Temat: Pieniądz i bankowość.


Pojęcie „pieniądz” nie daje się precyzyjnie zdefiniować, gdyż pieniądz występuje w różnych formach i ma różny stopień płynności. Przez pojęcie „płynność” rozumieć można szybkość dostępu i możliwość użycia pieniądza w każdej chwili, przez gospodarstwo domowe. Pojęcie to może odnosić się także do banków lub przedsiębiorstw. W przypadku banków utrzymanie płynności oznacza zdolność do wypłacania wkładów na każde żądanie klienta. W przypadku przedsiębiorstw zachowanie płynności oznacza ich zdolność do regulowania bieżącego wszelkich należności. Utrata płynności pieniężnej jakiegokolwiek podmiotu gospodarczego oznacza trudną sytuację finansową, utratę zaufania, co do jego wypłacalności, a w przypadku dłuższego ograniczania płynność gotówkowej, także możliwość upadłości firmy.
Pieniądz definiuje się najogólniej jako wszelkiego rodzaju środki wymiany i środki płatnicze, których zdolność do zapłaty jest nieograniczona zarówno wtedy, kiedy kupujemy jakiś towar lub usługę, jak i wtedy, kiedy regulujemy jakieś zobowiązanie finansowe względem kredytodawcy, banku, budżetu centralnego, budżetu lokalnego. Pieniądz definiujemy także przez jego funkcje ogólne a więc niezależne od miejsca i czasu. Wyróżniamy 4 podstawowe funkcje:
a) funkcja miernika wartości
b) funkcja środka wymiany
c) funkcja środka płatniczego
d) funkcja środka tezauryzacji
Główną funkcją jest funkcja miernika wartości. Pozwala ona wyrażać wartość towarów i usług w pieniądzu. Dzięki istnieniu pieniądza pojawia się kategoria ceny, która jest niczym innym jak wartością towaru wyrażoną w pieniądzu. Cena informuję odbiorcę towarów, ile jednostek pieniężnych trzeba zapłacić za nabycie określonego towaru lub świadczonej usługi. Wynika, więc z tego wniosek, że poziom ceny zależy nie tylko od kosztów wytworzenia, elastyczności popytu i podaży, lecz także od tego ile pieniędzy znajduje się w obiegu.
Pieniądz jest wartością rozrachunkową, w której są określone ceny i prowadzone rozliczenia. Umożliwia to porównanie dóbr o różnych właściwościach fizycznych, użytkowych zaspokajających różne potrzeby.
Dzięki zdolności pieniądza do mierzenia wartości różnych towarów i usług może on równocześnie spełniać drugą ważną funkcję środka wymiany. Wyróżnia się w tym, że pieniądz jest powszechnie akceptowanym ekwiwalentem w transakcjach kupna-sprzedaży towarów i usług. Korzyści, jakie z tego wynikają można sobie przedstawić na przykładzie gospodarki bezpieniężnej, w której wymiana ma charakter barterowy tzn. bezpośredniej wymiany towaru za towar. Wymiana dochodzi do skutku tylko wtedy, gdy kontrahenci uczestniczący w wymianie nawzajem pożądają oferowane towary. Tego rodzaju wymiana barterowa oznacza dużą stratę czasu i wysiłku w celu znalezienia takiego posiadacza towaru, który jest nam potrzebny. Pieniądz jako środek pośredniczący w wymianie znakomicie te kłopoty rozwiązuje. Sprzedaje się każdemu, kto dysponuje odpowiednią ilością pieniądza i kupuje się za pieniądz wszystko to, co jest nam potrzebne do życia i produkcji.
Trzecia istotna funkcja pieniądza wiąże się z jego zdolnością do regulowania różnych zobowiązań z tytułu zaciągniętego kredytu, płacenia należnego podatku lub kary pieniężnej. W tych przypadkach pieniądz spełnia swoje funkcje środka płatniczego. Ta funkcja przyczyniła się do rozwoju systemu kredytowo-pożyczkowego. Przyczyniła się również do gromadzenia środków finansowych z pobieranych podatków i finansowania różnych przedsięwzięć publicznych, utrzymaniem ludzi niezdolnych do pracy. Podatki są tak starym wynalazkiem jak stare jest państwo i inne formy organizacji publicznej. Kredyty odegrały ogromną rolę w rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Bez kredytów większość projektów inwestycyjnych nie mogłaby być sfinansowana i ogólny postęp technologiczny i produkcyjny byłby wolniejszy. Ogólnie pieniądz spełniając funkcję środka płatniczego występuje wtedy, kiedy reguluje się nim różne zobowiązania niezwiązane z zakupem towarów i usług np. płatności dotyczące zaciągniętych zobowiązań, pożyczek, regulowanie zobowiązań podatkowych, opłacanie składek ubezpieczeniowych, przepływy z tytułu dotacji.
Czwarta funkcja pieniądza wiąże się z możliwością tezauryzacji, czyli gromadzenia zasobu pieniądza jako skarbu. Ta funkcja odgrywała ważną rolę, gdy w obiegu był pieniądz pełnowartościowy ze złota lub srebra, czyli prawdziwy skarb. Funkcja ta polega na skarmieniu pieniędzy poza obrotem gospodarczym tzn. na lokowaniu ich w instytucjach finansowych. Prowadzi ona do zmniejszenia ilości pieniądza w obiegu w przyszłości. Gdy pieniądz traci na wartości ludzie bardzo chętnie tezauryzują pieniądze. Oddają je do banku, jeśli stopa procentowa od depozytów terminowych skompensuje postępującą utratę wartości pieniądza w związku z dokonującym się wzrostem cen rynkowych. W przeciwnym wypadku tezauryzacja go w złocie lub w dewizach.
Pieniądz może również pełnić funkcję pieniądza światowego poza granicami określonego kraju, ale jedynie pod warunkiem, że państwo prawnie gwarantuje jego wymienialność zewnętrzną po kursie ustalonym na głównych giełdach światowych.
Ogólnie można powiedzieć, że pieniądz papierowy jest pieniądzem symbolicznym, czyli znakiem wartości. Jego symboliczna wartość wynika z faktu, że państwo nadało mu statut prawnego środka płatniczego, obowiązującego w danym kraju. Jego siła nabywcza zależy od poziomu cen towarów i usług.
Z punktu widzenia płynności pieniądza bank centralny w swojej polityce pieniężnej dzieli środki płatnicze na 3 grupy zasadnicze:
− grupa M1 -obejmuje gotówkę oraz depozyty na rachunkach czekowych w bankach komercyjnych płatnych na każde żądanie.
− grupa M2 - uwzględnia wszystko to co wchodzi w skład grupy M1 a ponad to obejmuje rachunki oszczędnościowe oraz małe rachunki terminowe nie przekraczające określonej sumy w danym kraju.
− grupa M3 - uwzględnia wszystko co wchodzi w skład grupy M2, a ponad to obejmuje duże salda rachunków terminowych przekraczające określoną sumę złotych i dolarów rocznie.
Grupa M1 charakteryzuje się najwyższym stopniem płynności i jest związana z pieniądzem gromadzonym do celów transakcyjnych, spekulacyjnych i z powodu ostrożności. Grupa ta wykorzystana jest przez banki do udzielania kredytów krótkoterminowych, zaś grupa M3 tworzy główne źródło środków wykorzystywanych na długoterminowe kredyty inwestycyjne.
Wykazuje ona najniższy stopień płynności. Z ekonomicznego punktu widzenia problem płynności pieniądza jest ważny ze względu na czas jak i koszt dostępu do pieniądza. Wyodrębnia się także specjalną grupę oznaczoną literą L, która obejmuje papiery wartościowe, obligacje bankowe, obligacje skarbowe i akcje o zróżnicowanym stopniu płynności i ryzyka. Pieniądz może być zdefiniowany w wąskim i szerokim tego słowa znaczeniu.
Pieniądz w wąskim znaczeniu obejmuje grupę aktywów M1, które natychmiast i bez ograniczeń mogą być wykorzystane do dokonania płatności w formie gotówki lub czeku.
Pieniądz w szerokim znaczeniu obejmuje różnego rodzaju wkłady terminowe jako oprocentowane rachunki depozytowe, które nie mogą stanowić podstawy do wystawiania czeków. Jedynie do pewnej kategorii klientów bank może dokonać transferu z konta terminowego na konto rachunku bieżącego. Granice między różnymi rodzajami pieniądza są dość płynne i często umowne.
Bank jest instytucją pośredniczącą w kontaktach między kredytodawcami kredytobiorcami oraz nastawione na zysk. Banki komercyjne zarabiają pieniądze dzięki udzielaniu pożyczek według wyższej stopy procentowej niż stopa płacona za uzyskiwanie i utrzymywanie depozytów. Wkłady na rachunkach bieżących stanowią główne rezerwy kasowe przedsiębiorstw, władzy centralnej, urzędów, stowarzyszeń, osób prawnych i fizycznych. Są one uzupełnieniem zasobów posiadanego pieniądza gotówkowego i służą jako podstawa operacyjna do dokonania rozliczeń bezgotówkowych między przedsiębiorstwami i instytucjami. Wysokość stopy procentowej płaconej przez banki komercyjne od poszczególnych rodzajów wkładów terminowych jest zwykle regulowana przez bank centralny. Bank centralny nie ma bezpośrednich kontaktów finansowych ani z gospodarstwami domowymi ani z przedsiębiorstwami. Jest to sfera działania banków komercyjnych.
We współczesnej gospodarce coraz większą rolę w regulowaniu należności odgrywa pieniądz bezgotówkowy w formie karty kredytowej, bądź czeku. Są to jedynie substytuty pieniądza. Należy pamiętać, że czek i karta kredytowa reprezentują jedynie realnie istniejący pieniądz krążący w gospodarce, a ich główną funkcją jest ułatwienie procesu wymiany i regulowania należności. W obrocie bezgotówkowym istotną rolę odgrywa bank centralny. Wiadomo, że banki komercyjne prowadzą dla swoich klientów rachunki czekowe na podstawie posiadanego rachunku bieżącego. Bardzo ważną rzeczą jest zapewnienie odpowiedniej regulacji dopływu pieniądza do obiegu i odpływu z obiegu, aby nie występował on w nadmiarze lub w niedostatku. Nadmiar pieniądza w obiegu w stosunku do podaży dóbr i usług powoduje inflację, która znajduje wyraz we wzroście cen. Niedostatek pieniądza w obiegu oznacza deflację, czyli kurczenie się podaży pieniądza i drenowanie rynku pieniężnego. Zadaniem banku centralnego jest, więc umiejętna regulacja podaży pieniądza w obiegu. Trudność kontroli podaży pieniądza w gospodarce narodowej polega na tym, że oprócz banku centralnego w każdym kraju istnieją dziesiątki, tysiące banków komercyjnych, które udzielają kredytów podmiotą gospodarczym i w ten sposób mogą one kreować dodatkowy pieniądz, a więc zwiększać jego ogólną sumę w obiegu. Banki komercyjne są zainteresowane w przyjmowaniu depozytów tylko, dlatego że wykorzystuje je na cele kredytowe i zarabiają na różnicy stopy procentowej płaconej od depozytów i pobieranej od kredytów. Banków jest bardzo dużo i występuje między nimi rozwinięty obieg pieniężny i dlatego zdolność do kreacji dodatkowego pieniądza jest znacząca. W celu poddania procesu kreacji pieniądza kontroli i panowaniu nad polityką pieniężną bank centralny wprowadził ustawowy przymus tworzenia rezerw obowiązkowych od różnego rodzaju depozytów. Głównym celem rezerwy obowiązkowej jest ograniczenie płynności banków komercyjnych i uniemożliwienie ich nadmiernej kreacji pieniądza kredytowego.
Popyt na pieniądz zgłaszają różne podmioty gospodarcze, zaś podażą pieniądza kieruje bank centralny i banki komercyjne. Podmioty gospodarcze zgłaszające popyt na pieniądz gotówkowy kierują się głównie motywami:
− transakcyjnymi
− ostrożności
− spekulacyjnymi
Motyw transakcyjny wynika z potrzeby gromadzenia pieniądza w stanie płynnym w celu zawarcia bieżących transakcji. Trzymanie pieniądza we formie płynnej polega na tym, że znajduje się on na rachunku bieżącym w banku komercyjnym inaczej zw. pogotowie kasowe.
Motyw ostrożności jest związany ze zjawiskiem niepewności, co do przyszłych dochodów i wydatków. Podmioty gospodarcze utrzymują pełną rezerwę gotówkową na wypadek nieprzewidzianych okoliczności lub nagłego pojawienia się szansy zawarcia zyskownych transakcji.
Motyw spekulacyjny jest związany ze skłonnością pewnej części podmiotów gospodarczych do gry na rynku papierów wartościowych. Najważniejszą rolę wśród nich odgrywają obligacje skarbowe, ponieważ charakteryzują się najmniejszym ryzykiem. Obligacje gwarantują stały dochód, z reguły nieco wyższy niż można uzyskać w banku od depozytów.
Wraz ze wzrostem dochodu narodowego rośnie popyt na pieniądz transakcyjny i przezorności. Przy wyższych dochodach podmioty większą część swoich zarobków finansowych są skłonne trzymać w postaci płynnej w celu finansowania rosnącej liczby transakcji lub też ze względu na różne korzystne okazje. Pieniądz można lokować między innymi w akcjach lub w obligacjach. Zaletą lokaty w obligacjach jest wysoki stopień pewności zwrotu, a także wysoki stopień płynności pieniądza zainwestowanego w obligacjach.
Bank centralny jest odpowiedzialny za równowagę na rynku towarowym i rynku pieniężnym oraz ograniczaniu wzrostu cen rynkowych, kontroluje podaż pieniądza w obiegu i koryguje jego dopływ lub odpływ za pośrednictwem:
− zmiany wysokości stopy rezerw obowiązkowych
− zmiany stopy dyskontowej
− polityki otwartego rynku
Konieczność tworzenia obowiązkowej rezerwy finansowej wynika z tego, że banki komercyjne mają zdolność tworzenia dodatkowej podaży pieniądza, co mogłoby w pewnych okresach kolidować z polityką banku centralnego. Tę metodę regulacji banki centralne zaczęły stosować dopiero po II wojnie światowej. Stała się ona skutecznym instrumentem oddziaływania na rozmiary kredytu w skali kraju. Drugim instrumentem regulacyjnym jest stopa dyskontowa tj. stopa procentowa ustalana przez bank centralny przy udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym. Jest to minimalna stopa pożyczkowa znana w światowym systemie finansowym „minimum lendig rate” (MLR) Ogłoszenie o zmianie stopy dyskontowej ma głównie na celu sygnalizowanie zmian kierunku polityki pieniężnej banku centralnego. Gdy stopa wzrasta, jest to odbierane nieraz z dużym niepokojem na całym świecie finansowym, obniżenie stopy dyskontowej jest zwiastunem nadchodzenia lepszych czasów. Współcześnie polityka zmiennej stopy dyskontowej odgrywa znacznie mniejszą rolę niż operacje otwartego rynku. W tych operacjach biorą udział banki komercyjne, banki inwestycyjne, instytucje ubezpieczeniowe i inne jednostki fizyczne i prawne. Przedmiotem operacji otwartego rynku są krótkoterminowe obligacje państwowe. Wymienione papiery wartościowe są lokowane na rynku metodą dyskonta. Chcąc doprowadzić do ożywienia gospodarczego bank centralny ustala niską stopę dyskontową i zachęca w ten sposób do sprzedaży bankowi centralnemu posiadanych obligacji. W ten sposób na rynku pojawia się dodatkowy zastrzyk pieniądza, możliwość uzyskania tańszego kredytu i zachęca do działalności inwestycyjnej.
W każdej gospodarce rynkowej bank centralny spełnia niezmiernie istotne funkcje:
− dba o utrzymanie płynności banków komercyjnych
− decyduje o zaufaniu do pieniądza w kraju, o jego sile nabywczej i możliwościach wpływu na przebieg koniunktury gospodarczej.
Świat nie dokonałby tak ogromnego postępu cywilizacyjnego, gdyby na pewnym etapie historycznego rozwoju nie pojawił się pieniądz i nie przyczynił się do rozwoju wymiany na skalę międzynarodową.

---