opracowanie: M.Zielona-Jenek

PRZEJAWY SEKSUALNOŚCI W OKRESIE PÓŹNEGO DZIECIŃSTWA

Rozwój seksualny i wynikające z niego zewnętrzne przejawy seksualności dzieci w okresie wczesnoszkolnym są opisywane w literaturze w dwojaki sposób. Pierwszy osadzony jest w tradycji psychoanalizy i przedstawia omawiany okres jako czas utajenia impulsów seksualnych. Drugi z nurtów, opierający się głównie na wynikach badań empirycznych, wskazuje na ciągłość występowania dziecięcych ekspresji seksualnych, widocznych również w omawianym okresie.

Według psychoanalizy pomiędzy 6-12 rokiem życia (a więc wejściem w okres dojrzewania) następuje okres latencji - utajenia impulsów seksualnych. Freud zwraca uwagę, że jest to okres w rozwoju seksualnym, nie zaś nowa faza, ponieważ nie można tu mówić o nowej organizacji seksualności a jedynie o zmniejszeniu intensywności impulsów i aktywności seksualnej. Przejawami tego okresu są: spadek aktywności seksualnej, odseksualnienie relacji z obiektem i uczuć (przewaga czułości nad pragnieniami seksualnymi), pojawienie się wstydu, wstrętu, aspiracji moralnych i estetycznych. Dzieci zwykle dobrze się zachowują, uczą się i są podporządkowane. Utajenie wynika z rozwiązania kompleksu Edypa, nasilenia wyparcia (którego skutkiem jest również amnezja pokrywająca pierwsze lata życia), przekształcenia obsadzenia obiektów w identyfikację z rodzicami oraz rozwój sublimacji. Rozwój strukturalny osobowości a także reorganizacja obronnej funkcji ego pozwalają na osiągnięcie przez dziecko równowagi między popędami i obronami. Dzięki temu dziecko może skierować uwagę na świat zewnętrzny i wspólnie z rówieśnikami rozwijać się fizycznie, poznawczo i społecznie. Uzyskane tą drogą zaspokojenie powoduje zmniejszenie siły impulsów seksualnych. Utajenie nie oznacza jednak całkowitego zaniku aktywności seksualnej: dziecko miewa fantazje erotyczne i podejmuje czasem masturbację, co również może być warunkiem utrzymania stabilności (Laplanche, Pontalis, 1996; Moore, Fine, 1996).

Kernberg (1998, za: Beisert, 2004) zwraca uwagę, że rozwój w okresie wczesnoszkolnym jest nastawiony na adaptację do nowych sytuacji i oczekiwań ze strony dorosłych (szkoły) oraz rówieśników. Do ich spełnienia potrzebne są bliskie relacje z rodzicami (pozbawione agresji i rywalizacji) i oparcie w grupie rówieśniczej. Dochodzi wiec do rozwarstwienia pomiędzy czułością i agresją, chłopcy rozwijają jeden z aspektów seksualności - agresję, dziewczynki kojarzą seksualność z agresją (i wypierają ją). Pragnienia seksualne wyrażane są w pośredni sposób: poprzez poszukiwanie wiedzy o seksualności (dotyczącej osób obcych, osoby bliskie np. rodzice są w tym czasie spostrzegane jako aseksualne), opowiadanie w grupie rówieśników obscenicznych dowcipów, wulgaryzmów, wykonywanie rysunków o treściach seksualnych (głównie chłopcy).

Drugi nurt, oparty głównie o wyniki badań empirycznych, wskazuje na brak okresu latencji w rozwoju seksualnym i prezentowanie przez dzieci rozwojowych zachowań seksualnych również w tej fazie (por. Bolton i in., 1989). Zachowania te mogą pojawiać się w nieco zmienionej formie w porównaniu z poprzednim okresem, wynikającej z rozwoju dziecka w innych sferach (poznawczej, społecznej). Brak utajenia w okresie wczesnoszkolnym Beisert (1991) tłumaczy obniżeniem progu wieku dojrzewania i występowaniem pierwszych jego oznak u niektórych uczniów już w pierwszych klasach szkoły podstawowej. Drugą możliwą przyczyną, którą wskazuje autorka, jest erotyzacja środowiska: duże rozpowszechnienie bodźców o charakterze seksualnym w otoczeniu dzieci (czasopisma, filmy, reklamy, moda), które stymulować mogą ich zainteresowania seksualne.

Obuchowska i Jaczewski (1982) wskazują, że opiekunowie dzieci obserwują zwykle zmniejszenie pojawiania się zachowań autoerotycznych u dzieci w omawianym okresie. Jeśli obserwowana jest masturbacja to jest ona uwarunkowana neurotycznie. Autorzy ci zwracają uwagę, że sytuacja taka może wynikać z lepszego przyswojenia norm przez dzieci (w tym również braku przyzwolenia na autoerotyzm w towarzystwie innych osób) i skuteczniejszego ukrywania się z nimi (por. także: Bolton i in. 1989). Wyjaśnienie to tłumaczyłoby również mniejszą ilość obserwowanych przez dorosłych zabaw erotycznych dzieci, które ujawniane są w badaniach retrospektywnych.

Zabawy dzieci (w tym również zabawy erotyczne) odbywają się głównie w gronie rówieśników tej samej płci (Starowicz, 2000, Beisert, 2004). Serbin (1987, za: Starowicz, 2000) twierdzi, że 40-65% chłopców wzajemnie się masturbuje, miewa kontakty oralne, imitacje stosunków. Chłopcy organizują również zawody w oddawaniu moczu, porównują długość członków (Beisert, 1991). Wg Obuchowskiej i Jaczewskiego (1982) dziewczynki chętniej podejmują rozmowy na tematy seksualne w gronie przyjaciółek, przymierzają bieliznę mam, oglądają piersi. Zabawy erotyczne w tym czasie mają podwójny cel: obok dostarczenia wiedzy stanowią źródło pobudzenia seksualnego i dostarczają możliwości jego rozładowania (choć tej drugiej funkcji dzieci najczęściej nie są świadome). Dla części dzieci motywacją może byc również chęć zdobycia uznania w grupie poprzez inicjowanie i uczestniczenie w zabawach erotycznych (Beisert, 1991). Kontakty między grupami płciowymi sprowadzają się głównie do zaczepiania, potrącania, czasem podglądania, inicjowanego przede wszystkim przez chłopców (Obuchowska, Jaczewski, 1982).

Kontakty z rówieśnikami stanowią jedno ze źródeł informacji o seksualności. Według Beisert (1991) okres około 10-11 roku życia to czas drugiej fali zainteresowania płcią przeciwną. Zdobywane w tym czasie informacje służą przede wszystkim uszczegółowieniu i weryfikacji wiedzy, której podstawy dzieci zdobyły wcześniej. Zainteresowania koncentrują się zaś wokół odmienności płci przeciwnej oraz odmienności osób dorosłych, których obserwacja podpowiada o kierunku zbliżających się przemian. Dzięki zdobyciu umiejętności czytania oraz coraz większej samodzielności dzieci podejmują poszukiwania interesujących je informacji już nie tylko za pośrednictwem dorosłych ale i na własną rękę, przeglądając czasopisma, książki, filmy video czy strony internetowe (por. Sajkowska, 2003).

Twórczość erotyczna dzieci wczesnoszkolnych obejmuje wykonywanie rysunków , komiksów czy też układanie opowieści, dialogów, rymowanek o treściach seksualnych. Wytwory te są zróżnicowane ze względu na płeć ich autorów. Rysunki dziewczynek opisuje się jako sentymentalne, zbanalizowane i jednoznaczne, co w nurcie psychodynamicznym jest interpretowane jako odzwierciedlenie aseksualnego spostrzegania świata. Wytwory chłopców częściej mają cechy wulgarności, dewaluowania seksualności (co również tłumaczone jest w kontekście prawidłowości ich rozwoju seksualnego) (Beisert, 2004).

Tabela 2. Przejawy seksualności dzieci w wieku wczesnoszkolnym (opracowanie na podst. Bolton i in., 1989, Lew-Starowicz, 2000, Obuchowska, Jaczewski, 1982, Beisert, 1991, 2004).

Rodzaj zachowania	Opis zachowania	Funkcje zachowania	Przykład
Masturbacja	autostymulacja obszarów erogennych	uzyskanie przyjemności* zaspokojenie ciekawości* realizacja pozaseksualnych celów (np. zwrócenie uwagi otoczenia, obniżenia napięcia emocjonalnego) * zachowania tak motywowane są najczęściej ukrywane przed dorosłymi	dotykanie genitaliów rytmiczne zaciskanie ud ocieranie się o przedmioty
Zachowania orientacyjne	poszukiwanie treści seksualnych w otoczeniu	zdobycie i weryfikacja informacji stymulacja i rozładowanie napięcia seksualnego sygnalizowanie potrzeby wsparcia i uspokojenia	podglądanie innych w czasie zabiegów pielęgnacyjnych, w toalecie, oglądanie nagich fotografii zadawanie pytań
Zachowania interakcyjne	zabawa włączająca kontakt i/lub manipulację ciałem rówieśnika (również nagim)	zdobycie informacji stymulacja i ekspresja seksualna uzyskanie uznania ze strony rówieśników	wzajemna masturbacja, naśladowanie kontaktów seksualnych*, zawody w oddawaniu moczu*, przymierzanie bielizny matek*, zaczepianie, potrącanie * w obrębie grupy płciowej
Zachowania twórcze	wykonywanie rysunków, układanie wierszyków, opowiadań o treściach seksualnych	ekspresja i zaspokojenie zainteresowania treściami seksualnymi testowanie reakcji dorosłych	rysunki, komiksy o treści seksualnej (mogą być obsceniczne) powtarzanie wulgaryzmów, wierszyków o treści seksualnej, układanie opowiadań

Literatura:

Beisert, M. (1991). Seks twojego dziecka. Poznań: Dom Wydawniczy K. Domke.

Beisert, M. (2004). Eksperymenty seksualne okresu dzieciństwa. W: M. Beisert (red.), Seksualność w cyklu życia człowieka (s. 115-144). Poznań: Zakład Wydawniczy K. Domke.

Bolton, F.G., Morris, L.A., MacEachron, A.E. (1989). Males at Risk The Other Side of Child Sexual Abuse. Newbury Park: SAGE Publications, Inc.

Eisenberg, A., Murkoff, H.E., Hathaway, S.E. (2004). Pierwszy rok życia dziecka. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.

Laplanche, J, Pontalis, J.-B. (1996). Słownik psychoanalizy. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

Lew - Starowicz, Z. (2000). Seksuologia wieku dziecięcego i okresu dojrzewania. W: A. Popielarska, M. Popielarska (red.), Psychiatria wieku rozwojowego (s. 195-216). Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.

Moore, B.E., Fine, B.D. (1996). Słownik psychoanalizy. Warszawa: Jacek Santorski & Co Wydawnictwo.

Obuchowska, I., Jaczewski, A. (1982/2002). Rozwój erotyczny. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

Sajkowska, M. (2003). Zagrożenia wykorzystaniem seksualnym dzieci w Internecie - wyniki badań empirycznych. Dziecko krzywdzone. Teoria Badania Praktyka, 2, 84-91.

Sieja, K. (2004). Wiedza o życiu seksualnym człowieka. Wybrane zagadnienia. Koszalin: Wydawnictwa Uczelniane Bałtyckiej Wyższej Szkoły Humanistycznej.

Simon, W., Gagnon, J. (1998). Psychosexual Development. Society, 35, 2, 60-67.

---