Psychologia poznawcza- notatki z nowszego wydania Kozieleckiego
Architektura umysłu.
Człowiek jest samodzielnym podmiotem (osobą), który w dużej mierze decyduje o własnym losie oraz na ogół działa świadomie i celowo.
W toku życia człowiek przyjmuje, przechowuje, interpretuje, tworzy i przekazuje za pomocą języka informacje (wiedzę, dane) i nadaje im pewną wartość (znaczenie, sens).
Jako sprawca jednostka podejmuje działania celowe i sprawuje nad nimi poznawczą kontrolę.
Najważniejszą właściwością jednostki jest umiejętność generowania informacji, dzięki której osoby wychodzą poza posiadaną informację, przekraczają granicę środowiska naturalnego i tworzą kulturę.
Zwolennicy koncepcji poznawczej odrzucają inżynierię behawiorystyczną oraz psychoanalityczną terapię dynamiczną. Metodą zmiany myślenia i działania człowieka ma być celowe wychowanie i autokreacja.
Umysł ludzki to układ poznawczy, czyli system reproduktywno-generatywny, który posiada następujące niezmienniki antropiczne (wrodzone właściwości względnie stałe, które nie zmieniły się znacząco od początków cywilizacji):
inteligencja,
zdolności specjalne,
systemy świeżej i trwałej pamięci,
możliwości myślenia abstrakcyjnego i twórczego,
kompetencje językowe,
szybkość przetwarzania informacji.
Umysł to układ zawodny, a jego potencje są ograniczone. Chcąc pokonać te ograniczenia, człowiek buduje narzędzia i opracowuje nowe zasady twórczego myślenia.
Struktury poznawcze. Metabolizm informacyjny.
Informacje pochodzą z dwóch źródeł:
indywidualne doświadczenie, czyli system wiedzy, którą osoba zdobyła w przeszłości albo wytworzyła samodzielnie, dzięki twórczemu myśleniu;
środowisko zewnętrzne, np. rodzina, szkoła, praca, środki masowego przekazu, instytucje kulturalne.
Struktury poznawcze (reprezentacja poznawcza, schematy poznawcze)= system informacji wewnętrznych, utrwalonych w pamięci.
Metabolizm poznawczy (wg Kępińskiego)= operacja polegająca na odbiorze i przemianie danych zewnętrznych.
Struktury poznawcze są źródłem informacji o otoczeniu, o własnym „ja” oraz o programach działania, które umożliwiają osiągnięcie celów. Składniki treści zakodowanych w strukturach poznawczych:
sądy o środowisku naturalnym;
wiedza o kulturze (wyrastająca z pnia naukowego i mitycznego);
dane o świecie społecznym;
wiedza o sobie.
Rodzaje wiedzy:
deklaratywna (narracyjna), czyli dane o faktach;
proceduralna (operacyjna), czyli sieć danych o strategiach, metodach i programach działania- umiejętności poznawcze pozwalające osiągać cele.
Cechy formalne struktur poznawczych:
złożoność lub prostota:
liczba aspektów albo wymiarów branych pod uwagę,
zakres zawartych informacji;
abstrakcyjność lub konkretność:
u osób o konkretnych strukturach poznawczych tworzą one system liniowy,
u osób o abstrakcyjnych strukturach poznawczych tworzą one system hierarchiczny, o coraz większym stopniu ogólności,
struktury abstrakcyjne zwiększają orientację jednostki i umożliwiają rozwiązywanie teoretycznych problemów;
otwartość lub zamknięcie:
system struktur poznawczych jest zamknięty, gdy człowiek nie zmienia swoich przekonań i poglądów pod wpływem nowych informacji, gdy kanał między środowiskiem a osobowością zostaje zablokowany;
system struktur poznawczych jest otwarty, gdy ulegają one zmianom pod wpływem nowych informacji, gdy człowiek modyfikuje swe przekonania i wyobrażenia w miarę poznawania rzeczywistości;
najczęściej bywa tak, że część struktur poznawczych jednostki jest otwarta, a część zamknięta;
aktywność lub bierność:
im bardziej aktywne są struktury poznawcze, tym lepiej jednostka potrafi zastosować w praktyce zdobyte informacje.
Deprywacja zmysłowa.
Stymulacja zewnętrzna jest niezbędnym warunkiem sprawnego działania.
Pod wpływem izolacji zmysłowej i społecznej występują zaburzenia w procesie percepcji, myślenia i zapamiętywania.
Po dłuższym czasie pojawiają się halucynacje, zaburzenia emocjonalne, utrata poczucia tożsamości, błędne oceny wartości zjawisk, nieumiejętność uruchamiania programów działania.
Nadmiar informacji.
Ponieważ ludzkie możliwości asymilacji nowych danych z otoczenia jest ograniczone, powstaje zjawisko przeciążenia informacyjnego.
W warunkach nadmiaru informacji szczególne znaczenie posiada zjawisko selekcji. Niektórzy uczeni uważają, iż w aparacie psychicznym człowieka znajduje się określony filtr informacyjny, związany z koncentracją uwagi. Nie zawsze działa on sprawnie. U niektórych ludzi występuje tendencja do zbyt surowej i rygorystycznej selekcji informacji albo tendencyjność tej selekcji.
Deficyt informacji (brak w środowisku ważnych danych niezbędnych do skutecznego działania) sprawia, że ludzie wykonują czynności eksploracyjne.
Myślenie twórcze typu P i typu H. Wkład do kultury.
Człowiek jest podmiotem twórczym i innowacyjnym. Umysł umie formować nowe struktury abstrakcyjne, nowe konstrukcje techniczne, nowe projekty autokreacyjne.
O ludzkiej twórczości decyduje też środowisko fizyczne i społeczne wyznaczające zakres swobody działania.
Istnieją dwa rodzaje twórczego myślenia, które różnią się prawdopodobnie nie tyle samym procesem myślenia, co rezultatami.
Myślenie twórcze typu P, czyli psychologiczne, polega na powstaniu w umyśle danej osoby pomysłów, idei i hipotez, które są nowe z punktu widzenia jej indywidualnego życia.
Myślenie twórcze typu H, czyli historyczne, prowadzi do odkryć i wynalazków technicznych, naukowych czy organizacyjnych, które dotychczas nie były znane ludzkości.
Przyczyny twórczości- dwa konkurencyjne modele.
Model konfliktowy, stworzony przez Freuda: źródłem twórczości są konflikty motywów, frustracje i wewnętrzne sprzeczności; odkrywanie i konstruowanie nowych form jest mechanizmem obronnym, sublimacją energii popędowej; praca twórcza zapobiega nerwicy, kryzysom egzystencjonalnym i przywraca stan psychicznej równowagi; twórczość nie jest zatem naturalną działalnością osoby.
Model spełnienia, postulowany przez Rogera i Maslowa: twórczość stanowi metodę aktualizacji naturalnych potencji jednostki, ponieważ podstawową potrzebą człowieka jest dążenie do samorealizacji; jedynie ograniczenia zewnętrzne lub trudne warunki mogą udaremnić samospełnienie, zaś harmonia, zaspokojenie potrzeb niższych i duży zakres swobody działania sprzyja mu.
Zdaniem psychologów poznawczych doniosłą rolę w tworzeniu i ukierunkowaniu twórczego myślenia odgrywa motywacja poznawcza, która zaspokaja ciekawość świata, pozwala go zrozumieć i wyjaśnić zjawiska nieznane. Jest uruchamiana, gdy jednostka spotyka zdarzenia nowe albo otrzymuje sprzeczne, konfliktowe informacje. Motywacja poznawcza jest niehedonistyczna i bezinteresowna. Może jej ewentualnie towarzyszyć chęć utrwalenia poczucia własnej wartości albo dążenie do mistrzostwa.
Proces myślenia twórczego jest spontaniczny i nieprzewidywalny, nie poddający się zabiegom algorytmizacji i mechanizacji. Jest także procesem nieciągłym. Występują w nim przerwy, skoki i powroty, a także zjawisko iluminacji polegające na nagłym odkryciu rozwiązania lub stworzeniu nowej formy w czasie przerwy w pracy. Próbuje się wytłumaczyć owo olśnienie hipotezą inkubacji (najpełniej sformułowaną przez Wallasa), zakładającą, że iluminacja jest możliwa dzięki uprzedniemu myśleniu nieświadomemu, wykonaniu sekwencji operacji poza zakresem własnej uwagi.
Swoją rolę w akcie twórczym mają wyobrażenia. Pomysły najbardziej oryginalne i fantastyczne łatwiej jest ująć w obraz umysłowy niż w słowa. Kod wyobrażeniowy jest ważny w fazie generowania pomysłów.
„Duch czasu” a osobowość twórcy :
teoria zeitgeistu: odkrycia naukowe, pomysły artystyczne lub wynalazki zależą od fazy rozwoju społeczno-kulturalnego;
inna teoria: odkrycie, innowacja czy dzieło sztuki to przede wszystkim uzewnętrznienie osobowości twórcy i zdarza się, że wybitne jednostki wyprzedzają swoją epokę.
Żadna z powyższych teorii nie ma wystarczającej mocy eksplanacyjnej. Należy uznać je za komplementarne.
Hamulce zewnętrzne to klasa zmiennych środowiskowych, które blokują i udaremniają osiągnięcia nowych celów. Anachroniczny system kształcenia, brak swobody działania czy nieadekwatne kryteria oceny obniżają motywację, utrudniają wybór problemów ryzykownych i zmniejszają oryginalność myślenia.
System nagród, w tym materialnych, a nawet sam fakt poddawania ocenie podwyższa liczbę pomysłów, obniżając jednocześnie ich jakość i oryginalność.
Środowisko może pełnić rolę stymulatora twórczości. Ludzie często osiągają lepsze wyniki pod naciskiem i odpowiednia dawka stresu działa na nich stymulująco. Istotnym czynnikiem jest również swoboda zewnętrzna, rywalizacja idei, możliwość prowadzenia sporów i dyskusji.
Świat indywidualnych wartości.
Człowiek nie tylko gromadzi i organizuje wiedzę, ale także wartościuje, ocenia, formułuje sądy i przekonania o wartości indywidualnej przedmiotów i zdarzeń.
Pojęcie wartości indywidualnej pozwala wyjaśnić, dlaczego jednostka dąży do pewnych stanów, a innych unika.
Ocena wartości rzeczy i zdarzeń zależy przede wszystkim od osobowości, czyli od struktur poznawczych. Pewne zdarzenia stają się wartościowe w toku uczenia się albo pod wpływem nowych okoliczności. Hierarchia wartości to wynik indywidualnego doświadczenia.
Duże znaczenie w procesie oceniania wartości rzeczy ma środowisko, a więc aktualne informacje, jakie człowiek otrzymuje.
Wartość pozytywną posiadają te zdarzenia, do których człowiek dąży, które wywołują dodatnie stany emocjonalne. Wartość negatywną mają bodźce awersyjne, których jednostka unika, które wzbudzają uczucia ujemne.
Ogromne znaczenie ma wyróżnienie wartości utylitarnych i symbolicznych. Pierwsze z nich są niezbędne dla utrzymania życia i zachowania gatunku, zaś wartość symboliczna oznacza wartości intelektualne, estetyczne, moralne i duchowe.
Proces wartościowania jest trudny. Ludzie nie doceniają lub przeceniają rzeczy i zdarzenia, a przypisywane przez nich wartości są niestabilne, niekonsekwentne, czasem sprzeczne. Towarzyszą temu ciągle różne mity czy iluzje, np.:
to, co trudne do osiągnięcia i mało prawdopodobne, jest bardziej wartościowe;
to, co nieznane, jest wartościowe;
moje osiągnięcia są bardziej wartościowe niż analogiczne wyczyny innych osób.
W zależności od tego, jakie rzeczy i zdarzenia są szczególnie wartościowe dla jednostki, można wyróżnić kilka kategorii ludzi. Szczególne znaczenie posiada pięć następujących hierarchii wartości:
dionizyjskie- konsumpcja, komfort, wygodne życie, życie pełne radości i satysfakcji, wykorzystanie darów cywilizacji przemysłowej, luksus;
heraklesowe- dominacja nad innymi ludźmi, zdobycie władzy i sławy, kontrola nad otoczeniem, grupami i strukturami społecznymi;
prometejskie- walka z cierpieniem, złem, okrucieństwem, stanie się cząstką wspólnoty, działania altruistyczne i prospołeczne;
apollińskie- twórczość, poznawanie świata, rozwój nauki i sztuki, konstruowanie nowych form (zwiększają szanse przetrwania kultury i cywilizacji);
sokratyczne- poznawanie i rozumienie samego siebie, doskonalenie osobowości, samokształcenie, wszechstronny rozwój.
Rzadko zdarza się, aby u jednostki występowała jedna hierarchia wartości w czystej postaci.
Wiedza językowa: logika dyskursu.
Kompetencja komunikacyjna- zdolność ludzi do intencjonalnego wyrażania się (mówienia do kogoś i po coś).
Dyskurs- wypowiedzi o określonych adresatach, determinowane przez intencję, wzajemne stosunki między mówiącymi i kontekst społeczny, który pewne typy wyrażania się umożliwia, a inne blokuje. Podstawową jednostką dyskursu jest akt mowy (w formie mówionej lub pisanej).
Najbardziej powszechną formą dyskursu jest dialog, obwarowany zasadami rzeczywistości i kooperacji. Przykładowe zasady kooperacji wg Grice'a:
maksyma ilości- wypowiedź ani bardziej, ani mniej informacyjna, niż to potrzebne;
maksyma jakości- unikanie mówienia o tym, co nieuzasadnione lub niesprawdzone albo w co samemu się nie wierzy;
maksyma odpowiedniości- mówienie w ramach tematu dyskursu;
maksyma sposobu- unikanie niejasności, dwuznaczności, nadmiaru słów, chaosu językowego.
Monolog, nawet skierowany do samego siebie (alter ego), również jest sposobem dyskursu.
Dynamika działania: motywacje i emocje.
Człowiek jest przede wszystkim sprawcą, podejmuje działania celowe, których przebieg bywa regulowany przez wiedzę zakodowaną w umyśle i informacje płynące ze środowiska (kontrola poznawcza). Dzięki tym działaniom likwiduje deficyt wartości materialnych, społecznych i duchowych.
Istnieją dwa rodzaje działań celowych:
działania zachowawcze (ochronne), które polegają głównie za zdobyciu deficytowych wartości, są na ogół nawykowe, stereotypowe, powtarzalne, konwencjonalne i zachodzą w stałych granicach wyznaczanych przez naturę i kulturę; działania te pozwalają zachować status quo i przetrwać; po osiągnięciu ich celu rodzi się reakcja weta;
działania transgresyjne, które polegają na celowym przekraczaniu granic dotychczasowych osiągnięć i doświadczeń, prowadząc do zmiany osobistej i społecznej; dzięki nim powstaje świat cywilizacji, kultury i techniki jako wytwór aktów transgresyjnych wielu pokoleń; ich cele wciąż są na nowo wytyczane i nie zostają osiągnięte raz na zawsze.
Człowiek wybiera i podejmuje działania po to, aby osiągać wartości. Zgodnie z psychologią poznawczą siły motywujące ludzkie czynności są immanentnie zawarte w procesie informacyjnym zachodzącym w umyśle ludzkim. Informacje zakodowane w strukturach poznawczych i znajdujące się w środowisku wytwarzają napięcie energetyczne i ukierunkowują działanie, a więc motywacja jest pochodną danych o świecie.
Poziom aspiracji- wyróżniony punkt na skali osiągnięć, który stanowi określoną wartość pozytywną i daje człowiekowi satysfakcję. Kiedy powstaje rozbieżność między aspiracjami (informacjami o wartościach pożądanych) a stanem rzeczywistym (informacjami o wartościach posiadanych), wytwarza się napięcie energetyczne i motywacyjne pobudzające do działania i formułowania bardziej wartościowych rozwiązań.
Relacja pomiędzy siłą motywacji a wielkością rozbieżności, jest wyraźnie nieliniowa. W przypadku, gdy rozbieżność jest mała, człowiek nie podejmuje żadnych działań. Również bardzo duża rozbieżność między standardem a aktualnym stanem nie wyzwala wysokiej motywacji, gdyż osiągnięcie celu jest mało prawdopodobne. Istnieje optymalna różnica między aspiracjami a osiągnięciami, przy której siły napędowe działania są największe.
Procesy emocjonalne są uwikłane w procesy informacyjne:
niepewność dotycząca przyszłych stanów rzeczy wywołuje ciekawość, która z kolei pobudza jednostkę do poszukiwania informacji;
gdy człowiek nie umie sformułować diagnozy lub prognozy, pojawia się lęk i niepokój;
wytworzenie niezgodnych lub sprzecznych informacji, powoduje wstyd i poczucie winy;
poprawnej orientacji w otoczeniu towarzyszy satysfakcja, zadowolenie;
w trakcie określania wartości pozytywnych lub negatywnych rodzą się adekwatne uczucia;
wykrycie rozbieżności między aspiracjami a osiągnięciami wywołuje napięcie i nadzieję, a redukcja rozbieżności- satysfakcję.
Uczucia, tak jak motywacje, są pochodne wobec informacji. Emocje mogą pełnić w życiu indywidualnym zarówno pozytywną, jak i negatywną rolę. Wzrost pobudzenia emocjonalnego do pewnego stopnia zwiększa poziom wykonania zadań, a zbyt silne stany uczuciowe zakłócają i deformują czynności. Wg Tichomirowa emocje pełnią rolę dodatkowej heurystyki (metody, reguły, zasady decydującej o kierunku i strukturze czynności) w procesach rozwiązywania problemów.