Prawo karne sensu largo jest to zespół przepisów prawnych normujących kwestie odpowiedzialności karnej człowieka za czyny zabronione pod groźbą kary kryminalnej.
Przepis prawa - samodzielna jednostka redakcyjna tekstu prawnego, czyli zdaniokształtny zwrot językowy (zdanie w sensie gramatycznym) wskazujący sposób postępowania, czyli regułę powinnego zachowania. Często jest wyodrębniony formalnie, wyróżniony wizualnie i opatrzony nazwą indywidualizującą, taką jak artykuł, paragraf czy ustęp. Może być też zdaniokształtnym fragmentem jednostki redakcyjnej.
Pojęcie przepis prawa nie jest tożsame z pojęciem normy prawnej; bowiem elementy treści normy prawnej mogą być zawarte w wielu różnych przepisach i to nie tylko jednej ustawy. W ujęciu funkcjonalnym przepisy prawa stanowią podstawę do ustalenia treści norm prawnych. Przepisu nie możemy traktować w sferze prawda/fałsz, gdyż nie jest to zdanie w sensie logicznym.
W języku potocznym, a rzadziej w języku prawnym, przepisy prawa to także wszelkie akty normatywne obowiązujące na danym obszarze (np. w państwie).
Rodzaje przepisów: - przepisy ogólne-określają przedmiotowy i podmiotowy zakres stosunków społecznych, regulowanych danym aktem prawodawczym, objaśniają podstawowe użyte w akcie nazwy, a często też ustalają ogólne zasady jego stosowania; - przepisy szczegółowe-normy, określające zachowania podmiotów, których one dotyczą; - przepisy przejściowe-ich celem jest pełniejsze umiejscowienie danego przepisu w całokształcie innych przepisów, czy też w świetle innych norm postępowania; - przepisy dostosowujące-określają jak organy stosujące prawo winny realizować nowy akt prawodawczy do konkretnych regulowanych nim sytuacji; - przepisy końcowe-są to w szczególności przepisy derogacyjne, uchylające poprzednie całe akty prawodawcze, bądź niektóre ich przepisy;
Kara kryminalna - konsekwencja popełnienia przestępstwa, którą jest określona przez prawo karne dolegliwość i w której wyraża się dezaprobata czynu i osoby sprawcy.
Katalog kar zawarty jest zazwyczaj w podstawowych ustawach karnych i bywa bardzo zróżnicowany. W Polsce ustawami karnymi o charakterze podstawowym (tj. będącymi podstawą regulacji danej dziedziny) są Kodeks karny oraz Kodeks karny skarbowy.
Kara kryminalna to - dolegliwość stosowana wobec sprawcy czynu zabronionego, w imieniu Państwa przez specjalnie do tego powołane organy - Sąd.
Funkcje Kary Kryminalnej:
odwetowa - kara jest odpłatą za zło
eliminująca - eliminuje jednostki uważane za niebezpieczne ze społeczeństwa
odstraszająca - ma na celu odstraszania od popełnienia przestępstwa inne jednostki
poprawcza - daje możliwość poprawy.
Koncepcje kary kryminalnej:
kara jest celem samym w sobie (odpłatą za zło)
kara jest środkiem do celów użytecznych (poprawa skazanego)
koncepcje koalicyjne - łączące dwa poprzednie elementy.
Kary w Kodeksie karnym:
Kary w Kodeksie karnym skarbowym:
Przestępstwo na gruncie polskiego prawa karnego jest to czyn człowieka zabroniony pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, przez ustawę karną obowiązującą w czasie jego popełnienia, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomym.
Występek - czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc (art. 7 § 3 kodeksu karnego).
Czyn zabroniony, którego dolna granica ustawowego zagrożenia wynosi nie mniej niż 3 lata pozbawienia wolności albo jest zagrożony karą surowszą, stanowi zbrodnię.
Wykroczenie - czyn społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5.000 złotych lub nagany. Osobną kategorią prawną jest wykroczenie skarbowe opisane w kodeksie karnym-skarbowym. Odpowiedzialności za wykroczenie odpowiada każdy po ukończeniu 17 roku życia. Karze za wykroczenie podlega również usiłowanie, podżeganie i pomocnictwo w popełnieniu wykroczenia.
Kara śmierci (kara główna, kara ostateczna) - kara polegająca na pozbawieniu życia sprawcy przestępstwa. Stosowana w przypadku ciężkich zbrodni, takich jak zabójstwo, cudzołóstwo (zdrada żony bądź zdrada męża) czy przestępstwo przeciwko państwu (np. zdrada). Kara śmierci była bądź jest też zapisana w prawach religijnych różnych wyznań.
Zasady wymiaru kary - zasady wyznaczające ramy dla konkretnego wymiaru kary, określone w Konstytucji oraz w kodeksie karnym. Wynikają głównie z funkcji gwarancyjnej prawa karnego. Dzieli się je na zasady ogólnoustrojowe i zasady kodeksowe.
Dyrektywy sądowego wymiaru kary - wiążą się z celem orzekania kary określonych w kodeksie karnym; wiążą się z funkcją ochronną prawa karnego.
Podstawowym kryterium orzeczenia kary (środka karnego) jest przede wszystkim osobowość skazanego. Sąd, aby kierować się prewencją indywidualną, musi przedstawić prognozę kryminologiczną co do przyszłego społecznego zachowania się danego sprawcy oraz prognozę prawdopodobnego przyszłego reagowania na określoną karę w trakcie jej wykonywania. Później powinien orzec taką karę, która zapewni prawdopodobieństwo osiągnięcia celu wychowawczego lub społecznej readaptacji sprawcy i zapobiegnie jego powrotowi do przestępstwa.
W odniesieniu do nieletniego i młodocianego sąd ma kierować się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować
Zasada poszanowania godności człowieka
Sprawcy przestępstwa nie wolno traktować przedmiotowo ani w sposób poniżający.
Sąd przy wymiarze kary lub innych środków ma szanować godność osoby karanej. Wiąże się z nią nakaz traktowania kary pozbawienia wolności jako ultima ratio. Z zasadą humanitaryzmu związany jest zakaz stosowania tortur i okrutnego traktowania.
W przypadku przestępstw popełnionych we współdziałaniu nakazuje bezzasadnego różnicowania sytuacji współdziałających (wyjątek: jeżeli zróżnicowanie wynika z odmiennej zawartości bezprawia popełnionych czynów lub okoliczności związanych z osobą sprawcy).
Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i jedynie wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie prawnym dla jego bezpieczeństwa, porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia, moralności publicznej albo wolności i praw innych osób. Każda kara, nie tylko pozbawienia wolności, ma być traktowana jako ultima ratio.
Zasada ściśle związana z zasadą niezawisłości sędziowskiej i niezależności sądów. Kodeks karny przyznaje sędziemu swobodne uznanie w wymiarze kary lub środka karnego w granicach przewidzianych przez ustawę. Sąd może poruszać się w granicach oznaczonych dolną i górną granicą zagrożoną sankcją. Ograniczony jest okolicznościami jak w szczególności:
motywacja i sposób zachowania się sprawcy,
popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim,
rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków,
rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa,
właściwości i warunki osobiste sprawcy,
sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu,
dążenie do naprawienia szkody lub zadośćuczynienia w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości,
zachowanie się pokrzywdzonego.
Okoliczności wpływające na stopień winy:
możliwość rozpoznania znaczenia czynu warunkowana poziomem rozwoju intelektualnego, emocjonalnego i społecznego sprawcy, jego stanem wiedzy i doświadczeniem życiowym,
możliwość podjęcia decyzji zgodnego z prawem zachowania,
możliwość faktycznego sterowania swoim postępowaniem w wykonaniu podjętej decyzji.
Czynniki zwiększające winę sprawcy:
bezwzględność lub podstęp,
użycie intensywnej przemocy lub niebezpiecznego przedmiotu,
znaczna brutalność lub okrucieństwo albo szczególna zuchwałość,
działanie wspólnie z nieletnim lub publicznie,
uporczywe dążenie do osiągnięcia przestępczego celu,
brak jakichkolwiek skrupułów moralnych w przestępnym działaniu.
Okoliczności zmniejszające stopień winy sprawcy:
niepatologiczne zakłócenia czynności psychicznych (jak np. stres czy brak snu) wykluczające na możliwość rozpoznania czynu i pokierowania przez sprawcę swoim postępowaniem,
działanie w warunkach zaskoczenia,
stan silnego wzburzenia usprawiedliwiony okolicznościami,
niekiedy niedoświadczenie sprawcy, choroba alkoholowa, uzależnienie się od środków odurzających, negatywny wpływ środowiska.
Szkodliwość społeczną czynu ustala się osobno w każdym przypadku. Oceniając społeczną szkodliwość sąd bierze pod uwagę:
rodzaj i charakter naruszonego dobra,
rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody,
sposób i okoliczności popełnienia czynu,
wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków,
postać zamiaru,
motywację sprawcy,
rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.
Zasada oznaczoności kar i środków karnych
Sąd orzekając karę lub środek karny ma obowiązek wyznaczyć dokładnie rodzaj kary (środka) oraz jej wysokość (wymiar).
Zasada zaliczania aresztu tymczasowego i innych środków na poczet orzeczonej kary
Prawo karne sensu largo dzieli się wg kryterium przedmiotu regulacji na:
prawo karne materialne, zwane także prawem karnym sensu stricto, będące zespołem przepisów prawnych normujących:
czyny będące przestępstwami,
zasady odpowiedzialności za te czyny
środki prawne stosowane wobec ich sprawców,
prawo karne procesowe, określane także jako prawo karne formalne, będące zespołem przepisów prawnych normujących postępowanie w sprawach o czyny zabronione przez prawo karne materialne,
prawo karne wykonawcze będące zespołem przepisów prawnych normujących wykonywanie:
kar,
środków karnych i zabezpieczających oraz
innych rozstrzygnięć wydawanych w sprawach karnych,
Z prawem karnym związane blisko jest prawo nieletnich, formułuje zasady postępowania z nieletnimi sprawcami czynów karalnych. Jednak nie należy ono do prawa karnego, ponieważ czyny popełniane przez nieletnich co do zasady nie stanowią przestępstw, a odpowiedzialność za nie nie ma charakteru odpowiedzialności karnej. Podobnie bliską prawu karnemu, jednak różną od niego gałęzią prawa jest prawo wykroczeń.
Prawo karne bywa również dzielone wg kryterium zakresu zastosowania na:
prawo karne powszechne zawierające normy dotyczące wszystkich dziedzin życia społecznego oraz wszystkich osób
oraz
prawo karne indywidualne (prawo karne specjalne), zwane również szczególnym, zawierające normy chroniące szczególną sferę interesów (prawo karne skarbowe) lub dotyczące szczególnej grupy osób (prawo karne wojskowe).
Podstawowymi źródłami aktualnie obowiązującego w Polsce pisanego prawa karnego są ustawy: Kodeks karny, Kodeks postępowania karnego, Kodeks karny wykonawczy. Z kolei najważniejszym aktem regulującym prawo karne skarbowe jest ustawa Kodeks karny skarbowy.
Ze względu na wagę zabronionych czynów prawo karne możemy podzielić na prawo wykroczeń, zajmujące się czynami o stosunkowo niewielkim stopniu szkodliwości społecznej oraz prawo karne sensu stricto, zajmujące się czynami o większym ładunku szkodliwości społecznej.
W doktrynie wyróżnia się następujące funkcje prawa karnego:
sprawiedliwościową - oznacza zaspokojenie poczucia sprawiedliwości i osoby pokrzywdzonej, i tzw. społecznego poczucia sprawiedliwości;
ochronną - ma na celu ochronę dóbr, mających istotne znaczenie dla rozwoju jednostki i funkcjonowania społeczeństwa, przed atakami osób naruszających normy karne; realizowana jest na płaszczyźnie prewencyjnej, represyjnej i zabezpieczającej;
gwarancyjną - ma zabezpieczać jednostkę przed ingerencją w jej prawa przez władzę pod pretekstem wykonywania funkcji ochronnej