24. Przygotowanie do samodzielnego życia dzieci i mło­dzieży w społeczeństwie cel działań opiekuń-czo-wychowawczych

Podstawowym czynnikiem podjęcia działań opiekuńczych wobec drugiego człowieka jest to, że on sam nie jest w stanie, nie potrafi samodzielnie zaspo­kajać własne potrzeby, a bez udziału innych ludzi, najczęściej dorosłych, nie mógłby przeżyć, lub zachować zdrowia i jakości egzystencji, rozwijać się. Skutkiem prawidłowej opieki i wychowania dziecka jest osiągnięcie przez nie względnej samodzielności życiowej oraz określonego poziomu uspołecznienia.

Dokonuje się to stopniowo, w trakcie uaktualniania się biologicznych moż­liwości, podejmowania aktywności własnej, interakcji z rówieśnikami, osobami starszymi w procesie opieki; wychowania.

Cały proces opiekuńczo-wychowawczy powinien przebiegać tak, żeby nie zaburzać naturalnego rozwoju samodzielności dziecka zarówno w młodszym, jak i starszym wieku.

W literaturze psychologicznej różnie definiuje się pojęcie „samodzielności". Najczęściej utożsamia się go z określeniami takimi, jak: „niezależność", „auto­nomia", „podmiotowość jednostki", dojrzałość rozwojowa bio- psycho- spo­łeczna"', ,',zdolność, umiejętność samodzielnego życia", „poczucie kompeten­cji", „emancypacja".

Podmiotowość jednostki polega na tym, że człowiek rozwijając się chce, może i staje się niezależny w myśleniu i działaniu od innych ludzi, ukształto­wał dyspozycje, które składają się na odpowiedzialność podmiotową. Podmio­towość jednostki charakteryzuje:

• umiejętność ponoszenia skutków swojego działania;

• rozumienie siebie, swojego dobra i umiejętność jego utrzymywania, bro­nienia;

• samodzielność w podejmowaniu decyzji dotyczących siebie i innych ludzi. Samodzielność natomiast przejawia się w biologicznej, psychicznej i spo­łecznej zdolności podmiotu do niezależnego funkcjonowania. Istotne wskaźniki samodzielności to:

• zdolność do osiągania bio-psycho-spolecznej równowagi organizmu;

• zdolność do zachowania życia, zdrowia, określonego poziomu egzystencji, wyrażająca się w opanowaniu podstawowych czynności samoobsługowych, związanych z jedzeniem, utrzymaniem czystości osobistej i najbliższego otoczenia, ubieraniem się itp.;

k .. zdolność do niezależnego działania, przejawiająca się w umiejętności or­ganizowania aktywności własnej, odważnym jej podejmowaniu, skutecz­nym działaniu, rozwijaniu własnych zainteresowań, twórczym działaniu, koncentracji na aktualnym działaniu;

• zdolność do niezależnego emocjonalnego funkcjonowania, wyrażająca się wiara w siebie i swoje możliwości, radzeniem sobie z lękiem, akceptacja siebie i innych, znajomością siebie, umiejętnością kontroli swoich emocji, świadomym kierowaniem własnymi uczuciami;

• zdolność do niezależnego myślenia.

Rozwój podmiotowości trwa od chwili, gdy możliwe staje się kształtowanie wyżej wymienionych dyspozycji. Wypada jednak pamiętać, że w początkowym okresie życia jest ona znacznie ograniczona biologicznie, co nie oznacza, że nie można jej wyzwalać, chociażby tylko w wąskim zakresie. Gdy bowiem samo­dzielność człowieka nie jest ukształtowana, lub mocno zahamowana, to w celu jej zaktualizowania i rozwoju należy dawać mu poczucie, że ma wpływ na to, co dzieje się z nim i otaczającą go rzeczywistością. Ważne jest, żeby nie nastą­piło utrwalenie postaw zależności, hamujących lub uniemożliwiających rozwój samodzielności, co czyni je osobą wymagającą ciągle intensywnej opieki.

Przekształcanie dziecięcej zależności od opiekunów w niezależność od nich wymaga:

• takiego w miarę systematycznego postępowania, w którym nie wyręcza on podopiecznego i daje mu stopniowo coraz większą samodzielność;

• nagradzania samodzielności;

• dawania wzorów radzenia sobie samemu;

• zapewnienia poczucia niezależności, mimo obiektywnej zależności dziecka od opiekuna;

• stałego zachęcania dziecka do samodzielności, np. pozwalania mu na do­konywanie wyboru, nie udzielania natychmiastowych odpowiedzi na wszytskie jego pytania, zachęcania do korzystania z cudzych doświadczeń, kształtowania pozytywnego nastawienia do nieudanych prób skutecznego działania, rozwijania fantazji, twórczego działania, myślenie (J. Reykowski 1992, s.l70-171;E.FaberiA. Mazlish 1992, s.153)

Samodzielność jako czynnik, metoda i cel działań opiekuńczo-wychowawczych jest istotną kategorią treściową. Czasami rozważam sens po­stawienia tezy, że skonstruowanie metodologicznego kształtu pedagogiki sa­modzielności, jest możliwe i konieczne.

Dążenie do samodzielności dziecka kiedy jest to tylko możliwe powinno być podstawowym celem podejmowanych działań opiekuńczo-wychowawczych, nawet jeśli jest to trochę na wyrost.

Są jednak pewne tego niebezpieczeństwa. Mówiąc o samodzielności dziecka podkreślenia wymaga fakt, że społeczeństwo, w którym ono żyje, zarówno najbliższe (rodzina), jak i dalsze (naród, ludzkość), wyznacza pewne granice tej samodzielności. Nie zawsze są one ściśle określone, np. rodzina (elementarna grupa społeczna) często ustala je sama. Z drugiej strony wypada zauważyć, że ich ustalenie niekiedy nie jest wcale proste, często wiąże się z podjęciem nawet dużego ryzyka. Z usamodzielnieniem wiąże się ograniczanie opieki, co tworzy sytuacje niebezpieczne lub z nimi graniczące. Mogą one być spontaniczne, nieprzewidywalne, lecz w przypadku dzieci powinny być zawsze w jakiś sposób kontrolowane (bezpośredni lub pośredni).

Dążenie dziecka do uniezależnienia się od opiekunów zazwyczaj narasta. Dziecko coraz częściej chce samodzielnie postępować, działać. Dla opieki ma to określone konsekwencje. Usamodzielnienie dziecka musi następować nie­ustannie, stopniowo. Dziecko bowiem, które zasmakowało samodzielności chce jej od dorosłych coraz więcej, nawet jeśli całkowicie do tego nie jest dojrzałe. Sprawia ona mu coraz więcej radości, pewności. Chciałoby jej coraz więcej i więcej. Każde w takiej sytuacji jej ograniczenie odczuwać może dotkliwie np.

jako karę.

„Nawet małe dziecko nie jest wyłącznie obiektem oddziaływania innych (w tym rodziny), ale również samo poprzez swoją aktywność, właściwości i rozwój ją współkształtuje. Wynika to z systemowego charakteru psychiki jednostki (M. Tyszkowa 1990, s/7)".

Nie przygotujemy do samodzielnego życia dzieci, jeśli środowiska, w któ­rych przebywają (dom dziecka, szkoła, podwórko, rodzina) nie staną się tere­nem doświadczania życia, nie dostarczą pozytywnych przykładów, sposobów radzenia sobie z nimi. Trzeba nauczyć dzieci szukać najpierw sił w nich sa­mych i przez nich samych, a dopiero potem szukać ich u innych. Bezradność łatwo jest bowiem wyuczyć. Ważne jest jednak przy takim założeniu, żeby zwłaszcza im mniejsze dziecko w tym większym stopniu mogło mieć w tym zakresie oparcie w rodzicach, rodzinie, znaczących bliskich dorosłych. Metody rozwoju samodzielności:

• przykład indywidualny

• stwarzanie sytuacji wymagających samodzielności, zmuszające do do­świadczania jej i przekraczania, radzenia sobie samemu

• Wpływ grupowy, mechanizmy grupowe .. .

Metody oddziaływania: bezpośredniego i pośredniego. Poprzez procesy: ob­serwacji, ćwiczenia, modelowania, identyfikacji.

W rozwoju samodzielności znaczącą rolę odgrywają: formy spędzania czasu wolnego oraz zainteresowania dzieci. Człowiek uzyskuje względną samodziel­ność między innymi poprzez poznanie, podejmowanie i ćwiczenie różnych ról społecznych (tych w które się wchodzi naturalnie oraz przydzielanych): np. rodzinnych, zawodowych, społecznych, obywatelskich. Biorąc powyższe pod uwagę można nakreślić następujące rodzaje zadań związanych z usamodziel­nieniem i socjalizacją dzieci:

1. Przygotowanie do samodzielnego życia w rodzime

2. Przygotowanie do samodzielnego życia zawodowego

3. Przygotowanie do samodzielnego życia społecznego

4. Przygotowanie do samodzielności obywatelskiej.

Czy całkowita, obiektywna autonomia jednostki jest możliwa w trwającym procesie opiekuńczo-wychowawczym?

Pojęcie „emancypacja" w edukacji (M. Czerepaniak - Walczak 1994) (łac. Emancipatio) znaczy tyle, „co oswobodzenie się, uwolnienie się od zależności prawnej, społecznej, politycznej, obyczajowej, usamodzielnienie się, bycie wolnym wolnością pozytywną, czyli taką, która umożliwia przekraczanie uwa­runkowań aktualnej egzystencji. Istotą tak pojmowanej emancypacji jest rozu­mienie jej jako swoistego stanu, kondycji podmiotu w jego relacjach ze świa­tem.

Uzyskanie względnej samodzielności życiowej bardzo ściśle powiązane jest z osiągnięciem odpowiedniego poziomu socjalizacji.

.

Pytania do samodzielnej refleksji i studiowania

Jak należy sprawować opiekę i wychowywać dzieci, żeby uzyskiwać coraz wyż­szy poziom ich ogólnej samodzielności życiowej i socjalizacji? Jakimi metodami, technikami, w jakich formach najefektywniej jest rozwijać samodzielność dzieci?

Z jakimi utrudnieniami w rozwoju samodzielności spotykają się wychowawcy w opiece zastępczej, formalnej?

Jak organizować formy opieki, wychowania i edukacji, żeby przygotować dzieci do samodzielności życiowej, zwłaszcza w zmieniających się warunkach? Jaka jest rola czasu wolnego i zainteresowań w procesie rozwoju samodzielno­ści dzieci?

Bibliografia

• Faber E., Mazlish A., Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły. Poznań 1992

• Reykowski J., Z zagadnień psychologii motywacji. Warszawa 1982

• Siek S., Autopsychoterapia. Warszawa 1985.

---