Niekonwencjonalne metody nauczania

- DEBATA (analiza argumentów "za" i "przeciw")     Jedną z metod nauczania wykorzystywanych w procesie podejmowania decyzji jest debata. Wykorzystuje się ją przy rozważaniu trudnych i złożonych problemów, ocenie kontrowersyjnych postaci itp. Pozwala spojrzeć na określoną sytuację z różnych punktów widzenia, dostrzec różnorodne aspekty danego zjawiska. Jest to więc uporządkowany spór pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami jakiegoś poglądu.
     Zadaniem uczniów jest zaprezentowanie w przyjazny sposób argumentów "za" i "przeciw", a za ich pomocą przekonanie adwersarzy do swoich racji. Uczą się w ten sposób, że w dyskusji nie chodzi o atakowanie przeciwnika (zwłaszcza ataki personalne), ale o siłę używanych argumentów. Ważny jest tutaj właściwie dobrany temat debaty. Powinien - poprzez odpowiednie sformułowanie - wywołać emocjonalne zaangażowanie uczestników i umożliwiać ścieranie się przynajmniej dwóch racji. Czas dyskusji musi być limitowany, a zasady jej prowadzenia - dobrze uczniom znane (można posłużyć się planszą umieszczoną w widocznym miejscu).
Podczas debaty uczniowie rozwijają następujące umiejętności:

 precyzyjne formułowanie własnych myśli,

 aktywne słuchanie,

 dobór wartościowych argumentów,

 analizowanie faktów i ich ocena,

 korzystanie z doświadczeń innych,

 wymiana poglądów,

 współpraca w zespole,

 wyrabianie szacunku dla cudzych poglądów i przekonań.
 
Sposób przeprowadzenia
1. Nauczyciel dzieli klasę na 2 grupy (liczba grup zależy od wielości stanowisk w danej sprawie). Uczniowie dobierają się sami lub są dobierani w drodze losowania.
2. Zostaje określony temat debaty oraz czas na przygotowanie argumentów (10-15 min). Strony mogą przedstawić je na planszach, co ułatwi ich prezentację. (Temat debaty może być podany z kilkudniowym wyprzedzeniem. Uczestnicy mogą wtedy czerpać informacje z różnych źródeł i lepiej dobierać argumenty).
3. Strona "pozytywna" ma za zadanie przedstawić zasadnicze tezy swojego stanowiska i jak najlepiej je uargumentować. Strona "negatywna" próbuje je zbijać, podważać i kontrargumentować.
4. Wystąpienia powinny być krótkie (nauczyciel na początku ściśle określa ich czas - np. 3 minuty), maksymalnie treściwe i formalnie uporządkowane. Argumenty muszą mieć charakter merytoryczny, nie mogą być atakami ad personam.
5. Prowadzący debatę (nauczyciel lub uczeń) dba o to, aby głos zabierali na przemian przedstawiciele obu grup, zaczynając od pozytywnej. Kontroluje czas wystąpień, upomina uczestników, gdy zapominają o regułach obowiązujących w debacie, a w przypadku dalszego ich naruszania odbiera im głos.
6. Każda wypowiedź strony "pozytywnej" dotyczyć musi jednej kwestii (teza i uzasadniające ją argumenty). Odpowiadający przedstawiciel strony "negatywnej" musi swoją wypowiedź poświęcić odrzuceniu tej właśnie, a nie innej tezy.
7. Po wystąpieniach wstępnych dopuszcza się po dwa głosy ad vocem (najwyżej minutowe); obie grupy mogą zabierać głos w omawianej sprawie (w dalszym ciągu na zmianę). Potem rozpoczyna się następna faza debaty - strona "pozytywna" stawia kolejną tezę.
8. Jeśli celem prowadzącego jest pogodzenie stron i pomoc w znalezieniu płaszczyzny porozumienia, prosi on każdą z grup, aby spróbowała wyszukać wśród argumentów strony przeciwnej te (przynajmniej jeden), które mogłaby zaakceptować.
9. Gdy główne tezy zostaną wyczerpane, prowadzący debatę ogłasza jej zakończenie.
 
    Debata, jako jedna z aktywizujących metod nauczania, zasługuje na uwagę ze względu na kształcenie cennych umiejętności. Dzięki niej uczniowie uczą się sztuki wyrażania własnego zdania, argumentacji i szacunku dla przekonań innych.

W procesie podejmowania decyzji pomocną może się okazać metoda zwana tabelą decyzyjną. Uczniowie, pracując w grupach, rozstrzygają jakiś kontrowersyjny problem, wypełniając przygotowaną na planszy tabelę. Oto jej wzór.

ALTERNATYWY	KRYTERIA

Etapy lekcji z wykorzystaniem tabeli decyzyjnej
 
Etap I
Nauczyciel wprowadza uczniów w zagadnienie, które będzie przedmiotem lekcji oraz formułuje problem do dyskusji w grupach.
 
Etap II
Podział uczniów na grupy (4-6 osób). Nauczyciel wyjaśnia istotę metody, prezentuje wzór tabeli na planszy lub tablicy, rozdaje grupom duże arkusze papieru.
 
Etap III
Uczniowie wypełniają tabelę w następującej kolejności:
1. określają możliwe warianty rozwiązań (alternatywy),
2. formułują kryteria, według których te alternatywy będą oceniane,
3. oceniają kolejne alternatywy, według poszczególnych kryteriów, korzystając z pięciostopniowej skal:
 
++ bardzo pozytywny efekt,
+ pozytywny efekt,
0 brak efektu,
- negatywny efekt,
- - bardzo negatywny efekt,
 
4. podejmują ostateczną decyzję, wybierając najkorzystniejsze rozwiązanie.

Etap IV
Następuje prezentacja efektów pracy poszczególnych grup (plansz z tabelami).
 
Etap V
Uczniowie wybierają spośród propozycji poszczególnych grup najlepsze kryteria oceny, czyli takie, które możliwie najpełniej pozwalają ocenić kolejne alternatywy i podjąć decyzję. Chodzi o to, aby były one akceptowane przez większość uczniów w klasie.
 
Oto przykładowa tabela decyzyjna Polska a Unia Europejska
 

ALTERNATYWY	KRYTERIA
		Stosunki z państwami Europy Zachodniej	Stosunki z państwami Europy Wschodniej	Obroty handlowe	Postęp techno- -logiczny	Rozwój firm krajowych	Bezpie- -czeństwo państwa	Obecność kapitału zagrani- - cznego	Swoboda podróżo- - wania obywateli
Polska członkiem Unii Europejskiej	++	--	++	+	-	+	++	++
Polska państwem stowarzyszonym z Unią Europejską	+	0	+	0	0	0	+	0
Polska bez kontaktów instytucjonalnych z Unią Europejską	-	+	--	-	+	-	-	-

Źródło: M. Sielatycki: Scenariusz lekcji "Kierunek Europa", ECIKO-CODN, 1996
  
    Metoda tabeli decyzyjnej nadaje się do wykorzystania na różnych przedmiotach oraz na godzinie wychowawczej. Pozwala ona uczniom lepiej przygotować się do wypracowania własnego zdania na dany temat. Ze względu na grupową formę pracy oraz konieczność podjęcia decyzji na forum grupy, metoda ta pozwala kształcić wiele umiejętności, np.: wyrażania swoich opinii, obrony własnego zdania, słuchania innych, wysuwania kontrargumentów, dyskutowania, przewidywania skutków różnych rozwiązań, podejmowania decyzji grupowej czy wreszcie współpracy i poczucia odpowiedzialności za efekty pracy zespołu.

Jedną z ważniejszych umiejętności przydatnych w życiu jest sztuka dyskutowania. Można ją ćwiczyć za pomocą metody zwanej dyskusją punktowaną. W jej trakcie mała grupa uczniów dyskutuje na dany temat. Nauczyciel obserwuje uczniów podczas dyskusji i przyznaje im na bieżąco punkty. Ocenie podlegają zarówno treści merytoryczne wypowiedzi uczestników dyskusji, jak i ich zachowanie podczas wymiany myśli (punkty dodatnie i ujemne).
    Metodę tę opracował John Zola, wykładowca Fairwview High School Boulder w Colorado. Stosował ją z dużym powodzeniem wśród uczniów szkół podstawowych, średnich, a także studentów.
    Lekcje szkolne są zbyt często zdominowane przez nauczyciela, który nie dopuszcza uczniów do głosu i nie pozwala wpływać na przebieg lekcji. Dyskusja punktowana może stanowić alternatywę dla tradycyjnego odpytywania lub prac pisemnych. Pozwala uczniom rozwijać umiejętności badawcze i uczy sztuki prowadzenia dyskusji w kulturalny sposób.
 
Sposób przeprowadzenia dyskusji

1. Uczestnicy dyskusji (5-7 uczniów) siadają na środku klasy w kółku (aby widzieć się nawzajem).
2. Pozostali uczniowie wraz z nauczycielem siedzą wokół nich i przysłuchują się dyskusji.
3. Nauczyciel umieszcza w widocznym miejscu 2 plansze. Na jednej są wypisane zasady punktacji, a na drugiej - temat i plan dyskusji (uczniowie są z nim zapoznani wcześniej, aby mieli możliwość odpowiedniego przygotowania się). Plan porządkuje dyskusję i skłania uczniów do trzymania się tematu.
4.Nauczyciel ustala czas trwania dyskusji (8-20 minut). Zależy on od tematu i wieku uczestników.
5. W trakcie dyskusji nauczyciel nie ingeruje; jego zadaniem jest obserwowanie dyskusji i przyznawanie punktów za indywidualny wkład każdego z uczestników.
6. Po zakończeniu dyskusji nauczyciel musi podsumować jej przebieg i omawiane treści oraz ocenić uczniów.
 
Zasady punktowania
 
Za udział w dyskusji uczeń otrzymuje punkty dodatnie lub ujemne. Nauczyciel

przyznaje punkty dodatnie za:

 zajęcie stanowiska w omawianej kwestii (osobista opinia, np. moim zdaniem..., uważam, że... itp.),

 zaprezentowanie informacji opartej na faktach (dane statystyczne, materiał podręcznikowy, tekst źródłowy itp.),

 komentarz do informacji lub jej uzupełnienie,

 wciągnięcie innego ucznia do dyskusji.
Punktowanie angażowania innych do dyskusji gwarantuje szeroki udział uczestników i zapobiega zdominowaniu jej przez kilku uczniów. Zwykle punktowane są pojedyncze czynności, ale jeśli uczeń przedstawi swoją informację i zapyta: "A ty, Aniu, co mogłabyś dodać w tej kwestii?", uzyskuje dodatkowy punkt (bez względu na to, czy Ania podejmie dyskusję).
Uczniowie mogą też być premiowani za rozpoczęcie dyskusji, zadawanie pytań wyjaśniających, posuwanie dyskusji do przodu, grzeczne zwrócenie uwagi, gdy ktoś się powtarza, mówi nie na temat lub nie trzyma się planu. Nauczyciel może również przyznawać punkty za sformułowanie analogii, gdyż świadczą one o wyższym poziomie myślenia i służą poszerzeniu dyskusji.
Wadą punktowania jest subiektywizm, ale nie jest on większy niż przy odpytywaniu czy ocenianiu prac pisemnych.

Kryteria oceny	Punkty	Uczestnicy
		1	2	3	4	5
Prezentacja informacji opierającej się na faktach	+2
Zajęcie stanowiska (prezentacja osobistej opinii)	+2
Dostrzeganie analogii (podobieństwa)	+2
Komentarz do informacji lub jej uzupełnienie	+1
Zwrócenie uwagi na błąd	+1
Wypowiedź nie na temat, odejście od planu dyskusji	-2
Rozpoczęcie dyskusji	+1
Przejście do następnego zagadnienia, według planu	+1
Wciągnięcie innej osoby do dyskusji	+1
Przerywanie innym, przeszkadzanie w dyskusji	-3
Monopolizowanie dyskusji (wypowiedź ponad 30 sekund)	-2
Atak osobisty (niewłaściwe uwagi ad personam)	-3
Przeproszenie za niewłaściwe zachowanie	+1
Ogółem punktów

Źródło: J. Zola, Punktowana dyskusja, Fundacja Edukacja dla demokracji, 1996
 
Liczba punktów odpowiadająca poszczególnym ocenom (przy dyskusji trwającej 18-20 minut) jest następująca:

0-3 pkt - niedostateczny 4-9 pkt - mierny 10-14 pkt - dostateczny

15-19 pkt - dobry 20-24 pkt - bardzo dobry 25 i więcej pkt - celujący

 
    Dyskusja punktowana ma wiele zalet. Pozwala uczniom przejąć odpowiedzialność za proces uczenia się. Nauczyciel, choć aranżuje całą sytuację, nie ingeruje bezpośrednio w przebieg ćwiczenia. Niekonwencjonalna forma zajęć budzi u uczniów żywe zainteresowanie. Daje ona szansę tym, którzy mają kłopoty z tradycyjnym, pisemnym opracowaniem jakiegoś tematu i wolą ustnie się wypowiadać. Jest okazją do alternatywnego oceniania. Poprzez swoją elastyczną konstrukcję umożliwia nauczycielowi stosowanie własnych pomysłów i odejście od schematyzmu w nauczaniu. Przede wszystkim jednak dyskusja punktowana pozwala uczniom na poznanie i wyćwiczenie wielu umiejętności koniecznych do sprawnego i kulturalnego porozumiewania się z innymi ludźmi.

Metoda JIGSAW (z ang. układanka) jest przykładem uczenia się we współpracy. Ma charakter uniwersalny i może być stosowana na różnych przedmiotach. Wykorzystuje się ją wtedy, gdy uczniowie mają do przyswojenia pewną partię materiału, którą da się podzielić na spójne fragmenty. Stanowią one elementy, jakby puzzle, tworzące całą układankę. Każdy uczeń w klasie ma opanować całość wiedzy.
 
    Praca na lekcji przebiega w IV etapach.
    I etap
    Dzielimy klasę na zespoły 3-, 5-osobowe (w zależności od tego, z ilu fragmentów składa się materiał). Każdy członek grupy otrzymuje swoją część do opanowania, a grupa ma razem całość materiału (a + b + c + d). W pozostałych zespołach jest tak samo.
 

Grupa 1	Grupa 2	Grupa 3

 
     II etap
    Uczniowie z poszczególnych zespołów, opracowujący ten sam fragment materiału, spotykają się w grupach ekspertów. Tam porządkują swoją wiedzę, wyjaśniają wątpliwości i zastanawiają się, w jaki sposób najlepiej nauczyć pozostałych członków swoich grup danej partii materiału.
 

    III etap
    Uczniowie wracają do swoich macierzystych grup i uczą się wzajemnie. Każdy członek grupy winien opanować całość materiału (a + b + c + d).

Grupa 1	Grupa 2	Grupa 3

 
    IV etap
Następuje sprawdzian całości wiedzy opanowanej przez uczniów (a + b + c + d). Pytania może przygotować nauczyciel bądź sami uczniowie (w grupach ekspertów - do każdej partii materiału).

Opisana metoda ma wiele zalet. Dzięki niej uczniowie nabywają lub rozwijają szereg cennych umiejętności, takich jak np.:

 czytanie ze zrozumieniem,

 selekcja informacji,

 układanie planu,

 aktywne słuchanie,

 wypowiadanie się na forum grupy,

 współdziałanie przy realizacji zadania,

 rozwiązywanie konfliktów w grupie,

 pełnienie różnych ról itd.
 
    Metoda JIGSAW kształtuje u uczniów postawy aktywnego zaangażowania w pracę grupy oraz poczucia odpowiedzialności za siebie i pozostałych jej członków.
Ta metoda - w odróżnieniu od innych technik pracy grupowej - daje szansę każdemu uczniowi, a nie tylko nielicznym wybrańcom (liderowi, sprawozdawcy, sekretarzowi). Podczas pracy wszyscy uczniowie podnoszą poziom swoich umiejętności - zarówno ci najlepsi, przeciętni, jak i najsłabsi. Tym ostatnim grupa zapewnia poczucie bezpieczeństwa - chętniej wypowiadają się w kilkuosobowym zespole niż na forum klasy, łatwiej zdobywają się na zadawanie pytań i wyjaśnianie wątpliwości. Lepsi uczniowie mogą się doskonalić, wyjaśniając kolegom trudniejsze kwestie. Wszyscy rozwijają się - zgodnie z zasadą, że najlepszą metodą uczenia się jest uczenie innych.
Nauczyciel podczas takich zajęć ma dużo czasu na obserwowanie swoich uczniów przy pracy, na co przy tradycyjnym modelu lekcji nie może sobie często pozwolić, będąc zajętym przekazywaniem wiedzy. Sporo czasu musi jednak poświęcić na wcześniejsze przygotowanie zajęć, dobranie odpowiednich materiałów, dostosowanie ich do poziomu uczniów. Później pozostaje jedynie wyjaśnić, na czym będzie polegać ich samodzielna praca. Powinien też czuwać nad porządkiem w klasie i pilnować przestrzegania limitów czasowych, przeznaczonych na poszczególne etapy lekcji.
Do przeprowadzenia tego typu zajęć trzeba odpowiednio przeorganizować układ sali lekcyjnej. Każda grupa musi mieć swoje miejsce do pracy.
Pewnym ograniczeniem w stosowaniu tej metody jest fakt, że liczba uczniów w klasie musi mieć określoną wielkość. Ma to być wielokrotność liczby elementów naszej układanki. Tylko wtedy każda grupa ma zapewnioną całość treści do przyswojenia.
Wadą metody jest też jej czasochłonność. Dlatego tak ważne jest staranne przemyślenie lekcji, przygotowanie odpowiednich materiałów, aby uczniowie zdołali zakończyć pracę i opanować wszystkie treści w ciągu 45 minut. Należy więc przed lekcją zadbać o czynności organizacyjne (przestawienie stolików w klasie, podział na grupy itd.), aby potem nie tracić na to cennego czasu.
Podsumowując, należy stwierdzić, że metoda JIGSAW zasługuje na uwagę ze względu na możliwość aktywizacji uczniów i kształcenie cennych umiejętności. Wiele tematów z różnych dziedzin wiedzy z pewnością nadaje się do przyswojenia przez uczniów tą właśnie metodą.

LITERATURA:

 M. Butz, R. Faltus, E. Cohen, Praca w grupach, Fundacja Edukacja dla Demokracji, 1993
Europa na co dzień. Pakiet edukacyjny, Wydawnictwo CODN, 1997

 E. de Bono, Naucz się myśleć kreatywnie. Podręcznik twórczego myślenia dla dorosłych i dla dzieci, Wydawnictwo Prima, 1995

 R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi - teoria i praktyka, GPW, Gdańsk 1994

 P. J. Cooper, Sprawne porozumiewanie się. 114 scenariuszy ćwiczeń z mówienia i słuchania, Wydawnictwa CODN, 1994

 F. Della, Kształcenie przez praktykę, Wydawnictwa CODN, 1996

 G. A. Dudley, Jak podwoić skuteczność uczenia się? Techniki sprawnego zapamiętywania i przywoływania informacji, Wydawnictwo Medium, 1994

 W. Eichelberger, Pomóż sobie, daj światu odetchnąć, Agencja Wydawnicza Tu, Warszawa 1995

 K. Gozdek-Michaelis, Rozwiń swój genialny umysł, Wydawnictwo J&BF, 1996

 A. Janowski, Uczeń w teatrze życia szkolnego, WSiP, 1995

 K. Kruszewski (red.), Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela. Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994

 G. Lang, Jak być lepszym w szkole? Trening mentalny dla dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Neptun, 1995

 E. Nęcka, Trening twórczości, Olsztyn 1992

 M. Taraszkiewicz, Jak uczyć lepiej? Refleksyjny Praktyk w Działaniu, Wydawnictwa CODN, 1996

 M. Taraszkiewicz, Dajcie szansę swoim uczniom, "Wyzwania" nr 1/1996

---