WSPÓŁCZESNA ROSJA
Ponadto w 2000 r. Rosję podzielono na tzw. okręgi federalne, na czele których stoją gubernatorzy mianowani przez prezydenta Rosji. Obecnie jest 8 okręgów federalnych.
26 XII 1991r. - rozpad ZSRR:
12 byłych republik utworzyło Wspólnotę Niepodległych Państw (nie przystąpiły 3 nadbałtyckie republiki: Litwa, Łotwa i Estonia); WNP - to związek gospodarczo - polityczno -wojskowy od 1991r. (Azerbejdżan,Armenia, Białoruś, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan); Gruzja przystąpiła dopiero w 1993r.
cel główny WNP: współpraca państw członkowskich w tworzeniu wspólnej przestrzeni gospodarczej oraz polityki obronnej i ochrony granic zewnętrznych; miała być zabezpieczeniem przed chaosem i wypełnieniem 'pustki' strukturalnej po ZSRR; naczelny organ WNP - Rada Szefów Państw (przywódcy państw członkowskich), organ wykonawczy - Rada Szefów Rządów;
zagadnienia WNP: współdziałanie w zakresie obronności, ochrona granic, koordynacja działalności gospodarczej państw WNP, decyzje finansowe, walutowe i celne, regulacje finansowe pomiędzy krajami, rozstrzyganie sporów gospodarczych, uzgodnienia z korzystania z energii elektrycznej,, transport kolejowy w państwach wspólnoty, ochrona środowiska naturalnego, sprawy badań kosmosu;
chęć odbudowy imperium przejawiała się w utworzeniu Związku Białorusi i Rosji (1996r.): "pogłębienie integracji i wszechstronne zbliżenie";
GUAM (Związek Gruzji, Ukrainy, Azerbejdżanu i Mołdawii 1997r.): umocnienie politycznej i gospodarczej stabilizacji, współpraca w celu regulacji konfliktów regionalnych, rozszerzanie się 'zwycięskiej demokracji' na obszarze dawnego ZSRR oraz powiększenie GUAM; na chwilę wstąpił Uzbekistan (1999r.), ale równie szybko wystąpił (2002r.);
wzorzec demograficzny wschodni - ukształtowały się pod wpływem wschodniego chrześcijaństwa oraz islamu; do połowy XX w. model ten cechował się m.in. stosunkowo wczesnym wiekiem wstępowania w związki małżeńskie, dość małym odsetkiem ludności pozostającej do końca życia w stanie wolnym oraz dość dużą umieralnością; upadek ZSSR utrwalił: gwałtowny wzrost umieralności i gwałtowne zmiany długości trwania życia ludzkiego;
z 12 byłych republik tworzących WNP - w 6 obserwuje się stagnację, bądź regres demograficzny (Rosja, Białoruś, Mołdawia, Ukraina, Armenia i Gruzja), w pozostałych natomiast - rozwój demograficzny - republiki azjatyckie, tj. Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan oraz Azerbejdżan; zmniejszenie przyrostu naturalnego uległo przyspieszeniu w latach 90. XX w., przybrało postać ubytku naturalnego, który w połączeniu z ruchem migracyjnym, zapoczątkował proces wyludniania na dużych obszarach;
obszar regresu demograficznego - największy pod względem powierzchni obszar na świecie, gdzie dochodzi do wyludniania (zmiany zaludnienia na poszczególnych obszarach); najmniejszym rozmiarem wyludniania charakteryzują się republiki kaukaskie, największym - Rosja i Ukraina; trudno jest wskazać jednoznacznie czynniki doprowadzające do procesu wyludniania (w czasie braku działań wojennych), ale do ważnych czynników należą:
niewłaściwa polityka demograficzna z czasów przed rozpadem ZSRR
konsekwencje transformacji gospodarczej po 1991r. - nasilenie przemian ludnościowych;
spadek płodności, poniżej zastępowalności międzygeneracyjnej - drugie przejście demograficzne; społeczeństwo takie osiąga stabilizację płodności na poziomie, przy którym współczynnik urodzeń jest niż współczynnik zgonów;
patologie społeczne (alkoholizm, AIDS, samobójstwa, zabójstwa, palenie tytoniu, choroby);
model rodziny: przesuwanie się w czasie zakładanie nowych oraz niszczenie istniejących rodzin ( brak możliwości zapewnienia godnego życia rodzinie), wzrost przeprowadzanych rozwodów, małodzietność;
likwidacja baz wojskowych (np. na Dalekim Wschodzie Rosji): reorganizacja rosyjskiej armii - reforma wojskowa na Syberii i Dalekim Wschodzie polegała na przeniesieniu części armii do europejskiej części kraju oraz modernizację sprzętu wojskowego (wyludnianie tych obszarów);
wpływ środowiska przyrodniczego i stan jego zanieczyszczenia (pośredni wpływ);
pesymistyczna prognoza demograficzna dla Rosji - dwukrotny spadek liczby ludności w ciągu 50 lat: systematycznie zmniejsza się liczba urodzeń w Rosji wraz ze wzrostem liczby zgonów; w okresie transformacji ustrojowej w niektórych jednostkach Rosji (np. Kraj Krasnojarski) wartość współczynnika umieralności niemowląt osiągały rekordowe wielkości - wiązało się to z uwarunkowaniami egzogenicznymi (styczność niemowląt z nieprzyjaznym klimatycznie otoczeniem, niski stan higieny, złe odżywianie, urazy poporodowe); nadwyżka zgonów nad urodzeniami;
w największym stopniu doszło do zmniejszenia liczby ludności pomiędzy latami 1989 - 2002 w jednostkach azjatyckiej części kraju: okręg autonomiczny Czukotka oraz obwodzie magadańskim; największe zmniejszenie zaludnienia części europejskiej Rosji dotyczyło obwodu murmańskiego;
obszar rozwoju demograficznego: rejon Kaukazu, doszło tu od lat 90. XX do 2005r. do zwiększenia zaludnienia o 10 mln osób; ludność zamieszkująca ten obszar różni się od społeczności dawnej metropolii, zarówno pod względem etnicznym, językowym, religijnym (islam) i kulturowym (przywiązanie do tradycyjnego modelu rodziny, ściśle powiązane z przekonaniami religijnymi);
Kazachstan - jedyne państwo tej grupy z systematycznym przyrostem naturalnym po 1991r.
Azerbejdżan - jedyna republika kaukaska, gdzie zachodził wzrost liczby ludności; wysoki wskaźnik urodzeń i niski wskaźnik zgonów;
Tadżykistan - przez cały okres po 1991r. dochodziło do eksplozji demograficznej;
TRANSFORMACJA GOSPODARCZA ROSJI I WNP
początek XX w. - dynamiczny rozwój gospodarki na obszarze obecnego WNP; przed I wojną światową - wzrost PKB co roku o ponad 10% (dominacja rolnictwa o niskim stopniu rozwoju);
rządy Stalina - intensywna industralizacja (uprzemysłowienie państwa): powstały olbrzymie zagłębia przemysłowe, znacząco rozbudowano przemysł ciężki; blisko 1/2 środków budżetowych szła na cele zbrojeniowe;
okres powojenny - brak właściwego rozwoju gospodarki radzieckiej - rolnictwo nie zaspokajało podstawowych potrzeb społeczeństwa;
rządy Chruszczowa (1956-1964) - reforma, dzięki której nastąpił wzrost produkcji rolnej (powiększanie areału upraw, a nie unowocześnieniu produkcji rolniczej);
rządy Breżniewa (do 1982r.) - degradacja jednych gałęzi działalności gospodarczej, przy braku innowacyjności innych branż największe sukcesy nadal w przemyśle zbrojeniowym;
rządy Gorbaczowa - próby reform gospodarczych; drobne kooperatywy prowadzące produkcję i usługi; wiele zakładów, silnie wspieranych przez państwo nie sprostało wyzwaniom rozwijającej się gospodarki rynkowej;
w 1991r. nastąpiło zmierzenie się z balastem niedorozwoju gospodarczego; dominującą gałęzią było wydobycie surowców (ceny w pierwszej połowie lat 90.XX były niskie); publiczny sektor rolnictwa nie pokrywał zapotrzebowania na żywność (import zbóż i mięsa); proces prywatyzacji - nieprzejrzysty i często na granicy prawa;
PRZEMIANY GOSPODARCZE W ROSJI
wywołanie kryzysu finansowego (1998r.): zmniejszenie produkcji przemysłowej, odpływ kapitału za granicę, niewydolność systemu podatkowego oraz brak dostatecznego wsparcia ze strony międzynarodowych instytucji finansowych (spadek PKB, hiperinflacja, brak płatności i bankructwo wielu przedsiębiorstw);
liczne ograniczenia dla osób przedsiębiorczych spowodowało powstanie "szarej strefy";
udowodnienie, że " terapia szokowa zmniejsza społeczne koszty reform, a powolna je zwiększa";
lata 1999-2000 w Rosji - silne ożywienie gospodarcze (substytucja importu i poprawienie warunków wymiany terms of trade); odbudowa popytu wewnętrznego w rezultacie poprawy rentowności przedsiębiorstw: zmiany w podatkach (13% podatek liniowy od dochodów osobistych - PIT), który zachęcił rodzimych bogaczy do inwestycji i pozostawania w kraju; dodatkowo poprawiły się ceny ropy naftowej i gazu ziemnego oraz izolacja Rosji;
OBWÓD KALININGRADZKI to eksklawa, czyli część kraju położona poza granicami głównego terytorium Rosji; do 1990r. obwód był obszarem całkowicie niedostępnym dla obcokrajowców i poddany częściowym ograniczeniom swobody przemieszczania się obywateli ZSRR, ponieważ stanowił najbardziej zmilitaryzowaną strefę Związku Radzieckiego. Podzielona była na 13 rejonów, z 22 miastami, 5 osiedlami typu miejskiego i 1079 wsi. Brak wyraźnej polityki wobec regionu. Częste zmiany w przepisach celnych i podatkowych - towary wwożone do eksklawy z zagranicy były zwolnione z ceł i podatków granicznych; po przetworzeniu towarów w co najmniej 30% mogły one być wysłane do innych regionów federacji, jako produkty rosyjskie (bez opłat granicznych);
SYBERIA I ROSYJSKI DALEKI WSCHÓD W CZASIE PRZEMIAN GOSPODARCZYCH
regiony te nadal dostarczały bezcennych dóbr i były największym dawcą do budżetu Rosji;
dofinansowanie regionów Północy istnieje nadal, choć z roku na rok jest coraz bardziej pomniejszane, powodując trudności w codziennej egzystencji;
zmiany w ulgach i dopłatach dla tego regionu, od 2005r. dotyczy: usunięcia określenia "państwowe" - rząd zdejmuje z siebie obowiązek finansowania znacznej części ulg dla osób, które pracują w instytucjach podlegających władzom obwodów, republik oraz miast (m.in. szpitale, placówki oświatowe); placówki te będą otrzymywać pomoc od jednostek szczebla administracyjnego, których władze same muszą wygospodarować pieniądze na ten cel; zamiast ulg będzie wypłacany ekwiwalent pieniężny (bez specjalnych współczynników): wyrównanie wysokości dopłat dla ludzi z obszaru europejskiej części Rosji i tych żyjących na Północy; wysokość kwot zależeć ma od grupy ludności (m.in. członkom rodzin weteranów Wielkiej Wojny Ojczyźnianej przysługiwały zniżki na przejazdy transportem miejskim, lekarstwa, opłaty mieszkaniowe i abonament telefoniczny - po zmianie otrzymają zaledwie ok. 5 USD)
PRZEMIANY GOSPODARCZE W POZOSTAŁYCH KRAJACH WNP
większość krajów WNP w pierwszej dekadzie XXI w. przeżywa ożywienie gospodarcze, wywołanego poprawą sytuacji gospodarczej w Rosji;
w czasach sowieckich - Ukraina - zajmowała drugą pozycję wśród republik radzieckich; nadal pozostaje w ścisłym związku z gospodarką rosyjską (system energetyczny); w 2000r. uzyskała stabilizację makroekonomiczną (wzrost rozwoju w przemyśle metalurgicznym) oraz wzrost produkcji rolniczej; ważne dla ukraińskiej gospodarki jest wprowadzenie radykalnych reform dla rozwoju sektora prywatnego oraz mniejszego uzależnienia się gospodarki od popytu zewnętrznego, głównie z Rosji;
Białoruś - po rozpadzie ZSRR doszło do osłabienia więzi między dawnymi republikami, doprowadzając do spadku produkcji we wszystkich sektorach gospodarki; utworzono wolne strefy ekonomiczne dla kapitału zagranicznego w obwodzie grodzieńskim oraz w okolicy Mińska i Brześcia; wcześniejsza strategia gospodarcza B. bazowała na stymulowaniu wzrostu w wybranych sektorach za pomocą polityki kredytowej, subsydiów i kontroli cen, co początkowo przyspieszało aktywność gospodarczą, ale na krótki czas; od 2001r. nastąpiło dalsze zahamowanie tempa wzrostu gospodarczego;
Mołdawia - jedno z najsłabiej rozwiniętych państw WNP (duże uzależnienie od dostaw paliw i surowców);
Azerbejdżan - przemysł wytwarzał ponad połowę PKB (duże złoża ropy naftowej);
Gruzja - duży udział usług w tworzeniu PKB;
Armenia - duży udział rolnictwa w PKB;
Kazachstan - pierwsze miejsce pod względem zaplecza surowcowego; postawił na dalszy rozwój przemysłu wydobywczego, kosztem dóbr konsumpcyjnych i przemysłu maszynowego;
Kirgistan- opracowano program reform przy udziale ekspertów z Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz Banku Światowego; otrzymał największą pomoc technologiczną; podobnie jest w Uzbekistanie (w 1996r. koncern Daewoo rozpoczął produkcję 200 tys. samochodów rocznie);
Tadżykistan - wolniejsze przemiany gospodarcze (wojna domowa 1992-1997, powtarzające się klęski żywiołowe);
Turkmenistan - reformy gospodarcze od 1992r., bazujące na zasobach paliwowych kraju;
TRANSFORMACJA SPOŁECZNA
gwałtowny spadek produkcji na większości obszarów w znacznym stopniu spowodował zubożenie społeczeństwa;
patologie społeczne:
nadmierne spożycie alkoholu: dezorganizacja życia społecznego i rodzinnego; przedtransformacyjne działania Gorbaczowa (kampania antyalkoholowa) przynosiła skutki; większe spożycie alkoholu tłumaczyć można brakiem poczucia stabilności i bezpieczeństwa socjalnego; największe rozmiary spożycia alkoholu (17 l czystego alkoholu/ osobę rocznie); większe spożycie na Syberii i Dalekim Wschodzie (warunki klimatyczne); w wyniku zatrucia alkoholowego roczni umiera w Rosji ok. 35 tys. osób + te związane z chorobami poalkoholowymi (razem ok 130 tys. osób); jest bezpośrednią lub pośrednią przyczyną zgonów mężczyzn; jedna z przyczyn zapaści demograficznej;
duże spożycie papierosów - koncerny tytoniowe są przeciwne kampanii antynikotynowej;
narkomania: co roku zwiększa się liczba zarejestrowanych narkomanów zwiększa się o 10%; jest przyczyną części samobójstw, zabójstw czy wypadków, częstsza u młodszego społeczeństwa; kraje środkowoazjatyckie należące do WNP są swego rodzaju ośrodkiem tranzytowym przemytu narkotyków z Azji i Europy (głównie z Afganistanu i Pakistanu); niezbyt szczelna granica Rosji - ogromny przemyt; z przedawkowania corocznie umiera 40 tys. osób (16-30 r.ż.) - stanowi swojako ucieczkę od niedostatku, przeciętności, a także jest objawem mody;
HIV i AIDS: w 2005r. w WNP mieszkało prawie 4% wszystkich zakażonych HIV, a tempo wzrostu jest rekordowe; większe w Rosji i Ukrainie; Kaliningrad uznawany jest za rosyjską stolicę HIV - zakażenia poprzez kontakt seksualny i narkomanię; drogą płciową w Rosji - 80%; ofiarami są członkowie grup izolacji społecznej, spowodowanej biedą i uwięzieniem; Rosja próbuje się bronić przed AIDS kontrowersyjnymi metodami (odmowa wiz pobytowych cudzoziemcom zakażonym HIV);
wzrost liczby przeprowadzonych rozwodów (w Rosji na mln zawartych małżeństw przypada ponad 700 tys. rozwodów);
zabójstwa: największa liczba - w Rosji; ludność napływowa, pogarszająca się sytuacja materialna oraz brak wzorcowych zasad w domu rodzinnym, wiążącym się często z brakiem ojca; ponadto: Kraj Nadmorski (duży udział ludności napływowej);
samobójstwa: największy udział jednostek północnych (Syberia i Daleki Wschód); powieszenie, utonięcia, zatrucia, rzadziej w wyniku wykorzystania broni; częściej decydowali się mężczyźni; pogorszenie warunków życia (osoby młodsze otrzymywały większe wynagrodzenie w stosunku do osób doświadczonych i starszych); częściej rozwiedzeni; mała ilość docierającego słońca, niski stopień zaufania do władz, pracodawców;
aborcje - duży udział, powszechność, dostępność, liberalizm w podejściu do problemu; najmniej na Kaukazie (model rodziny muzułmańskiej), większa skala w jednostkach azjatyckiej części Rosji; powodem było zubożenie społeczeństwa; powoli zjawisko to maleje (w największych rosyjskich miastach prowadzona jest kampania pomocy kobietom m.in. w sferze zdrowotnej oraz zaangażowanie się problem silniejszej niż dotychczas - cerkwi prawosławnej);
"NOWI ROSJANIE": to grupa, która w wyniku przemian ustrojowych osiągnęła bardzo duże korzyści majątkowe, często na 'pograniczu prawa'; kolejna grupa "nowych Rosjan" tworzą drobni przedsiębiorcy, rozpoczynający działalność gospodarczą oraz przedstawiciele podziemia gospodarczego. Zamieszkują głównie Moskwę, jeżdżą luksusowymi samochodami, kupują najdroższe towary; znaczna część ich majątków znajduje się w bankach zachodnich (gł. Wielka Brytania) - prowadzą tam interesy, kupują nieruchomości; miejscem odpoczynku najczęściej jest Lazurowe Wybrzeże i Alpy.
7