Bilans płatniczy i wymiana międzynarodowa.
Bilans płatniczy - usystematyzowane zestawienie dokonanych na rzecz zagranicy i otrzymanych płatności ze wszystkich tytułów w określonym czasie. Płatności otrzymane z zagranicy zapisuje się po stronie aktywów, natomiast płatności dokonane na rzecz zagranicy-po stronie pasywów. W bilansie płatniczym wyróżnia się dwie podstawowe części:
bilans obrotów bieżących
bilans obrotów kapitałowych i finansowych.
W bilansie obrotów bieżących są uwzględnione:
płatności z tytułu obrotów handlowych, czyli bilans handlowy
różnica miedzy b. płatniczym i finansowym polega na tym, że w b. pł uwzględnia się moment dokonania płatności z tytułu eksportu lub importu, a w b. h. sporządzanym przez GUS bierze się pod uwagę moment przekroczenia granicy,
płatności z tytułu usług
przepływ dochodów z tytułu własności, obejmuje: odsetki, zyski, dywidendy od obligacji, akcji, odsetki od kredytów
transfery rządowe i prywatne
niesklasyfikowane obroty bieżące, czyli saldo skupu i sprzedaży walut, wynikające z nierejestrowanego handlu przygranicznego oraz saldo wpłat i wypłat z rachunków walutowych ludności
Bilans obrotów kapitałowych obejmuje wpływy i wydatki z tytułu sprzedaży i zakupu: praw własności, patentów i licencji, praw autorskich, znaków towarowych.
Bilans obrotów finansowych odzwierciedla ruch w zakresie kapitałów długo-, średnio i krótkoterminowych oraz zmiany w stanie rezerw walutowych państwa.
Bilans płatniczy = bilans obrotów bieżących + bilans obrotów kapitałowych i finansowych=0
Jednak często tak nie jest. Dlatego wprowadza się pozycję korygującą w bilansie płatniczym. Jest nią saldo błędów i opuszczeń. Saldo to wynosiłoby 0 gdyby wszystkie wielkości występujące we wcześniejszych pozycjach zostały prawidłowo zmierzone.
Bilans wykazuje nadwyżkę, gdy występuje napływ netto środków pieniężnych do danego kraju, w przeciwnym przypadku mamy do czynienia z deficytem.
W Polsce bilans płatniczy sporządzany jest i prezentowany Sejmowi przez NBP.
Handel zagraniczny - podstawowe pojęcia
Wymiana międzynarodowa - przepływy dóbr ekonomicznych między odrębnymi gospodarkami narodowymi. Współcześnie obejmuje cztery grupy zjawisk i procesów gospodarczych:
- wymianę towarów i usług
- przepływy kapitału
- migracje siły roboczej
- transfer myśli naukowo technicznej.
Podstawą rozwoju wymiany zagranicznej jest międzynarodowy podział pracy, który jest szczególna, rozwinięta formą społecznego podziału pracy. Stanowi on historycznie ukształtowane formy więzi gospodarczych między poszczególnymi krajami, określa ich miejsce w produkcji światowej, tzn. decyduje o międzynarodowej specjalizacji produkcji. Międzynarodowy podział pracy ulega ciągłym przemianom. Poszczególne kraje stopniowo rezygnują z produkcji pewnych towarów na rzecz większej specjalizacji w produkcji innych towarów zmieniając w ten sposób swoje miejsce w międzynarodowym podziale pracy.
Udział danego kraju w międzynarodowym podziale pracy określany jest przez jego warunki naturalne, a także w coraz większym stopniu jest rezultatem rozwoju gospodarczego, przemian w sposobie produkcji. Istotną rolę odgrywa tu także zagraniczna polityk ekonomiczna krajów czyli polityka handlowa.
Międzynarodowy podział pracy i specjalizacja stwarzają możliwości efektywniejszego wykorzystania istniejących zasobów bogactw naturalnych, zwiększenia efektywności wykorzystania siły roboczej i środków produkcji.
Podstawową formę więzi ekonomicznej między różnymi krajami stanowi wymiana towarów. Do określania wymiany towarów i usług między rozpatrywanym krajem a jego otoczeniem zewnętrznym używa się pojęcia handel zagraniczny. Obejmuje on eksport czyli wywóz towarów i usług za granicę i import czyli przywóz towarów i usług z zagranicy. Ich suma określana jest jako obroty handlu zagranicznego, różnica natomiast stanowi saldo handlu zagranicznego. Nadwyżka eksportu nad importem oznacza dodatnie saldo handlu zagranicznego , zaś nadwyżka importu nad eksportem - ujemne saldo (deficyt).
Import niezbędny - import towarów, których nie można wytworzyć w danym kraju, a które są konieczne do prowadzenia procesu reprodukcji społecznej.
Import substytucyjny (konkurencyjny) - import towarów zastępujących możliwą produkcję krajową.
Import zaopatrzeniowy - bezpośrednio zaspokaja bieżące potrzeby produkcyjne.
Import inwestycyjny - zaspokaja potrzeby rozwojowe gospodarki.
Import konsumpcyjny - zaspokaja potrzeby konsumpcyjne ludności.
Eksport niezbędny - część eksportu, która służy pozyskiwaniu środków na finansowanie importu niezbędnego.
Struktura rodzajowa eksportu i importu oznacza udział w eksporcie i imporcie odpowiednio sklasyfikowanych grup towarowych. Struktura geograficzna oznacza udział w eksporcie i imporcie wymiany towarowej z poszczególnymi krajami lub grupami krajów.
Oprócz obrotów towarowych i usługowych coraz większego znaczenia nabierają międzynarodowe przepływy kapitału. Mogą mieć one formę kapitału pożyczkowego lub inwestycji zagranicznych.
Teoria handlu zagranicznego zajmuje się przesłankami wymiany między różnymi krajami, jej strukturą towarową i geograficzną oraz korzyściami płynącymi z wymiany dla jej uczestników.
Teoria kosztów absolutnych
Podstawą specjalizacji międzynarodowej są absolutne różnice kosztów wytwarzania mierzone nakładami pracy. Wymiana między dwoma krajami pojawia się wówczas, gdy koszty wytworzenia towarów w tych krajach są zróżnicowane(kraj A: X - 5, Y - 10; B: X - 7, Y - 6)
Teoria kosztów komparatywnych (względnych)
Specjalizacja i wymiana towarów może być korzystna dla obu krajów także w przypadku, gdy jeden kraj wytwarza wszystkie towary taniej (drożej) niż inne kraje. Podstawą osiągnięcia korzyści z wymiany międzynarodowej są komparatywne różnice kosztów wytwarzania poszczególnych towarów w różnych krajach.
Koszt komparatywny - koszt wytworzenia jakiegoś towaru wyrażony w koszcie produkcji innego towaru w tym samym kraju.
Jeżeli pomiędzy poszczególnymi krajami istnieje różnica w komparatywnych kosztach wytwarzania różnych dóbr, to każdy z nich powinien się specjalizować w wytwarzaniu tych towarów, które może wytwarzać względnie taniej i w takiej ilości, że może ich nadwyżki wywozić za granicę.
Przykład
Nakłady pracy na wytworzenie towarów (w godzinach pracy na jednostkę towaru) wynoszą dla kraju A: X - 3 dla kraju B: X - 10 (względnie wyższe)
Y - 4 Y - 5
W kraju A koszt komparatywny towaru X wyrażony w towarze Y wynosi 4:3, w B - 1:2. Wynika z tego, że kraj A powinien produkować towar X i a B - Y.
Kształtowanie się cen w handlu zagranicznym
Czynniki zewnętrzne: kształtowanie się popytu i podaży w poszczególnych grupach towarów, konkurencyjność towarów danego kraju, polityka handlowa pozostałych krajów, sytuacja polityczna, polityka cenowa dużych koncernów międzynarodowych.
Czynniki wewnętrzne: konieczność wzrostu za wszelka cenę eksportu w sytuacji niezrównoważonego bilansu płatniczego, ochrona rodzimej produkcji.
Większa stabilność cen - dobra zindywidualizowane
Mniejsza stabilność cen - dobra wystandaryzowane
Rozliczenia między różnymi krajami mogą mieć charakter dewizowy lub bezdewizowy.
Funkcje handlu zagranicznego:
zasobotwórcza - polega na pomnażaniu zasobów czynników rozwojowych
efektywnościowa - polega na zwiększaniu efektywności stosowanych zasobów (dostarczanie środków produkcji o wyższej jakości)
Stwierdzenie, że wraz z wymiana międzynarodową pojawiają się korzyści dla gospodarki światowej jako całości nie budzi wątpliwości. Nie jest natomiast pewne, czy zyskuje każdy z uczestników wymiany. W związku z tym w różnych krajach w polityce handlu zagranicznego występują tendencje do liberalizacji, czyli wolnego handlu lub protekcjonizmu. Wolny handel oznacza nieskrępowaną wymianę międzynarodową. Natomiast protekcjonizm oznacza oddziaływanie na międzynarodową wymianę dóbr, jego celem jest podniesienie konkurencyjności towarów krajowych ma rynkach obcych, a zmniejszenie konkurencyjności towarów obcych na rynku wewnętrznym, np. poprzez
wprowadzanie ograniczeń ilościowych lub ceł
stosowanie środków popierania eksportu
Polityka handlowa ma na celu ograniczenie importu i stymulowanie eksportu. Stosowane są przy tym różne instrumenty polityki handlu zagranicznego:
cła-opłaty pobierane przez państwo przy przekraczaniu towarów przez granicę, cła chronią producentów krajowych, ale wprowadzenie ich przyczynia się do wyższych cen na rynku krajowym⇒niekorzystne z punktu widzenia konsumentów, podwyższona cena krajowa pozwala nieefektywnym producentom krajowym wytwarzać więcej niż w warunkach nieskrępowanego handlu.
kontyngenty-oznaczają ograniczenia ilości przekraczających granice towarów, kontyngenty importowe⇒ochrona krajowych gałęzi produkcji, kontyngenty eksportowe⇒ochrona rynku wewnętrznego przed nadmiernym wywozem niektórych towarów.
umowy handlowe-regulują wielkość obrotów miedzy różnymi krajami, ważną częścią umów gospodarczych jest:
klauzula narodowa-zobowiązanie kraju, że nie będzie traktował towarów importowanych gorzej niż własnych
klauzula największego uprzywilejowania-traktowanie towarów partnera nie gorzej niż pochodzących z najbardziej uprzywilejowanego kraju.
subwencje eksportowe-premie, subsydia, ulgi, ułatwienia przyznawane przez państwo eksporterom
dumping-sprzedaż towarów za granicą po cenie, która nie pokrywa kosztów jego wytworzenia, by wyprzeć krajowych wytwórców z danej gałęzi produkcji, po osiągnięciu celu podnoszenie cen i rekompensowanie strat
kurs walutowy-cena pieniądza zagranicznego wyrażona w walucie krajowej, zmiana kursu zmienia opłacalność eksportu i importu
dewaluacja waluty krajowej-powoduje wzrost ceny towarów importowanych, wyrażonych w walucie krajowej, spada natomiast cena towarów krajowych, wyrażonych w walucie zagranicznej, oddziałuje hamująco na import, a stymulująco na eksport.
rewaluacja-przeciwieństwo dewaluacji, podwyższenie kursu waluty krajowej w stosunku do zagranicznej, ma na celu ograniczenie eksportu, a zwiększenie importu
inflacja-szybszy wzrost poziomu cen w jednym kraju niż w drugim będzie się przyczyniał do wzrostu eksportu, a spadku importu kraju o stabilnych cenach, natomiast spadku eksportu i wzrostu importu kraju o rosnących cenach.
Bilans płatniczy
3