniu morza przez zatapianie odpadów i innych substancji 1972 (LC 1972)
Konwencja ta została sporządzona w Londynie w 1972 roku, uzupełnia obszar działań chroniących środowisko morskie, wyznaczonych przez Konwencję MARPOL 73/78. Wyznaczyła również kierunki do opracowania Załącznika V Konwencji Helsińskiej.
Konwencja o Zapobieganiu Zanieczyszczenia Morza ze źródeł Lądowych („Konwencja Paryska”)
Podpisana w 1974 roku. Obowiązuje od roku 1978.
Stronami konwencji są: Szwecja, Dania, Niemcy i większość państw graniczących z północno-wschodnim Atlantykiem i Morzem Północnym (jednak ZSRR nie był stroną).
Konwencję stosuje się do Morza Północnego i północno - wschodniej części Atlantyku, a także do wód między Danią a Szwecją. Materialne i proceduralne obowiązki w Konwencji Paryskiej są zbliżone do ustaleń w Konwencji Morza Bałtyckiego. Jedną z ważniejszych różnic jest to, że Konwencja Paryska dotyczy tylko zanieczyszczeń pochodzących z źródeł lądowych.
W ramach konwencji powołano Komisję (PARCOM). Komisja opracowuje zarówno zalecenia jak i wiążące decyzje. Niektóre strony w Konwencji Paryskiej (Szwecja, Dania, Niemcy) są również stronami w Konwencji Morza Bałtyckiego. Zazwyczaj państwo ma te same przepisy wewnętrzne odnośnie zanieczyszczenia morza, niezależnie gdzie się to stanie na jego terytorium. Środki prawne podejmowane przez te państwa mogą mieć dlatego również pozytywny wpływ na środowisko Morza Bałtyckiego. Konwencja Paryska jest obecnie na etapie poprawek.
Konwencja Londyńska o Składowaniu Odpadów (LDC) 1972
Konwencja podpisana została w roku 1972. Obowiązuje od roku 1975.
Stronami konwencji są: około 60 państw (włączając wszystkie państwa graniczące z Morzem Bałtyckim).
Konwencję stosuje się na całym świecie, włączając Morze Bałtyckie. W odróżnieniu od Konwencji Bałtyckiej, która całkowicie zakazuje składowania (w pewnych warunkach można składować rumosz skalny) LDC nie zakazuje wszystkich form składowania.
Substancje wymienione na tak zwanej „czarnej liście” (np. organiczne związki halogenowe, rtęć, kadm, różne rodzaje olejów i odpady o wysokim stopniu radioaktywności) nie mogą być w ogóle składowane, podczas gdy substancje z tak zwanej „szarej listy” (np. arsen, ołów, organiczne związki silikonowe, cyjanki) można składować jeśli uzyska się wcześniej specjalną koncesję wydaną przez właściwe organy państwa. Dozwolone jest składowanie substancji nie wymienionych na którejś z obu list po wcześniejszym uzyskaniu zgody.
Nordycka Konwencja o Ochronie środowiska (NEPC)
Podpisana w roku 1974. Wprowadzona od roku 1976.
Stronami konwencji są: Dania, Finlandia, Szwecja i Norwegia.
Podstawową ideą przyświecającą NEPC jest zasada braku uprzywilejowania. Kontrolując zezwolenie dopuszczające do działalności szkodliwej dla środowiska naturalnego (dotyczącej zarówno lądu jak i szelfu kontynentalnego), odpowiedzialne organy są zobligowane do porównywania zakłóceń transgranicznych i wiążącego się z tym ryzyka z zaburzeniami, do których może dojść w kraju, gdzie podejmuje się daną działalność. Gdy taka działalność może pociągać za sobą zakłócenia, które mogą wywierać istotne znaczenie w sąsiednim państwie, organy kontrolne winny to stwierdzić i poinformować o tym władze zwierzchnie sąsiedniego państwa.
Osoby poszkodowane w wyniku zakłóceń powodowanych działalnością na szkodę środowiska w państwie sąsiednim mają te same prawa do podejmowania kroków prawnych (dotyczące dopuszczalności, działań zapobiegawczych i rekompensat) jak jego prawni reprezentanci w danym kraju.
Konwencja ECE o Ocenie Oddziaływań na środowisko w Ujęciu Transgranicznym (EIA)
Konwencja ta została podpisana w roku 1991.
Stronami konwencji są: około 26 państw członkowskich Komisji Ekonomicznej Rady Europy.
Procedury oceny oddziaływań na środowisko muszą poprzedzać podjęcie decyzji odnośnie działalności, która może prowadzić do istotnych zaburzeń transgranicznych.
Odnosi się do niektórych wyszczególnionych form aktywności, np. rafinerii ropy naftowej; elektrowni termicznych, spalarni, elektrowni jądrowych i inne rodzajów działalności z radionuklidami, dróg szybkiego ruchu, śmietnisk, przetwórstwa papieru, kopalnictwa, nadbrzeżnej produkcji węglowodorów, wylesiania. Podjęto również pewne środki zapobiegawcze względem innych nie wyszczególnionych działań, które również mogą przynosić negatywne skutki.
Odbiorcy z państwa sąsiadującego, którzy potencjalnie mogą być narażeni na taką działalność mają równe prawa do uczestnictwa w procedurach oceniających stan środowiska wraz z mieszkańcami państwa, w którym przewiduje się podjęcie takich działań.
Konwencja w Sprawie Transgranicznego Zanieczyszczenia Powietrza na Dalekie Odległości
Konwencja została podpisana w 1979 roku. Obowiązuje od roku 1983.
Strony: Około 30 państw (włącznie z wszystkimi państwami graniczącymi z Bałtykiem).
Konwencja z wielostronnymi ustaleniami dotyczącymi obniżenia transgranicznego przenoszenia zanieczyszczeń (szczególnie „kwaśnego deszczu”).
Do konwencji (która nie zawiera szczegółowych wymogów) dołączone są dwa dokumenty o ograniczeniu emisji odpowiednio tlenków siarki i azotu (NOx).
Protokół NOx podpisano w roku 1988 i zaczął obowiązywać od 1991. Wszystkie państwa otaczające Bałtyk są stronami tego protokołu.
Konwencja o Rybołówstwie i Ochronie Żywych Zasobów w Morzu Bałtyckim i Bełtach. 1973
Konwencja ta podpisana została w roku 1973. Obowiązuje od roku 1974.
Stronami konwencji są: wszystkie kraje graniczące z Morzem Bałtyckim. Strony winny współpracować w celu racjonalnej eksploatacji zasobów żywych.
Konwencja nie zawiera żadnych szczegółowych ustaleń. Zamiast tego powołano Międzynarodową Komisję Rybołówstwa Morza Bałtyckiego, w której kompetencjach jest wydawanie zaleceń o wymiarach ochronnych ryb, wyposażeniu do połowów, ochronnych okresach i obszarach zamkniętych dla połowu, całkowitym wielkości nakładu połowowego ryb.
Konwencje o Działaniach Nuklearnych
Wiele konwencji zajmuje się aktywnością nuklearną.
W roku 1960 trójstronna Konwencja Odpowiedzialności w Zakresie Energii Nuklearnej nie została podpisana przez wszystkie państwa graniczące z Morzem Bałtyckim.
Podobnie było w przypadku Konwencji z roku 1986 o Wczesnym Ostrzeganiu o Awariach Nuklearnych lub Ostrzeganiu Radiologicznym.
Środki prewencji odnośnie działań nuklearnych pozostają w rękach Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej (IAEA). Wiążące standardy bezpieczeństwa nie zostały jednakże sformułowane w żadnej dotychczasowej konwencji.
Konwencje o ochronie zagrożonych gatunków
W ramach wzajemnej współpracy Konwencji Bałtyckiej opracowano zalecenia odnośnie ochrony fok, chociaż jest ich stosunkowo niewiele. W Konwencji Bałtyckiej brakuje bardziej szczegółowych zabezpieczeń dla zagrożonych gatunków (w pierwotnej wersji konwencji).
W roku 1971 globalna Konwencja o Siedliskach Wodno - Błotnych o Znaczeniu Międzynarodowym, szczególnie jako siedlisk ptactwa wodnego podpisały np. wszystkie państwa otaczające Morze Bałtyckie.
W 1979 roku 25 państw podpisało Konwencję o Ochronie Europejskiej Przyrody i Siedlisk Naturalnych. Zabezpieczenie ochrony siedlisk dla dzikich gatunków roślin i zwierząt, szczególnie wymienionych na specjalnych listach wymaga podjęcia odpowiednich działań.
W tym samym roku podpisano Konwencję o ochronie Migrujących Gatunków Dzikich Zwierząt. Podpisały ja między innymi Szwecja, Dania Finlandia i Niemcy. Konwencja zawiera również listy różnych gatunków zwierząt.
Konwencja o ochronie gatunków wędrownych dzikich zwierząt (tzw. Konwencja Bońska) została podpisana w 1979 r. (weszła w życie w Polsce w 1995 r.) W obrębie tej konwencji przyjęto dodatkowe porozumienia:
ochronie nietoperzy w Europie,
ochronie małych waleni w Bałtyku i Morzu Północnym
Konwencja "O prawie morza" (UNCLOS) 1982
Podstawowym dokumentem prawnym w tej dziedzinie jest zawarta z inicjatywy ONZ Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza z 1982 roku, nazywana często „Konstytucją dla mórz i oceanów”.
Negocjacje nad uzgodnieniem tekstu Konwencji trwały 9 lat. Weszła ona w życie w 1994 roku. Obecnie jej stronami jest 145 państw, w tym Polska.
Konwencja ta w 320 artykułach i 9 załącznikach reguluje w sposób kompleksowy wykorzystanie mórz i oceanów oraz ustanawia ramy prawne w jakich działalność państw na tych obszarach musi być realizowana. Konwencja skodyfikowała zwyczajowe normy i zasady prawa morza oraz ustaliła nowe koncepcje i reżimy prawne, jak również stworzyła uregulowania dla dalszego rozwoju określonych dziedzin tego prawa.
Konwencja zapewnia uniwersalne ramy prawne dla racjonalnego zarządzania zasobami morskimi i ich zachowania dla przyszłych pokoleń oraz stanowi zasadniczy instrument dla promowania zrównoważonego i pokojowego wykorzystania mórz i oceanów.
Konwencja utworzyła następujące organy służące implementacji jej postanowień: Międzynarodową Organizację Dna Morskiego, której organem wykonawczym jest Rada, Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza oraz Komisję do spraw Określania Granic Szelfu Kontynentalnego.