SPIS TREŚCI
WSTĘP
Łosoś atlantycki lub szlachetny Salmo salar L., 1758 jest przedstawicielem ryb z podrzędu łososiowców (Salmonoidei) charakteryzujących się występowaniem dodatkowej pozbawionej promieni płetwy tłuszczowej. Zamieszkuje północną część Oceanu Atlantyckiego. Jest rybą drapieżną mogącą osiągać znaczne rozmiary; maksymalna długość ciała do 1,5 m, a ciężar do 38 kg. W ichtiofaunie Polski to największy gatunek. Łosoś posiada bardzo ciekawą biologię. Należy do ryb wędrownych dwuśrodowiskowych. Żyje głównie w morzu, gdzie intensywnie żeruje, natomiast na tarło wchodzi do rzek. Jego wędrówka z morza w górę rzeki na tarło może sięgać 3000 km. Dłuższe wędrówki odbywa tylko węgorz. W okresie wędrówki tarłowej nie pobiera pokarmu, a mimo to jest zdolny do pokonywania przeszkód o wysokościach dochodzących do 3 m. Po tarle większość osobników ginie z wyczerpania. Pozostałe przy życiu wracają do morza. Młode osobniki po spędzeniu w rzece od roku do kilku lat wywędrowują do morza. Na tarło zawsze wracają do rzek, w których się urodziły lub z których spłynęły do morza.
Łosoś posiada duże znaczenie gospodarcze. Jest jednym z cenniejszych gatunków. Tłuste mięso koloru różowego charakteryzuje się wyjątkowymi walorami smakowymi. Cenione jest i poszukiwane na rynku. Doskonale nadaje się do wędzenia i produkcji konserw. Z dużej pomarańczowej ikry wytwarza się kawior.
Obecnie znaczenie gospodarcze łososia jest mniejsze niż dawniej. Nadmierne połowy, zanieczyszczenie rzek i ich zabudowa urządzeniami hydrotechnicznymi nie do pokonania dla ryb sprawiły, że pogłowie łososia lokalnie w wielu miejscach znacznie zmniejszyło się lub zupełnie zanikło, jak np. w Renie. Z tych samych powodów łosoś zniknął z polskich rzek. Obecnie nie rozradza się w naszych wodach i jest spotykany sporadycznie. Jako gatunek wymierający, skrajnie zagrożony wymarciem znajduje się na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce.
Aby uchronić łososia od zagłady i zwiększyć połowy morskie w wielu krajach, w tym również w Polsce prowadzi się zarybianie. W ośrodkach chowu łososia produkuje się smolty, którymi zarybiane są rzeki. Obecnie w Morzu Bałtyckim aż 90% łososi pochodzi z hodowli i zarybiania, a tylko 10% stada stanowią łososie dzikie. Najwięcej smoltów wypuszcza do M. Bałtyckiego Finlandia i Szwecja - około 4 mln sztuk rocznie. Polska w 1996 roku zarybiła Bałtyk 229 tys. sztuk hodowlanych z ikry smatlów (Anon., 1997).
Według statystyki FAO (1997) światowe połowy łososia atlantyckiego w latach 1991-1997 malały. W 1991 r. połowy wyniosły 9782 tony, w 1994 r. obniżyły się do 7236 ton, a w 1997 zmalały jeszcze do 5977 ton. Największy udział w połowach w 1997 r. miały: Finlandia - 1790 ton, Norwegia - 1048, Irlandia - 675. Polskie połowy w tym samym roku wyniosły 110 ton.
STANOWISKO SYSTEMATYCZNE GATUNKU
Według systematyki kladystycznej
Stanowisko systematyczne podano według systemu klasyfikacyjnego zaproponowanego przez Nelsona (za Krzykawskim i in., 1999)
Phylum: Chordata - strunowce
Subphylum: Vestebrata - kręgowce
Superclassis: Gnathostomata - szczękowce
Gradus: Teleostomi
Classis: Actinopterygii [= Osteichthyes] - promieniopłetwe
Subclassis: Neopterygii - nowopłetwe
Divisio: Teleostei - kostnoszkieletowe
Subdivisio: Euteleostei - doskonałokostnoszkieletowe
Superordo: Protacanthopterygii
Ordo: Salmoniformess - łososiokształtne
Subordo: Salmonoidei - łososiowce
Familia: Salmonidae - łososiowate
Genus: Salmo Linnaeus, 1758
Salmo salar - łosoś atlantycki
Według systematyki ewolucyjnej
(Krzykawski i in., 1990)
Typus: Chrodata - strunowce
Subtypus: Vertebrata - kręgowce
Superclassic: Gnathostomata - szczękowce
Classis: Osteichthyres - kostniki
Subclassis: Actinopterygii - promieniopłetwe
Superordo: Teleostei - kostnoszkieletowe
Ordo: Clupeiformers - śledziokształtne
Familia: Salmonidae
Genus: Salmo Linnaeus, 1758
Salmo salar - łosoś atlantycki
CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA WRAZ Z ROZSIEDLENIEM
Łosoś atlantycki obejmuje zasięgiem północną część Oceanu Atlantyckiego z morzami przyległymi oraz wpadającymi do niego rzekami. W Europie południową granicą jego występowania jest rzeka Duero w Portugalii. Dalej występuje w Zatoce Biskajskiej i wzdłuż brzegów Francji, obejmuje Wielką Brytanię, Irlandię i Islandię. Występuje w Morzu Północnym i Bałtyckim, wzdłuż brzegów Norwegii i Murmańska dochodząc do Morza Białego i Barentsa. Najdalej na wschód sięga do rzeki Kory. U wybrzeży amerykańskich występuje od Nowego Jorku na południu, poprzez Nową Szkocję, Nową Funlandię i Labrador docierając do Zatoki Hutsona. Ponadto występuje u brzegów południowo-zachodniej Grenlandii, według Staffa (1950) występuje tam w jednej rzece. Spróbowano również wsiedlić łososia do wód półkuli południowej w rejonie wysp Kergulena i Orozeta (Krzykawski i in., 1999). Rozsiedlenie łososia przedstawia rys. 1.
Rys. 1. Rozsiedlenie łososia
(wg Vladykova, 1963, Scotta i Crossmana, 1973, za Brylińską, 1991)
Łosoś jako świetny pływak żyje z dala od dna i brzegów na pełnej wodzie. W morzu w poszukiwaniu jak najlepszych warunków żerowiskowych i termicznych odbywa dalekie wędrówki. Łososie z rzek szwedzkich i fińskich na okres od jesieni do wiosny wędrują od południowego Bałtyku. Tutaj licznie są poławiane w rejonie Zatoki Gdańskiej i Wyspy Gotland. Łososie z rzek polskich wędrują po całym Bałtyku. Łowione są w Zatoce Botnickiej, Fińskiej, lecz najczęściej poławia się je w południowym Bałtyku, gdzie znajdują się ich główne żerowiska. Łososie z Wisły najczęściej łowiono w okolicach Zatoki Gdańskiej i Wyspy Gotland. Dość licznie poławiano je w Zatoce Botnickiej - 15,4% (wg Backiela, Bartla, 1967, za Brylińską, 1991). Natomiast łososie z Drawy najczęściej uzyskiwano w rejonie Gotlandu - 58,9% (wg Bartla, 1979, za Brylińską, 1991) oraz w rejonie Bornholmu i Zat. Gdańskiej (wg Chrzana, 1964, za Brylińską, 1991).
Dalekie wędrówki odbywają łososie zamieszkujące obszar poza zlewiskiem M. Bałtyckiego. Łososie znakowane w zachodniej Irlandii zawędrowały do południowo-środkowej Norwegii pokonując 1700 km. Dłuższą drogę, bo aż 3400 km przebyły łososie z Islandii, które zostały wyłowione przy brzegach południowo-zachodniej Grenlandii. Inne łososie, z Trontheim w Norwegii dotarły do rzeki Wyg wpadającej do Morza Białego odległej o 2500 km. W Bałtyku łososie z Finlandii i Szwecji odbywają wędrówki do południowego i południowo-zachodniego Bałtyku mierzące 1500 km.
Łosoś nie rozradza się w środowisku morskim, ze względu na wrażliwość ikry i wylęgu na zbytnią zawartość soli w wodzie.
Rozród odbywa się w górnych odcinkach rzek wpadających do morza lub zimnych potokach stanowiących ich dopływy. Jak wspomniano na wstępie wskutek zabudowy i zanieczyszczenia rzek łosoś w wielu miejscach ograniczył występowanie bądź wyginął. Na początku tego stulecia występował w 70 rzekach uchodzących do Bałtyku. Obecnie pozostało już tylko 30 łososiowych rzek, w tym 13 w Szwecji. Łosoś bałtycki pochodzi głównie z rzek szwedzkich, fińskich, estońskich i łotewskich. Najważniejszymi rzekami, w których odbywa się tarło naturalne tych ryb są: Torne, Kalix, Ume, Ljúngan, Ljúsnan Dal, Mörrumsan, Simojoki, Küminginjoki, Daugara i Salatsa (wg ICES, 1975, za Brylińską 1991). W Polsce łosoś spotykany jest sporadycznie. Praktycznie zniknął z rzek Europy Środkowej - Renu, Łaby i Wezery. Stosunkowo liczne populacje zachowały się jeszcze w Szkocji, Irlandii i Skandynawii. Opuszyński podaje za Netboyem (1968), że nie ma już szans powrotu tej ryby do rzek Portugalii, Holandii czy Szwajcarii. Z kolei jej byt w rzekach Norwegii, Szwecji i Związku Radzieckiego, Wielkiej Brytanii oraz Kanady staje się coraz bardziej niepewny. Obficie występuje jedynie w wodach Islandii.
W Polsce najliczniejsze populacje łososia występowały w Wiśle. W górnych jej dopływach miejsca łososiowe znajdowały się w Skawnie, Sole i Dunajcu (rys. 2). W ubiegłym stuleciu wpadał też do Szanu i Bugu. W dorzeczu dolnej Wisły wstępował m.in. do Drnęcy, Brdy, Wdy i Wierzycy. W niewielkich ilościach występował też w rzekach przymorskich bezpośrednio uchodzących do Bałtyku: Redzie, Łebie, Łupawie, Słupi, Wieprzy z Grabawą, Parsęcie i Regii. W latach pięćdziesiątych łosoś zniknął z dopływów górnej Wisły. W dorzeczu dolnej Wisły i rzekach pasa przymorskiego łososie wyginęły w latach sześćdziesiątych. Jeszcze w XVIII w. łosoś licznie występował w Odrze na całej jej długości. Docierał aż do Olzy i Opawy poza czeską granicę. W XIX w. zanikł zupełnie w dorzeczu górnej Odry z powodu nadmiernych połowów, kłusownictwa i zatruwania wody przez rozwijający się przemysł. Od 1874 r. łososie zaczęły pojawiać się w Warcie, Noteci i jej dopływach Drawie i Gwdzie. Łącznie w tych czterech rzekach w 1877 r. złowiono 1313 osobników. Staff (1950) podaje za Steligiem, że w Drawie w latach 1906-1913 poławiano od 26-88 sztuk łososia, w Gwdzie natomiast uzyskiwano od 32 do 265 sztuk łososia. Łososie wpływające do Warty rzadko były poławiane w jej środkowym i górnym odcinku. Tylko nieliczne pojawiały się na tarle w ujściu Wełny, a jeszcze mniej liczne wędrowały dalej powyżej Poznania docierając do tarliska w okolice Słemu i Nowego Miasta. Większość łososi wchodzących do Odry wędrowało Wartą i Notecią do Drawy i Gwdy. Tarliska znajdujące się w Drawie i jej dopływie Płacicznej należały do najpoważniejszych miejsc rozrodu łososi w Polsce. Łosoś drawski był cenny, ze względu na bardzo szybkie tempo wzrostu. W Gwdzie i środkowej Odrze łosoś wyginął w latach siedemdziesiątych, a w Drawie z Płaciczną w połowie lat osiemdziesiątych i lata te traktuje się jako koniec występowania łososia atlantyckiego na całym obszarze Polski (Sych, 1996).
Rys. 2. Występowanie łososia w rzekach polskich
(wg ICES, 1975, za Brylińską, 1991),
1-obecnie, 2-dawniej, 3-zapora we Włocławku zbudowana w 1968 r.
CHARAKTERYSTYKA BIOLOGICZNA GATUNKU
Budowa i cechy zewnętrzne ciała
Łosoś ma ciało wrzecionowate, wydłużone, bocznie lekko ścieśnione (rys. 3). Głowa dość duża, szpiczasta, jej długość stanowi 18-25% długości ogonowej. Samce mają bardziej wydłużoną głowę niż samice. Otwór gębowy końcowy, paszcza obszerna, na szczękach i kościach podniebieniowych ostre mocne zęby. Blaszka lemiesza pięciokątna, pozbawiona zębów, które u starszych osobników mogą wypadać, poczynając od tyłu.
Rys. 3. Łosoś - samiec
Największa wysokość ciała mieści się około 5 razy w długości całkowitej. Łosoś ma charakterystyczny układ kości wieczka skrzelowego (rys. 4). Kość pokrywowa nie styka się na całej długości, a kość podpokrywowa nie styka się w ogóle z kością przedpokrywową. Obie oddzielone są od niej częścią kości międzypokrywowej. Trzon ogonowy cienki. Płetwa ogonowa u osobników młodociowych silnie wcięta, u dorosłych z niewielkim wcięciem. Pomiędzy płetwą grzbietową i płetwą ogonową znajduje się bezpromienna, czerwonawoszara płetwa tłuszczowa, która nie ma czerwonej obwódki. Ubarwienie ciała zmienia się zależnie od środowiska, wieku i stanu fizjologicznego. Osobniki dorosłe w morzu mają grzbiet stalowoniebieski, boki i brzuch srebrzyste.
Rys. 4. Układ kości wieczka skrzelowego u łososia
(Krzykawski i in., 1999).
p-przedpokrywowa, o-pokrywowa,
s-podpokrywowa, i-międzypokrywowa
Na bokach ciała widoczne są nieliczne czarne plamy, najczęściej w kształcie litery x, które za płetwą grzbietową nie schodzą poniżej linii bocznej. Na kościach pokrywowych znajdują się okrągłe lub nerkowate plamy. Płetwy tłuszczowa i grzbietowa bez plam. Linia boczna prawie prosta, dobrze widoczna. Łuska typu cykloidalnego nie ma promieni. U samców w okresie rozrodu dolna szczęka przemienia się w charakterystyczny hak.
Cechy biometryczne
Łosoś atlantycki charakteryzuje się dużą zmiennością cen przeliczalnych. Liczba promieni w płetwach wynosi: D III-V 9-12, AIII-IV 7-11, PI 12-15, VI-II 7-10.
Liczba łusek: ll 109-138 .
U ryb łososiowatych posiadających dodatkową płetwę tłuszczową, podaje się również liczbę rzędów łusek nad linią poboczną przy końcu płetwy tłuszczowej. U łososia jest od 11 do 15 rzędów. Liczba wyrostków filtracyjnych na pierwszym łuku skrzelowym wynosi od 17 do 24. Wszystkie ostre o kształcie ciernistym. Promieni w błonie podskrzelowej od 11 do 12. Wyrostków pylorycznych od 40 do 74. Zakres wartości cech przeliczalnych łososia według różnych autorów przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Zakres wartości cech przeliczalnych łososia wg różnych autorów
(za Brylińską, 1991)
Zbiornik lub kraj
Autor
Liczba promieni w płetwach
Symbol cechy
Cechy biologiczne
Łosoś atlantycki jest rybą dwuśrodowiskową anadromiczną. Po osiągnięciu dojrzałości płciowej wstępuje z morza do wód słodkich na tarło. Młode osobniki po spędzeniu w rzece narybkowego okresu życia spływają do morza. Wstępowanie łososi do rzek odbywa się w różnych porach roku, z nasileniem w okresie letnim i jesienno-zimowym. Na tej podstawie można wyróżnić dwie populacje - letnią i zimową. Łososie populacji zimowej wychodzą z rzek ze słabo rozwiniętymi gonadami, w rzece zimują, a do tarła przystępują jesienią w roku następnym. Ciąg zimowy dotyczy rzek długich. Łososie populacji letniej wstępują do rzek z rozwiniętymi gonadami i jeszcze w tym samym roku mogą odbyć tarło. Ciąg letni dotyczy z reguły krótkich rzek, w których tarliska znajdują się niedaleko ujścia rzeki do morza.
Wędrujące rzeką na tarło łososie przybierają tzw. szatę godową. Ciało samców staje się bardziej płaskie i wyższe, zwiększa się głowa. Obie szczęki bardzo się wydłużają, a dolna zagina się w charakterystyczny hak, górnym końcem skierowany do tyłu. Hak po tarle zmniejsza się, ale nigdy nie zanika. Na szczękach wyrastają dodatkowe potężne zęby, które służą samcom najprawdopodobniej jako broń podczas staczania między sobą zaciekłych boi. Jednocześnie ciało znacznie ciemnieje, traci srebrny połysk i staje się zielonkawooliwkowe z czarnymi, żółtymi i czerwonymi przebarwieniami. Ciemnieją również płetwy, otaczając się czerwoną obwódką. Brzuch staje się różowy a na głowie i bokach ciała pojawiają się czerwone i pomarańczowe plamki. Szata godowa pojawia się wraz z wstępowaniem do rzeki a największe nasilenie obserwuje się przed samym tarłem. Samice zmieniają się w mniejszym stopniu.
Łososie wędrujące rzeką na tarło i spływające do morza po tarle wcale nie pobierają pokarmu. Energię potrzebną na wykonywanie ruchów i rozwój produktów płciowych czerpią z nagromadzonych w organizmie zapasów, głównie tłuszczów. Prowadzi to do znacznego ubytku ciężaru ciała. Ryby tracą ok. 25% poprzedniej wagi ciała, samce tracą nawet 1/3 części wagi. Wskutek zużywania tłuszczu mięso traci ciemnopomarańczową barwę, staje się białe chude i niesmaczne. Głodówka powoduje atrofię przewodu pokarmowego, który kurczy się i maleje prawie pięciokrotnie. Wątroba zmniejsza się i przestaje produkować żółć. Żołądek kurczy się, przestaje wydzielać kwas solny i całe jelito na odczyn alkaliczny.
Tarło przypada na okres od końca października do początku stycznia. Suvorow (1954) podaje, że w rzekach na północy rozpoczyna się już we wrześniu i trwa do października, a w rzekach na południu trwa od listopada do stycznia. Rozród odbywa się w górnym biegu rzeki, o czystej i zimnej wodzie, szybkim prądzie i dnie kamienisto-żwirowatym. Najczęściej wybierane są miejsca o głębokości 50-100 cm. Temperatura w jakiej odbywa się tarło wynosi 5-6°C (Brylińska, 1991), Nikolski (1970) rozszerza ten zakres od 0 do 6°C, z kolei Rolik i Rembiszewski (1987) podają, że w Drawie tarło następuje przy 3-5°C, a ustaje przy 0,5°C.
Na tarliskach jako pierwsze pojawiają się zazwyczaj samce, które toczą między sobą zaciekłe boje; samice w tym czasie przygotowują gniazdo. Ikrzyca najpierw oczyszcza kamienie z glonów i mułu, następnie silnymi uderzeniami ogona wykopuje w żwirze zagłębienie o długości 1,5-4 cm i głębokości ok. 30 cm. W gotowym gnieździe ustawia się samica, do niej podpływa samiec i rozpoczyna się akt tarła. Samica wyrzuca jaja, a samiec w tym czasie wydala mlecz. Następuje zapładnianie jaj. Samica składa ikrę porcjami, każdą z nich przykrywając żwirem zgarnianym uderzeniami ogona. Przykryte żwirem jaja tworzą kopce o wysokości 30 cm. W rozrodzie mogą brać udział także karłowate, przedwcześnie dojrzałe samce o ubarwieniu narybkowym, nie spływające do morza. Dojrzewają w wieku 1-3 lat przy długości ciała 10 cm. Samic tego typu prawie nigdy się nie spotyka. Tarło trwa kilka dni i odbywa się głównie nocą. Sporą ilość ikry w czasie składania jaj pożerają pstrągi i lipienie. Samica w zależności od wielkości ciała składa od 5000 do 2000 jaj (Brylińska, 1991). Samica o długości 99-104 cm i ciężarze 10,5-11,6 kg składa od 13860 do 16920 ziaren ikry (Rolik, Rembiszewski, 1987). Płodność względna wynosi od 1000 do 3000 szt. ikry na kg wagi samicy. Ikra łososia jest lekko lepka, koloru pomarańczowego o średnicy 5-7 mm.
Po odbytym tarle znaczna część osobników ginie z wyczerpania i doznanych ran, przy czym większa śmiertelność występuje u samców. Pozostałe przy życiu wracają do morza. Łosoś wracający po tarle do morza to tzw. "kelt". Część z nich ginie jeszcze w drodze powrotnej lub zostaje odłowiona w morzu. Niewielka zatem liczba łososi powtarza tarło w następnych latach. W rzekach Norwegii od 2-10% ryb odbywa tarło po raz drugi. W Wiśle w różnych latach od 0,0 do 13,3% łososi powtarzało rozród, a w rzekach Pomorza Zachodniego od 3,2, do 15,8% (Opuszyński, 1983). Trzeci raz do rzek wchodzi zaledwie 0,2-0,1% ryb (Suworow, 1954), chociaż znanych jest kilka 5 i 6-krotnych powrotów.
Okres inkubacji ikry trwa kilka miesięcy i zależnie od warunków termicznych wynosi od 80 dni w Wielkiej Brytanii, do 180 dni w północnej Norwegii. Wylęg następuje wiosną od marca do kwietnia. Larwy o długości 2 cm zaopatrzone są w duży woreczek żółtkowy. Przez pierwsze 6-7 tygodni leżą nieruchomo w gnieździe pomiędzy kamieniami. Po zresorbowaniu woreczka żółtkowego rozpoczynają aktywne życie. Początkowo odżywiają się drobną fauną denną i larwami owadów, kiełżami, mięczaki i fauną powietrzną, a później mniejszymi rybami. Młode łososie w okresie życia rzecznego mają ubarwienie zbliżone do pstrąga potokowego i troci, z którymi są mylone. Po bokach ciała znajdują się charakterystyczne duże, ciemne i owalne plamy w liczbie od 7 do 13 (rys. 6). Stadium to określane jest międzynarodową angielską nazwą "parr". Ponadto ciało pokryte jest czarnymi i czerwonymi plamkami. Brzuch jest jasny, boki ciemniejsze zielonkawo-żółte, grzbiet ciemny oliwkowozielonkawy.
Rys. 6. Młody łosoś w stadium "parr"
Narybek łososia zależnie od położenia geograficznego, warunków termicznych i odżywczych spędza w rzekach od 1-5 lat. W surowym klimacie Kanady okres ten może przedłużyć się nawet do 8 lat. W warunkach Polski łososie spędzają w rzekach od 1-3 lat, najczęściej 2 lata. Wiosną przy wzroście temperatury zaczynają spływać do morza. W tym czasie ich trzon ogonowy wydłuża się, pysk z dolnej przyjmuje pozycję końcową, boki ciała tracą plamy, a ciało nabiera intensywnie srebrnego połysku (rys. 7). W tym stadium łososie określane są nazwą "smalt". Długość spływających smaltów wynosi od 11 do 30 cm, przeciętnie ok. 15 cm.
Rys. 7. Łosoś w stadium "smolt"
Smolty spływają aktywnie, pokonując dziennie do 28 km. W morzu intensywnie żerują i szybko rosną. Początkowo odżywiają się skorupiakami i mniejszymi rybami. W miarę wzrostu zjadają głównie ryby palogiczne - śledzie, szproty, gromadniki, dobijaki. Pobyt w morzu do czasu pierwszej wędrówki tarłowej trwa od 1 roku do 4 lat. W wieku 4-6 lat osiągają dojrzałość płciową i płyną na tarło do rzeki, w której się urodziły lub do której zostały wypuszczone jako smolty.
Łosoś dorasta maksymalnie do 150 cm, przeciętnie do 60-100 cm. Maksymalna waga ciała dochodzi do 35 kg, średnio 5-15 kg.
W morzu najczęściej poławiane są osobniki ważące 5 kg. Okres życia z rzece charakteryzuje się bardzo słabym tempem wzrostu. Jednoroczne smolty z Wisły i Drawy osiągają średnio 12,9-14 cm długości, dwuroczne 16,6-17,4, a trzyletnie 15,8-21,1 cm (Szczerbowski, 1993). W morzu łosoś rośnie znacznie szybciej. Smolty po rocznym pobycie w morzu zwiększają długość ciała dwu, a nawet trzykrotnie. Po roku osiągają 35-60 cm długości i wagę 0,8-2 kg, a po dwóch latach 65-90 cm (Brylińska, 1991). Łosoś z Drawy po trzech latach w morzu osiągał średnio od 103,4 do 115,1 cm długości, a po piątym roku ok. 122 cm.
HODOWLA
W ostatnim czasie łosoś atlantycki stał się jedną z najważniejszych ryb w europejskiej akwakulturze. Jego produkcja w 1996 roku osiągnęła poziom 400 tys. ton, z czego aż 296 tys. ton wyprodukowano w Norwegii. Kraj ten jest od lat największym producentem i eksporterem łososi atlantyckich. Norwegowie już w latach siedemdziesiątych rozpoczęli hodowlę łososi w sadzach umieszczonych w fiordach. Produkcją tej ryby zajmują się też takie państwa jak Szkocja, Irlandia, Francja, Hiszpania, USA, Kanada, Wyspy Owcze. Ostatnio dołączyły do nich także kraje półkuli południowej: Chile, Australia, Nowa Zelandia i Japonia. Szacuje się, że w 1996 roku we wszystkich wymienionych państwach łączna produkcja łososia atlantyckiego pochodzącego z hodowli wyniosła 600 tys. ton, a prognozy na 2005 r. podają milion ton łososia pochodzącego z akwakultury (Anon., 1997). Najważniejszych producentów łososia atlantyckiego w Europie w latach 1990-1996 przedstawia tabela 3.
Tab. 3. Najważniejsi producenci łososia w Europie w latach 1990-1996 (w tonach)
Kraj
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
Norwegia
145990
155000
156510
169830
207000
249200
296000
W. Brytania
44955
40515
50061
64064
70060
83000
Irlandia
9300
9700
12000
13900
14500
13872
Islandia
2716
2566
3330
2775
3000
2880
2850
Hiszpania
355
553
782
800
800
1250
1100
Jednym z najważniejszych etapów hodowli łososia, decydującym o wynikach produkcyjnych jest podchów wylęgu (Szczerbowski, 1993). Resorbcja woreczka żółtkowego oraz rozpoczęcie żerowania przez wylęg są najbardziej krytycznymi momentami mogącymi przynieść duże straty. Z uwagi na dużą wrażliwość woreczka żółtkowego na uszkodzenia mechaniczne, trzeba wylęgowi stworzyć takie warunki, aby zbędnym poruszaniem nie uszkadzał go sobie. Z chwilą zresorbowania przez wylęg 1/3 objętości woreczka żółtkowego przenosi się go do aparatów wylęgowych do podchowalników. Do podchowu wylęgu ryb łososiowatych używane są dwa typy podchowalników, o przepływie okrężnym - baseny rotacyjne oraz o przepływie podłużnym. Baseny rotacyjne wykonane są z betonu lub tworzyw sztucznych i najczęściej wyposażone w centralnie usytuowany odpływ i promieniście rozlokowany dopływ, zapewniający okrężny ruch wody. Zaletą basenów rotacyjnych jest zdolność do samooczyszczania się z resztek niezjedzonej paszy i odchodów ryb. Ma to szczególnie duże znaczenie w przypadku troci i łososia, które przebywają głównie przy dnie, co utrudnia sprzątanie resztek paszy. Baseny rotacyjne do podchowu wylęgu łososi są małe, o średnicy 1 m, stosowane są też większe o centralnym doprowadzeniu wody w dnie i dwóch odpływach po bokach (Sleffens, 1986). Szczerbowski (1993) podaje, że urządzenia do podchowu wylęgu powinny być niewielkie od 1 do 25 m2, zapewnia to stały kontakt zagęszczonej obsady z karmą.
W początkowej fazie podchowu wylęgu poziom wody w basenie nie powinien przekraczać 30 cm, zwiększa się go w miarę wzrostu ryb. W momencie rozpoczynania podkarmiania zalecana temperatura wody powinna być wyższa niż 6°C, w innym razie trudno nauczyć wylęg do pobierania paszy. Żywienie wylęgu rozpoczyna się z chwilą jego podpływania do powierzchni wody, jeśli żywienie zostanie opóźnione, wylęg może nie nauczyć się pobierać paszę i zginąć z wycieńczenia (Szczerbowski, 1993). Obsada w pierwszym tygodniu podchowu powinna wynosić około 10000 tys. sztuk wylęgu na 1 m2 podchowalnika. Startery stosowane do żywienia wylęgu charakteryzują się dużą zawartością białka (ok. 50%). Przy zadawaniu paszy należy przestrzegać określonych przez producentów dawek żywieniowych. Przekarmienie prowadzi do degeneracji wątroby. Przechowalniki czyści się codziennie z resztek paszy, odchodów i śniętych ryb. Ryby we wczesnych stadiach rozwoju wrażliwe są na światło, podchowalniki muszą być przykrywane. Również baseny rotacyjne o średnicy 5-8 m do wychowu narybku przykrywa się specjalnymi siatkami przepuszczającymi tylko część światła słonecznego. Wylęg pobierający już zadawaną paszę można przenieść z odchowalników do stawów lub basenów narybkowych. Do wychowu młodych łososi używa się basenów prostokątnych o podłużnym lub okrężnym przepływie wody i wymiarach 3-6×23 cm. Ostatnio najczęściej ryby do stadium smolta chowa się w basenach rotacyjnych o średnicy 5-8 m. Optymalną temperaturą do wychowu narybku jest ok. 15°C. W basenach prostokątnych dla wylęgu o masie 0,35-0,45 g stosuje się gęstość obsady od 3000 do 4000 szt./m2. Gdy ryby osiągną masę jednostkową 4-5 g gęstość obsady zmniejsza się do 2000 szt./m2, później poniżej 100 szt./m2 (Steffens, 1986). Narybek przeznaczony na materiał obsadowy chowa się do stadium smolta. Ryby mają wtedy długość ok. 15 cm i masę jednostkową 25 g. Straty od stadium wylęgu do smolta wynoszą 50%. Smolty do zarybień odbiera się na wiosnę, nie później niż do końca maja. W Norwegii gdzie zasolenie fiordów jest duże narybek przyzwyczaja się do słonej wody podając przez kilka tygodni soloną paszę oraz miesza wodę słodką ze słoną. Wykonuje się również test na przeżycie w wodzie o zasoleniu 40 promili.
Narybek przeznaczony do produkcji ryby towarowej nie wypuszcza się do rzek. Narybek hoduje się przez 1-2 lata w sadzach umieszczonych w osłoniętych częściach wybrzeży, w zalewach, zatokach, fiordach. Ryby towarowe można również hodować w basenach zasilanych słoną wodą. W chowie łososi w sadzach dąży się do utrzymania temperatury w zimie w zakresie 6-8°C do 16°C latem (Steffens, 1986). Za wysoka temperatura wody zwiększa podatność na choroby. Ważną rolę w wymianie wody w sadzach odgrywają kształty czworokątne, sześcio- i ośmiokątne otoczone powierzchnią roboczą. W chowie łososi w sadzach wiele trudności sprawiają choroby zakaźne, m.in. wibroza wywołana przez bakterie Vibrio anguillatum. W Norwegii większość smaltów szczepi się przeciwko wibrozie oraz furunkulozie. Chów prowadzi się do masy 2-5 kg.
PODSUMOWANIE
LITERATURA
1. Anonim, 1997, Działalność Związku Europejskich Hodowców Ryb
w 1997 roku. Przegląd Rybacki, nr 3.
2. Anonim, 1997, FAO Fishery statistics.
3. Anonim, 1997, Perspektywy rozwoju akwakultury na świecie.
Komunikaty rybackie, nr 7.
4. Anonim, 1997, Przegląd rybacki, nr 6, s. 43-44.
5. Anonim, 1996, Przegląd rybacki, nr 1, s. 37-41.
6. Brylińska M. (red.), 1991, Ryby słodkowodne Polski, PWN, Warszawa.
7. Cihar J., 1992, Przewodnik ryby słodkowodne, Multico, Warszawa.
8. Gąsowska M. (red.), 1962, Klucze do oznaczania kręgowców Polski, Część I.
9. Krągłouste - Cyelostoni i ryby - Pisces, AWN, Warszawa, Kraków.
10. Kacperska B., 1996, Salmo solar w hodowli. Przegląd rybacki, nr 6.
11. Krzykawski S., Heese T., Przybyszewski C., 1990, Systematyka ryb. Przewodnik do ćwiczeń. AR Szczecin.
12. Krzykawski S., Więcaszek B., Keszka S., Antoszek A., 1999, Systematyka krągłoustych i Ryb. Przewodnik do ćwiczeń. AR Szczecin.
13. Nikolski G.W., 1970, Ichtiologia szczegółowa, PWRiL, Warszawa.
14. Opuszyński K., 1983, Podstawy biologii ryb, PWRiL, Warszawa.
15. Rolik H., Rembiszewski J.M., 1987, Ryby i krągłouste, PWN,
Warszawa.
16. Rutkowicz S., 1982, Encyklopedia ryb morskich, Wyd. Morskie, Gdańsk.
17. Staff F., 1950, Ryby słodkowodne Polski i krajów ościennych, Trzaska, Ewest i Michalski, Warszawa.
18. Starmach K., 1951, Życie ryb słodkowodnych, PWRiL, Warszawa.
19. Steffens W. (red.), 1986, Intensywna produkcja ryb, PWRiL, Warszawa.
20. Suworow E., (1954), Podstawy ichtiologii, PWN, Warszawa.
21. Sych R. (red.), 1996, O projekcie restytucji ryb wędrownych w Polsce, Zool. Pool., 41 (Suppl.), 47-59.
22. Szczerbowski J. (red.), 1993, Rybactwo śródlądowe, IRS, Olsztyn.
23. Szczerbowski J. (red.), 1998, Encyklopedia rybacko-wędkarska, IRS, Olsztyn.
2