nauczanie ortografii na szczeblu edukacji wczesnoszkolnej

Podstawową umiejętnością kształconą w wieku szkolnym jest umiejętność pisania, rozumiana nie tylko jako czynność polegająca na poprawnym kreśleniu znaków graficznych pisma, ale także na poprawności ortograficznej, gramatycznej i stylistycznej.

Proces kształcenia poprawności ortograficznej polega na opanowaniu umiejętności i nawyku bezbłędnego pisania. „O umiejętności poprawnego pisania można mówić wówczas, gdy uczeń rozumie budowę i sens logiczny pisanych słów, dokonuje wyboru właściwych liter i sprawnie posługuje się zasadami ortograficznymi. W wyniku systematycznych ćwiczeń czynności poprawnego pisania automatyzują się, przechodząc w nawyk ortograficzny tj. bezbłędne pisanie, które przebiega już bez udziału świadomości piszącego”.

Kształcenie umiejętności i nawyku poprawnego pisania jest procesem złożonym i wymaga szczególnych zabiegów dydaktycznych, zwłaszcza w klasach I - III. Poziom myślenia konkretno - wyobrażeniowego charakteryzujący uczniów tych klas, narzuca potrzebę praktycznego poznania zagadnień ortograficznych. Natomiast poznawanie tych zagadnień, bez choćby elementarnej wiedzy, służącej zrozumieniu podstawowych zasad i norm, utrudnia bądź opóźnia opanowanie i doskonalenie sprawności praktycznych.

Prawidłowy przebieg nauki pisania zależy od następujących czynników:

• niezakłóconego spostrzegania słuchowego i wzrokowego;

• dojrzałości procesów umysłowych (głównie koncentracji uwagi, pamięci i myślenia);

• sprawności motorycznej ręki i narządów mowy;

• dobrze zorganizowanego nauczania w szkole;

• właściwej atmosfery domu rodzinnego.

U podstaw nauki pisania leżą więc uwarunkowania psychologiczne i pedagogiczne.

Psychologiczne uwarunkowania nauczania ortografii

O poprawnym zapisie wyrazów w znacznym, stopniu decyduje:

• sprawność analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego,

• poziom procesów poznawczych: pamięci wzrokowej, ruchowej, uwagi i myślenia,

• poziom procesów emocjonalnych, przede wszystkim motywacyjnych.

Materiał ortograficzny dziecko odzwierciedla za pomocą analizatorów. Zapisany wyraz spostrzega wzrokowo i wymawia go, uruchamiając ośrodki motoryczne mowy. Wymówiony wyraz kojarzy z akustycznym brzmieniem i jego optycznym obrazem, a zapisanie wyrazu wzmacnia zapamiętanie obrazu graficznego i ruchowego.

Przy takim połączeniu czynności, powstają w umyśle dziecka skojarzenia pomiędzy spostrzeżeniami wzrokowymi, słuchowymi i ruchowymi narządów mowy oraz ruchów ręki. Skojarzenia te muszą być utrwalane poprzez ćwiczenia w dostrzeganiu i zapamiętywaniu wyrazów, aż do momentu wytworzenia u uczniów nawyku ortograficznego.

Zdolność ortograficznego pisania jest uzależniona nie tylko od sprawnie działających analizatorów dziecka, ale w dużej mierze od poziomu jego pamięci i uwagi. Szczególną rolę w początkowej fazie nauki pisania odgrywa pamięć słuchowa. Dobre spostrzeganie i zapamiętywanie słuchowe stanowi podstawę prawidłowej analizy i syntezy słuchowo-wzrokowej wyrazów. Prawidłowe wymawianie głosek i łączenie ich w wyrazy pozwala dziecku poprawnie zapisać słyszany wyraz, o ile oczywiście pisownia jest zgodna z wymową.

W przypadku pisowni wyrazów, których zapis różni się od wymowy albo wyrazów z głoskami mającymi podwójne oznaczenia, rola pamięci słuchowej jest mniejsza, natomiast bardzo duża - pamięci wzrokowej. Uczeń musi zapamiętać kilkadziesiąt wyrazów z ó, rz, h niewymiennymi, a także wyrazy, których pisowni nie potrafi sobie wyjaśnić, ponieważ jego wiedza z gramatyki jest zbyt skromna.

W ścisłym związku z pamięcią wzrokową działa pamięć motoryczna. Podczas pisania obserwowanych wcześniej wyrazów powstają wyobrażenia wzrokowo-motoryczne, które, utrwalane przez ćwiczenia, prowadzą do tworzenia się nawyku ortograficznego.

Proces zapamiętywania musi być związany z uwagą. Nic tak nie sprzyja zapamiętywaniu jak koncentracja uwagi na zapisanym wyrazie. Jeżeli dziecko nie potrafi się skupić, jego postrzeganie staje się niedokładne, a to powoduje powstawanie błędów.

Jednym z istotnych motywów w procesie wszelkiego uczenia się, w tym także ortografii, jest zainteresowanie. Dziecko skupia uwagę na przedmiotach interesujących, na ćwiczeniach, które je zaciekawiają. Ulega łatwo znużeniu i zmęczeniu, gdy praca na zajęciach jest monotonna i gdy nie widzi jej efektów. Zatem należy na lekcjach stosować ciekawe teksty, zagadki, ćwiczenia przeprowadzane w formie zabaw i gier, konkursy, interesujące pomoce naukowe, ponieważ są to czynniki sprzyjające pozytywnej motywacji do uczenia się.

Duże znaczenie motywacyjne ma również samo uczenie się traktowane przez dziecko jako poważna i odpowiedzialna działalność. Stawianie przed nim zadań w kategoriach zachęty i pochwały, np. „Na pewno potrafisz dobrze zaobserwować, a potem bezbłędnie napisać”, ... „Piszesz coraz uważniej, więc nie popełniasz błędów ...” itp. może wywołać aktywność i chęć podejmowania wysiłku oraz ambicję poprawnego pisania. Ten świadomy i aktywny stosunek uczniów w procesie zdobywania umiejętności ortograficznych należy kształtować od pierwszych miesięcy nauki szkolnej.

Istotnym motywem uczenia się są również nagrody i kary. Nagrody (pochwały, dobre oceny) bardziej i trwale pobudzają motywację do uczenia się niż kary (nagany, niskie oceny). Ocena stanowi podsumowanie pracy i jest zarówno dla ucznia, jak i dla nauczyciela obrazem osiągnięć i braków. Powinna uwzględniać postępy poszczególnych uczniów i stanowić czynnik pomocniczy w budzeniu ambicji dziecka.

Pedagogiczne uwarunkowania nauki ortografii

O efektach procesu uczenia się, w tym także kształtowania umiejętności poprawnego pisania, w znacznym stopniu decyduje jego prawidłowa organizacja. Nauka ortografii wymaga skupienia uwagi nad ważniejszymi problemami dydaktycznymi, do których zaliczamy:

• znajomość programu nauczania;

• zasady i metody uczenia się ortografii;

• klasyfikację ćwiczeń ortograficznych;

• dobór środków dydaktycznych.

Podstawowym celem nauczania ortografii w klasach I - III jest wytworzenie u uczniów nawyku ortograficznego pisania, które powinno stać się czynnością automatyczną. Poprawność ortograficzna stanowi podstawę poprawności wypowiadania się w piśmie i w języku ojczystym.

Program nauczania przewiduje dla każdej klasy określony materiał ortograficzny. Układ tego materiału jest koncentryczno-spiralny, to znaczy jest on powtarzany, utrwalany i rozszerzany w kolejnych klasach.

Do nauki ortografii można odnieść następujące sformułowania:

• „wdrażanie uczniów do posługiwania się językiem ogólnopolskim i kształtowanie sprawności z zakresu pisania”;

• „kształtowanie refleksyjnego stosunku do języka, zaznajomienie z elementami wiedzy o języku”.

W wyniku realizacji zadań programowych uczeń kończący pierwszy etap edukacji szkolnej powinien umieć:

• „przestrzegać poprawności ortograficznej w zakresie poznanych zasad i opracowanego bliskiego mu słownictwa”;

• „sprawdzać i według wzoru poprawiać napisany tekst”.

Poprawność ortograficzna dotyczy wszystkich wyrazów w zakresie poznanych zasad, a także słownictwa opracowanego w sposób pamięciowy i w różnych formach wypowiedzi pisemnych.

Program nie określa konkretnych wyrazów, których pisownię uczeń winien opanować w toku nauczania początkowego. Podkreśla tylko, że powinny to być wyrazy „częściej spotykane”, „znane dzieciom”.

Wśród treści kształcenia języka polskiego objętych programem nauczania, znajdują się zagadnienia ortograficzne, które realizowane są kolejno w klasach I - III. Dobór i układ zagadnień ortograficznych oraz zakres ich realizacji ilustruje poniższa tabela.

Zagadnienia	Zakres zadań szczegółowych
ortograficzne	Klasa I	Klasa II	Klasa III
1	2	3	4
Pisanie spółgłosek miękkich	Pisanie wyrazów ze spółgłoskami miękkimi w różnych pozycjach	Ćwiczenia utrwalające pisownię wyrazów ze spółgłoskami miękkimi
Wielka litera	Wielka litera na początku zdania. Wielka litera w pisowni imion i nazwisk oraz znanych dzieciom nazw miast, ulic, rzek, gór. Wielka litera w korespondencji.	Wielka litera w korespondencji.	Wielka litera w tytułach utworów, książek i czasopism dla dzieci.
Pisownia wyrazów z zanikiem dźwięczności		Pisownia wyrazów z zanikiem dźwięczności na końcu i w środku wyrazu. Wykorzystanie form dla uzasadnienia pisowni np.: sad - sadu, i rodziny wyrazów ławka - ława.
Pisownia wyrazów z ą, ę.		Pisownia wyrazów z ą, ę w różnych pozycjach.	Pisownia wyrazów z ą, ę w różnych pozycjach ze szczególnym uwzględnieniem form czasownika, np.: zdjął - zdjęła.
Pisownia wyrazów z ó - u, rz - ż, h - ch	Pisownia często spotykanych wyrazów z ó i rz wymiennymi. Wykorzystanie różnych form liczby rze­czownika dla uzasadnienia pisowni np.: stół - stoły, aktor - aktorzy. Pisownia częściej spotykanych wyrazów z rz i ó niewymiennymi.	Pisanie wyrazów z ó i rz wymiennymi. Wykorzystanie zmienności form i rodziny wyrazów dla uzasadnienia pisowni. Pisownia częściej spotykanych wyrazów z rz, ó niewymiennymi.	Pisownia wyrazów z ó, rz, ż wymiennymi (wykorzystanie zmie­nności form i wyra­zów pokrewnych). h, ó, rz, ó niewymienne w często spotykanych wyrazach. Tworzenie wyrazów pokrewnych.
	Pisownia najczęściej spotykanych wyrazów z h	Utrwalenie i poszerzenie wyrazów z h
		Pisownia wyrazów z rz po spółgłoskach	Pisownia zakończeń: -ów, -ówka, -ówna, -unek.
Pisownia przyimka z rzeczownikiem	Ćwiczenia w poprawnym stosowaniu form gramatycznych, zwłaszcza przy użyciu przyimków, np.: do, przy, od, z, na, w, koło, (bez wprowadzania terminu „przy­imek”)	Praktyczne ćwiczenie ortograficzne z zastosowaniem w zdaniu tego samego przyimka z różnymi rzeczownikami, różnych przyimków z tym samym rzeczownikiem (bez wprowadzania terminu „przy­imek”).	Utrwalenie pisowni przyimka oddzielnie od rzeczownika na przykładzie zestawień: w sali, w dużej sali (bez wprowadzania terminu „przy­imek”).
Pisownia przyimka w stopniu wyższym i najwyższym			Pisownia przymiotnika w stopniu wyższym i najwyższym
Pisanie liczebników			Pisanie liczebników typu dziewiętnaście, sześćdziesiąt, sześćset
Znaki interpunkcyjne	Kropka, pytajnik, wykrzyknik na końcu zdania. Przecinek przy wyliczaniu	Kropka, pytajnik, wykrzyknik na końcu zdania. Przecinek przy wyliczaniu	Stosowanie znaków interpunkcyjnych na końcu zdania oraz przy wyliczaniu
Skróty	Pisanie używanych przez dzieci skrótów: ulica - ul.; numer - nr; dnia - dn.; strona - s.; obywatel - ob. Pisanie skrótów wprowadzonych na matematyce.	Utrwalanie skrótów poznanych w klasie I. Pisanie i praktyczne zastosowanie dalszych: doktor - dr; pod tytułem - pt.; i tak dalej - itd. Pisanie skrótów wprowadzonych na lekcjach matematyki.	Pisanie i praktyczne stosowanie najczęściej używanych skrótów (m.in. matematycznych).
Dzielenie wyrazów przy przenoszeniu	Przenoszenie części wyrazów (w związku z podziałem wyrazu na sylaby)

Zagadnienia programowe umieszczone w tabeli na etapie nauczania początkowego można podzielić na dwie grupy i nazwać je umownie zagadnieniami podstawowymi i uzupełniającymi.

„Zagadnienia podstawowe obejmują te problemy ortograficzne, które w klasach I - III trzeba utrwalić, a uczniowie powinni osiągnąć nawyk bezbłędnego pisania. Są to:

• pisownia wyrazów ze spółgłoskami miękkimi w różnych pozycjach;

• pisownia wyrazów z zanikiem dźwięczności na końcu i w środku wyrazu;

• pisownia wyrazów z „rz” po spółgłoskach;

• dzielenie wyrazów przy przenoszeniu.

Zagadnienia uzupełniające to pozostałe problemy ortograficzne wykazane w tabeli. Wprowadzone w klasach I - III będą przedmiotem analizy również w klasach starszych. Niektóre z nich zgodnie z programem należy utrwalić na etapie nauki początkowej i wymagań poprawności i automatyzacji pisania w zakresie słownictwa ucznia. Dotyczy to:

• wielkiej litery w pisowni imion, nazwisk, nazw ulic, rzek, gór, w korespondencji i w tytułach;

• pisowni wyrazów z u - ó, rz - ż, ch - h;

• pisowni zakończeń -ów, -ówka, -ówna;

• pisowni przyimka z rzeczownikiem;

• pisowni liczebników typu: dziewiętnaście, sześćdziesiąt, sześćset;

• pisowni wybranych skrótów i znaków interpunkcyjnych.

Zrozumienie pozostałych zagadnień uzupełniających wymaga bogatej wiedzy z różnych działów kształcenia językowego, stąd w nauczaniu ortografii w klasach I - III można traktować je jako wstępną orientację w problemie, a wyniki ograniczyć do umiejętności poprawnego zapisu. Do zagadnień tych zalicza się:

• pisownię wyrazów z ą i ę w różnych pozycjach;

• pisownię zakończeń -unek;

• pisownię przeczenia nie z różnymi częściami mowy;

• pisownię przymiotnika w stopniu wyższym i najwyższym”.

Nauczanie ortografii w młodszym wieku szkolnym narzucają konieczność stosowania w nauce ortografii określonych zasad postępowania dydaktycznego. W zależności od rodzaju ćwiczeń i poziomu nauczania stosuje się różne metody nauczania. Na szczeblu początkowym proponuje się metody, które uwzględniają rozwój myślenia konkretno - obrazowego uczniów i wynikający z tego faktu praktyczny charakter nauki ortografii. Poziom myślenia i innych procesów poznawczych uczniów okresu wczesnoszkolnego wymaga organizowania na lekcjach działalności manipulacyjno - umysłowej z materiałem językowym. Łączenie aktywności manipulacyjnej z aktywnością poznawczą i rozwijaniem myślenia jest działaniem językowym najbardziej odpowiadającym właściwościom psychicznym dziecka w tym okresie.

Aktywność dziecka w posługiwaniu się materiałem językowym wymaga zastosowania różnorodnych środków dydaktycznych, ułatwiających spostrzeganie i analizę zagadnień ortograficznych, samodzielne wykonywanie ćwiczeń, formułowanie prostych zasad i samokontrolę wykonywanej pracy. Z uwagi na rozmaite uwarunkowania sprawności ortograficznej oraz duże zróżnicowanie uczniów pod względem predyspozycji do poprawnego pisania (typ pamięci, uwaga, myślenie itp.), różnorodność ćwiczeń ma duże znaczenie. Odpowiednio dobrane ćwiczenia korzystnie wpływają na zainteresowanie problemami ortograficznymi.

Od sposobu realizacji zagadnień ortograficznych przez nauczyciela, od właściwego doboru metod nauczania i środków dydaktycznych zależy w dużym stopniu, czy dzieci będą pisały poprawnie.

Literatura:

Filipczuk H., Zapobiegamy trudnościom i niepowodzeniom szkolnym, Warszawa 1990.

Jedut A., Pleskot A., Nauczanie ortografii w klasach I - III, Warszawa 1991.

Kaleta-Sawicka M., Skalska I., Vademecum nauczania ortografii w klasach początkowych, Kielce 1997.

Kulpa J., Więckowski R., Metodyka nauczania języka polskiego w klasach początkowych, Warszawa 1983.

Polański E., Jakubowicz A., Dyka F., Ortografia i interpunkcja w nauczaniu początkowym. Przewodnik metodyczny dla nauczycieli, Łódź 1996.

---