Król zamczyska- utwór powstawał w związku z nowymi, historycznie odmiennymi doświadczeniami pisarza, z przeżyciami galicyjskiego konspiratora, a następnie sztrasburskiego i paryskiego emigranta,
- po upadku powstania listopadowego, Goszczyński jako uczestnik ataku na Belweder, oficer wojsk polskich, znalazł się wraz z towarzyszami z korpusu gen. Rybińskiego w zaborze pruskim, skąd przedostał się do Galicji. Ważnym dla niego wydarzeniem była gościnność majętnego przyjaciela i towarzysza broni Józefa Tetmajera. Ponadto kilka miesięcy spędził także w Łopusznej w pobliżu Tatr.
w czasie galicyjskiej tułaczki pracował nad odrodzeniem Polski, bowiem wśród spiskowców istniała nadzieja na rychłe powstanie
Związek Dwudziestu Jeden: jedna z pierwszych organizacji nastawionych na przygotowanie powstania, kierowany przez Ignacego Kulczyńskiego i Goszczyńskiego, złożony był z niechętnej powstaniu szlachty galicyjskiej, stąd działalność wkrótce podupada
wrzesień 1833r. : Austria doszła do porozumienia z Rosją, zmienia się zatem sytuacja polityczna, stosunek władz do społeczeństwa (osoby nieposiadające obywatelstwa musiały opuścić kraj)
zmiana taktyki spiskowej-> 5.11.1833 powstanie Związku Przyjaciół Ludu, porzucono myśl o powstaniu, teraz spiskowcy maja prowadzić działalność oświatowo-patriotyczną prowadzoną przez mała liczbę wtajemniczonych
11.02.1835r. Kraków: masowa organizacja Stowarzyszenie Ludu Polskiego, duży wpływ na życie polityczne
Goszczyński: zasada oddziaływania na lud poprzez szlachtę, odcinał się od ideologii Ludu Polskiego, dla niego szlachta była jedyną zdolną do wywołania powstania siłą, choć widział jej wady-> egoizm, oportunizm
Goszczyński chronił organizację przed wewnętrznym rozbiciem, kompromisowo rozwiązywał spory miedzy lewicą a prawicą
Goszczyński posiadał doświadczenie polityczne, wiedział że każdy przedwczesny i nieprzygotowany dłuższą propagandą wśród chłopstwa ruch będzie chybiony
1838r. : wyjazd z Galicji, przyjazd do Francji, przez następne lata pożerany tęsknotą za krajem, schorowany, trudności finansowe, nie chciał wiązać się z żadnym istniejącym stronnictwem politycznym
po namowach przyjaciół Siemieńskiego i Zienkowicza: współpraca z Pszonką, i Demokratem Polskim, wydawnictwo TDP ( Towarzystwo Demokratyczne Polskie)
sierpień 1842 r. : za pośrednictwem Mickiewicza staje się wyznawcą Andrzeja Towiańskiego
PRZEŁOM ROMANTYCZNY W GALICJI: słowianofilstwo, zwrot ku narodowej przeszłości, literatura jako maska dla przemycania treści politycznych, jako narzędzie propagandy wśród mas, służy umacnianiu świadomości narodowej
źródło inspiracji twórczej słowianofilów: podania, pieśni gminne, „starożytne zabytki poetyczne rozmaitych pokoleń słowiańskich”, celem jest „badanie ducha narodu z jego dziejów przeszłych i położenia obecnego”, postępowe cele polityczne pisarzy to wyszukiwanie pradawnych, ludowych źródeł kultury narodowej, akcentowanie ludowej wspólnoty plemion słowiańskich
owe przejęcie się ludowością prowadziło często od odrzucenia dorobku pisarzy zachodnioeuropejskich i krytycznego osądu literatury rodzimej sięgającej do tej tradycji ( S. Goszczyński Nowa epoka poezji )
dostrzeżono atrakcyjność Ukrainy, tradycje ukraińskiego ludu. Bogaty folklor-> motywy dum Bielowskiego, Siemieńskiego
Goszczyński, twórca postępowego nurtu w tzw. Ukraińskiej szkole poezji polskiej, sam z kolei zwrócił uwagę na folklor góralski ( Sobótka, Kościelisko: obrzędowo- obyczajowa wspólnota wierzeń góralskich z ogólnosłowiańskimi zwyczajami)
Dziennik podróży do Tatrów: pisany w latach 30-tych, opublikowany w 1835, omawia literackie znaczenie twórczości ludu góralskiego, rozsianych po górach pamiątek historycznych, zamków, ruin, legend
Goszczyński- zbieracz folkloru ludowego, zabytków twórczości i mowy góralskiej, szukał przejawów ludowej interpretacji historii przez to zbliżał się do najbardziej postępowych przedstawicieli ówczesnych ludoznawców,
Goszczyński kontynuował także tradycje podróży romantycznych, zwracał uwagę na zabytki historyczne, związane z nimi legendy, oraz na piękno przyrody górskiej
Lata popowstaniowe: szereg poetów krakowskich i lwowskich ulegało nastrojom rozczarowania wywołanego kryzysem ideologicznym, w swej twórczości naśladowali spłycone, banalne motywy poezji romantycznej przedpowstaniowej, naśladując wczesnoromantycznych epigonów, np. Stefana Wytwickiego. Utwory te poświecone są opiewaniu motywu nieszczęśliwego kochanka i samotnego artysty niezrozumianego przez otoczenie. Czołowi przedstawiciele polistopadowego epigonizmu: Edmund Wasilewski, Franciszek Żygliński. Goszczyński widział niebezpieczeństwo w epigonizmie, potępiał Mickiewicza i jego naśladowców
Szczególną rolę w Galicji odegrała twórczość Goszczyńskiego, która nawiązuje bezpośrednio do poezji powstaniowej, wnosi nowe motywy np. Marzenia więźnia, Do braci Polaków-> przeciwstawił rozbawionemu światu salonów cierpienia więzionych przez zaborców patriotów polskich, zapowiadając zemstę. Muzyka wojskowa-> nawiązuje do Marszu za Bug, to utwór- pobudka do rewolucyjnego marszu ludu polskiego przeciwko zaborcom. Twórczość ta wywarła decydujący wpływ na młodego spiskowca Gustwa Ehrenberga
Jeszcze przed powstaniem Goszczyński interesował się możliwościami wykorzystania motywów biblijnym w twórczości poetyckiej, ok. 1829 roku zamierzał napisać powieść poetycką Ostatni prorok Żydowski, zamysł ten porzucił. W 1831 opublikował cykl utworów pt. Z proroctw Izajasza-> w formie biblijnego proroctwa wyraził wiarę w zwycięstwo nad zaborcą
jego niedokończone utwory: Wernyhora- chciał zobrazować stosunki Polski z Ukrainą, Proroctwo księdza Marka i Krzyż- szubienica- snuł rozważania historiozoficzne w oparciu o mickiewiczowską tezę o Polsce Chrystusie narodów. Ks. Marek- rola zwiastuna nowej religii, jego misji patronowała potęga dawnej Polski, uosobiona w Bolesławie Chrobrym i w królowej Jadwigi. Dantejska wędrówka po piekle i raju miała utwierdzać że władcy poniosą ostateczną karę, a lud zwycięży. Ksiądz Marek wyrzekł się szczęścia osobistego, z rak anioła otrzymał moc prorokowania.
Dla Goszczyńskiego sprawcami upadku Polski byli głownie zaborcy, a następnie szlachta XVIII wieku. Uznał cały naród polski z wyjątkiem arystokracji za podstawę odrodzonego społeczeństwa przyszłości ->. Pojecie ludu ogarniało cały naród.
Twórczość dla kraju, działalność publicystyczna- najwłaściwsza forma służenia sprawie narodowej na emigracji, literatura polska na emigracji 1838-1840 cechowała się silnym związkiem z problematyką społeczną i polityczną
Zienkowicz, współredaktor Pszonki uznał pisarstwo za czyn publiczny, a wolność i niepodległość to najważniejsze społeczne sprawy
Goszczyński stwierdzał, że sztuka jest przejawem „ ideału nieskończonego w ideałach cząstkowych, odpowiadających potrzebie pewnej epoki, pewnej cząstki rodzaju ludzkiego”. Odrzucił zasadę sztuki dla sztuki, widział w literaturze „coś wznioślejszego, coś bezpośrednio pożytecznego narodowi”. Jedno z podstawowych zadań literatury- konieczność ukazywania przyszłości. Trzy struny-ostatnia część zbioru utworów lirycznych,
w racjonalnym optymistycznym widzeniu przyszłości losów Polski przeszkadzała poecie pesymistyczna ocena sytuacji politycznej
NOWA FAZA TWÓRCZOŚCI- nawiązanie do swego poprzedniego dorobku poświeconego bezpośrednio rozważaniom nad historycznymi losami narodu polskiego, w duchu Proroctw ks. Marka --- powstała Kwesta na ojczyznę, ponadto artykuł- wizja 29 listopada opubl. w Pszonie. Wyrażał brak wiary w możliwość szybkiej realizacji głoszonej idei. W takiej atmosferze politycznej i artystycznej powstawał Król zamczyska
Król zamczyska: wyd. w 1841 r w 3 fazach, w Tygodniku nr 18: Machnicki wariat(I), w nr 26 Zamczysko odrzykońskie (III), w nr 38 Podziemie(IV);
Drugie wydanie w 1842r. w Dzienniku Domowym, pierwsza recenzja- Karol Libelt
Król zamczyska: powieść wyrastająca z żarliwego protestu przeciw istniejącej sytuacji , z poetyckiej wiary w inną przyszłość. Autor starał się ogarnąć Polskę w jej przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Symboliczną wizje ojczyzny zamknął w obrazie zrujnowanego zamczyska odrzykońskiego.
Kult pamiątek historycznych, nowoczesny europejski historyzm, wyrastający m.in. na gruncie odkryć archeologicznych, przejawiał się:
Horacy Walpole w powieści o gotyckim zamku w Otranto ( 1765)
A. Mostowska Strach w zameczku, Zamek Koniecpolskich
Świątynia Sybilli w Puławach- kult dla przeszłości, skarbiec narodowej chwały, napis Przeszłość- Przyszłości
W Polsce kult ruin i pamiątek spopularyzowały powieści W. Scoota
Zamek kaniowski- literacki wyraz kultu ruin. Legendy związane z opuszczonym zamkiem w Kaniowie natchnęły poetę.
Fredro na tle zamczyska odrzykańskiego umieścił akcję Zemsty
Dla Goszczyńskiego zamek ten miał symbolizować ojczyznę, a stopniowy upadek budowli to ilustracja losów Polski. Obojętność społeczeństwa szlacheckiego na widok rozsypujących się gruzów- świadectwo egoistycznego stosunku do ojczyzny. Kolejne fazy upadku zamczyska wiązał z ważnymi wydarzeniami w dziejach Polski Prorocza wizja przyszłego i ostatecznego upadku zamczyska na którego miejsce miał powstać nowy gmach zbudowany rękami nowych ludzi to potępienie społecznego instynktu i narodowego sumienia współczesnych.
Podobnie jak dla Krasińskiego- wielkość Polski tkwiła w grobach, obaj widzieli upadek, ich interpretacje rozchodziły się z kolei w wizji przyszłości, Goszczyński w Królu wyraził niewiarę w odrodzenie społeczeństwa jako społeczeństwa szlacheckiego
STAŃCZYK: symboliczny łącznik między przeszłością Polski a jej godnym przedstawicielem współczesnego pokolenia- Mochnickiego. Nawiązał do tradycji szekspirowskich, zerwał z pseudoklasyczna hierarchią tematów i osób- wprowadził na scenę postać błazna i to nie w zwyczajnej roli. Stańczyk w literaturze: Słowacki Maria Stuart, Grabowski Krótkie przypowieści dawnych Polaków, Niemcewicz Jan z Tęczyna, Dominik Magnuszewski Barbara jeszcze Gasztołdowa żona, Kraszewski Stańczykowa kronika- stańczyk filozof, mędrzec, prorok
W Królu..: niezależnie od Stańczyka zjawy rolę błazna przyjął na siebie Machnicki. Prorok ale zarazem zwykły człowiek awansował do godności następcy królów. Spadkobiercy królewskiej purpury jeszcze szlachcice, ale już zwykli ludzie. Stawali się nimi z chwilą, gdy historia zmieniała szatę władcy w błazeński płaszcz trefnisia. Ubrany w błazeński strój władca Polski, stawał się żyjącą ilustracją upadku, do jakiego doprowadziła kraj obojętność jego obywateli.
Machnicki- strażnik ruin, posiada cechy romantyczne:
a) typ „kochanka ojczyzny”
b) cechy Gustwa z IV cz. Dziadów- zewnętrze objawy szaleństwa, ubiór, zachowanie, połączenie w jedną osobę wariata i poetę, przeciwstawienie stanu duszy indywidualnej otoczeniu
c) cechy ks. Marka- człowiek religijny, pustelnik często odbywający pokutę, wyznawca nowej religii, powołany do swej roli przez królów przeszłości, gł. przez Chrobrego
poeta stylizował Machnickiego w duchu wczesnoromantycznych utworów Mickiewicza
pierwowzór postaci literackiej: rzeczywiście żyjący samotnie w zrujnowanym zamczysku Jan Machnicki
Stańczyk- rola anioła, łącznika ks. Marka z Bogiem, przewodnika po fantastycznych krainach przeszłości narodowej
Osamotnienie i proroczy obłęd Machnickiego- symbol rozterki byłego konspiratora, który dostrzegając patriotyczne nieprzygotowanie chłopstwa polskiego dostrzegał równocześnie obojętność szlachty dla sprawy wyzwolenia ojczyzny. Koncepcja Machnickiego pokutnika, proroka, odzwierciedlała tragedię pisarza, który przewidywał zagładę szlachty. Niektóre obrazy Króla, były żywym przeniesieniem faktów i sytuacji obserwowanych w życiu. W zamierzeniu pisarza nie miała być to jednak powieść kronikarska, fakty stanowiły tylko punkt wyjścia, na którym wznosiła się konstrukcja fantastyczna, ale wyrażająca prawdy głębsze, zasadnicze. Wykorzystał technikę fantastycznych utworów ludowych. Opowieść wolterscootowskiego kronikarza, historycznego i romantycznego podróżnika polegała na stopniowym zaznajamianiu czytelnika z postacią Machnickiego, a następnie z poszczególnymi komnatami, jaskiniami zamczyska, odsłaniającymi coraz to nowe tajemnice niezwykłej budowli. Kolejne odsłanianie tajemnic zamczyska łączyło się ze stopniowym wtajemniczeniem narratora w duchową treść roli, jaką spełniał bohater. W ten sposób i rozwój akcji służył do podkreślania symbolicznej wymowy utworu.
Król zamczyska: to powieść propagandowa, przeznaczona dla Polaków w kraju, język symboliki romantycznej sprzyjał ukrywaniu patriotycznych treści przed cenzurą. To jedna z pierwszych romantycznych powieści, która zyskała ogromną popularność. Powieść stawała się czołowym gatunkiem epoki ( tym samym spadało zainteresowanie poezją)
W utworze autor z dużą przenikliwością charakteryzował środowisko szlacheckie, dażył do ukazywania zjawisk, sytuacji i postaci typowych
Przełamywał liryzm prozy romantycznej, przytłaczający opis, dążenie do epickiego przedstawienia wydarzeń
Obiektywizacja opisu, epicki dystans, relacja obiektywna, wszechstronna
Komentarz nad każdym drobnym wydarzeniem
Powieści towarzyszyła niewiara w skuteczność apostolskiej misji bohatera, w odrodzenie patriotyzmu szlacheckiego
SĄDY WSPÓŁCZESNYCH O UTWORZE:
Krytyka krajowa przyjęła dość przychylnie, w centrum uwagi była postać Machnickiego, który reprezentował dla nich ideę wyższą, dla szczytnego celu poświęcił rozum
Krytyka poznańska: wyraz nowej poezji filozoficznej, wyjaśniającej zasadę bytu narodowego, a poprzedzającej epokę poezji czynu; Cieszkowski-> utwór ten to namiętna obrona reliktów przeszłości, ostrzeżenie na przyszłość w stosunku do tych, którzy nie szanowali wielkiej historii narodu
Zabór poznański: w utworze uderza ton patriotyczno-mesjanistyczny, utwór to wyraz narodowej religii, był to okres, kiedy w społeczeństwie polskim pod wpływem przeżywanych niepowodzeń rodziła się i utrwalała wielka celebra narodowa
powieść cieszyła się powodzeniem wśród więzionych przez carat patriotów polskich
postać Machnickiego służyła Berwińskiemu za pierwowzór poety z Parabazy,
recepcja postaci Stańczyka- wzrost popularności: 1862 rok, Matejko maluje obraz, na którym przedstawił stroskanego Stańczyka, siedzącego obok samotnie w stroju błazeńskim, obok sali, gdzie bawił dwór królowej Bony
1882 : malarz wprowadził stańczyka na tło wielkiego obrazu hołd pruski
1