Rewolucja przemysłowa w wieku XIX.
Pod pojęciem rewolucji przemysłowej rozumiemy całokształt przemian ekonomicznych, technicznych i społecznych, które związane są z powstawaniem ogromnego przemysłu fabrycznego oraz nowoczesnej przemysłowej cywilizacji. Techniczny przewrót polegał na tym, że zastąpiono pracę ręczną maszynami, prymitywną technologię technologią nowoczesną, produkcją jednostkowych wyrobów produkcją masową. Natomiast przewrót ekonomiczny to były zmiany w obrębie organizacji produkcji, zmiany w charakterze przedsiębiorstw, zasadach kalkulacji danej produkcji. Zaś na przemiany w strukturze społecznej przede wszystkim złożył się upadek znaczenia rzemieślników, również chłopów oraz wielkich ziemskich właścicieli podczas gdy wzrastało znaczenia nowej i coraz liczniejszej klasy robotników a także burżuazji przemysłowej, równocześnie następowało skoncentrowanie ludności w obrębie dużych miastach. Ów najistotniejszy w nowożytnych dziejach przewrót miał miejsce w różnym czasie a także w różnym stopniu w poszczególnych krajach, a niestety na ogromnych obszarach świata jeszcze nawet do dziś dnia nie nastąpił. Najwcześniej rewolucja przemysłowa miała miejsce w Anglii. Pośród licznych wynalazków, jakie się tam wtedy pojawiły, bardzo istotne znaczenie miały dokonane innowacje w dziedzinie hutnictwa, włókiennictwa i energetyki. Główną rolę w hutnictwie odegrały nowoczesne metody wytapiania oraz obróbki żelaza, gdzie węgiel drzewny zastąpiono węglem kamiennym oraz koksem. Doprowadziło to do stworzenia nowego rodzaju wielkich pieców, jak również pieców przeznaczonych do tzw. rafinacji surówki żelaza (czyli pieców pudlingowych) a także zastąpienia kucia przez walcowanie. Dało to możliwość wytwarzanie ogromnych ilości produktów mających jednakowe właściwości oraz zapoczątkowało erę produkcji żelaza na masową skalę, a w ten sposób zainicjowało przewrót w ówczesnej gospodarce. Rozkwitowi hutnictwa towarzyszyło również tworzenie się górnictwa węgla kamiennego a także bardzo szybki wzrost wydobywania tego materiału. Uległa zmianie zarówno technika produkcji, jak też rozmieszczenie przemysłu. Odtąd zagłębia węglowe zawsze stawały się okręgami przemysłowymi. Jeżeli chodzi o przemysł włókienniczy to najważniejszym rozwojowym procesem miała być mechanizacja pracy. Początki jej nastąpiły razem z zjawieniem się w drugiej połowie XVIII wieku produkcji bawełnianych tkanin. Wprowadzone zostały maszyny przędzalnicze (skonstruowane w 1765-69, aż 200-krotnie zwiększyły one wydajność pracy) a także mechaniczne warsztaty do tkania (wynalezione w 1785 r.). Fakty te doprowadziły do mechanizacji przemysłu bawełnianego. Później również objęła ona pozostałe działy produkcji włókienniczej. W energetyce przewrót dokonał się na skutek wykorzystania maszyny parowej przy napędzie mechanicznych urządzeń w hutnictwie, górnictwie, włókiennictwie, następnie też w innych dziedzinach przemysłu, na końcu zaś w transporcie. W roku 1770 została uruchomiona pierwsza maszyna parowa. Ten wynalazek doprowadził do sporego uniezależnienia się źródeł energii od naturalnych warunków. Wszystkie te techniczne przemiany przyniosły skoncentrowanie produkcji w olbrzymich zakładach a także określonych regionach, czyli okręgach przemysłowych. Dokonująca się rewolucja przemysłowa zapoczątkowała wiek żelaza, maszyn, węgla oraz pary.Przemysłowa rewolucja w Anglii pociągnęła z sobą następstwa o ogólnoświatowym zasięgu. Anglia stała się wzorem, pobierano od niej już gotowe techniki albo je naśladowano. W licznych krajach powtórzyły się przeobrażenia, jakim podlegała wcześniej Anglia,. Konsekwencje podstawowe przemysłowej rewolucji były wszędzie podobne, ale jej przebieg był zróżnicowany z powodu różnorakich warunków ekonomicznych, naturalnych i politycznych (jak: z reguły większa aniżeli w Anglii państwa ingerencja, większe dysproporcje techniczne, regionalne i branżowe). Przyjęło się przyjmować, że na terenie Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych rewolucja przemysłowa miała miejsce około 1815 - 70, zaś w innych krajach jeszcze później. Techniczne przemiany, które zapoczątkowała rewolucja przemysłowa (była to tzw. pierwsza techniczna rewolucja) kontynuowane były podczas tzw. drugiej technicznej rewolucji, która się rozpoczęła w siedemdziesiątych latach wieku XIX ( przemysł).
Na polskich ziemiach wyróżnić można trzy etapy rewolucji przemysłowej. Pierwszy etap to czas prób wprowadzenia nowoczesnej techniki, bardzo często jeszcze nieudanych, co było związane z dosyć niskim poziomem gospodarczego rozwoju kraju; w drugim etapie (właściwym) rewolucja przemysłowa zachodziła w najważniejszych dziedzinach przemysłu, wówczas również powstała przemysłowa robotnicza klasa; w trzecim etapie rewolucja przemysłowa obejmować zaczęła bardziej zacofane oraz mniej istotne gałęzie przemysłu, również wyraźne stały się społeczne skutki tejże rewolucji. Gospodarcze związki trzech zaborów z różnorodnymi ogólnopaństwowymi rynkami sprawiły, iż rewolucja przemysłowa na polskich ziemiach nie przebiegała zbyt równomiernie. Najwcześniej a także w najpełniejszy sposób dokonała się ona w Królestwie Polskim a także na Górnym Śląsku, bowiem pozostałe dzielnice stanowiły tylko zaplecze rolnicze dla przemysłów zaborczych państw. Na terenie Górnego Śląska, gdzie w tym procesie główną rolę odgrywało hutnictwo, etap wstępny trwał w latach 1796 - 1830. Rozpoczęło go przeprowadzone w Gliwicach uruchomienie pierwszego na europejskim kontynencie wielkiego pieca, w którym zastosowano koks; wkrótce też wprowadzone zostały inne udoskonalenia oraz maszyny parowe, powstawać zaczęły nowoczesne huty cynku. Etap zasadniczy przemysłowej rewolucji na Górnym Śląsku miał miejsce w latach 1831-70; wówczas upowszechniły się wielkie koksowe piece, pudlingarnie, maszyny parowe i walcownie; rozwój tego nowoczesnego hutnictwa wywołał ogromny wzrost wydobycia węgla, w latach 1800-70 zwiększyło się ono z 41 tysięcy ton do 5,9 milionów ton. W roku 1866 do produkcji surówki a także półfabrykatów hutniczych oraz odlewów już przeszło 90% zakładów stosowało mineralne paliwo. Zaś przemysłowy proletariat na Górnym Śląsku w 1875 r. liczył około 70 tysięcy robotników.Etap wstępny rewolucji przemysłowej w Królestwie Polskim przypadał na lata około 1816-50, przodującą rolę zaś odgrywał tam przemysł włókienniczy. W Warszawie oraz w rejonie Łodzi około 1820 roku uruchomione zostały pierwsze na tym terenie mechaniczne przędzalnie wełny, wkrótce też bawełny; w roku 1839 zainstalowano mechaniczne tkackie warsztaty (bawełniane). Z końcem lat 40-tych w Łodzi powstał ważny ośrodek bawełnianego przemysłu, wykorzystujący pracę maszyn parowych. Po roku 1830 podjęto próby zastosowania nowoczesnej technologii w dziedzinie hutnictwa, ale tym razem one zakończyły się niepowodzeniem. Ta właściwa przemysłowa rewolucja w Królestwie Polskim dokonała się w latach 1850-90. Nastąpiła powszechna mechanizacja włókienniczego przemysłu; na początku lat siedemdziesiątych w przędzalnictwie przewagę miały duże zakłady fabryczne, które działały głównie na terenie Łodzi. Natomiast dłużej trwała mechanizacja tkactwa, głównie jeżeli chodzi o produkcję ciężkich wełnianych tkanin, gdzie przewaga produkcji zmechanizowanej dopiero nastąpiła pod koniec lat osiemdziesiątych. W latach 1849- 90 w przemyśle włókienniczym ilość zakładów stosujących parowy napęd wzrosła z 9 do przeszło 100, natomiast moc maszyn prawie stokrotnie. Podobne zmiany nastąpiły także w innych przemysłowych gałęziach; najwyższy europejski poziom osiągnęło cukrownictwo (w roku 1838 powstała pierwsza fabryczna cukrownia).Wyjątkowe znaczenie miała wprowadzona mechanizacja zarówno w przemyśle metalicznym jak też w maszynowym; w dziedzinie hutnictwa zwycięstwo nowoczesnej techniki, która wykorzystywała paliwo mineralne, dopiero się dokonało w latach 1878-90, kiedy to zbudowano w Zagłębiu Dąbrowskim oraz Warszawie nowe huty. Na terenie całego Królestwa Polskiego w przemyśle, w latach 1853-88 moc czynnych parowych maszyn wzrosła z około 2 tysięcy KM do prawie 55 tysięcy, zaś liczba zatrudnionych tam robotników z około 50 tysięcy do około 150 tysięcy. Powstały trzy okręgi przemysłowe: warszawski - wielobranżowy, łódzki - włókienniczy oraz sosnowiecko-częstochowski - górniczo-hutniczy (obecnie Górnośląski Okręg Przemysłowy).