PŁYW SŁUCHU FONEMATYCZNEGO NA UMIEJĘTNOŚĆ CZYTANIA DZIECI 6 - LETNICH
Opracowała mgr Anna Mondrzejewska
Naukowcy od wielu lat zadają sobie pytanie w jaki sposób dziecko opanowuje język. Wiadomo, że dziecko ludzkie rodzi się zdolne do opanowania języka, niemniej by go nabyło muszą zaistnieć zróżnicowane uwarunkowania: wrodzone, środowiskowe oraz wynikające z własnej aktywności dziecka.
Świadomość fonologiczna związana jest z przełamaniem kodu językowego czyli uświadomieniem sobie przez dziecko, drogą kontaktu ze środowiskiem mówiącym, że w strumieniu mowy można wyodrębnić zdania, wyrazy, sylaby i głoski. Głoska i fonem to praktycznie prawie to samo. Fonem jest jednostką języka. Głoska natomiast to jednostka tekstu mówionego.
Fonem zwraca uwagę na znaczenie wyrazu, a słuch fonematyczny pozwala nam odróżnić głoskę od głoski (fonem od fonemu).
Pracując z dziećmi przedszkolnymi wiem, że niektóre z nich mimo dużej motywacji i chęci z trudnością przyswajają sobie umiejętność rozróżniania fonemów (dźwięków mowy ludzkiej), występujących w danym języku, którą określa się mianem słuchu fonematycznego. Nie jest to zdolność wrodzona, lecz wykształca się w dzieciństwie, pod wpływem bodźców słuchowych. Jest to złożony proces analizy i syntezy dźwięków mowy. Zaburzenia słuchu fonemowego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną wadliwej realizacji fonemów, powodując trudność w czytaniu i pisaniu (dysleksję i dysgrafię). Z pomocą słuchu fonemowego dziecko może wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach - sylaby, w sylabach - głoski, a także uchwycić kolejność głosek w wyrazie.
Musi też odróżnić poszczególne głoski, a zwłaszcza dźwięczne, od ich bezdźwięcznych odpowiedników, np.: pąk : bąk, dam : tam, itp. Rozwój analizatora słuchowego postępuje szybciej niż aparatu artykulacyjnego. Gdy dziecko zaczyna mówić, jego analizator słuchowy jest już w zasadzie gotowy do różnicowania prawie wszystkich dźwięków.
Naturalny trening słuchu fonemowego rozpoczyna się bardzo wcześnie. Niemowlę reaguje na głos matki - na jego melodię. W drugim półroczu życia zaczyna dziecko różnicować dźwięki i naśladować je. Zdolność różnicowania Zdolność różnicowania dźwięków mowy artykulacyjnej pojawia się około 2 roku życia. I dotyczy także tych głosek, których dziecko nie potrafi jeszcze wypowiadać.
Rozpoczęcie nauki czytania przez dzieci uwarunkowane jest między innymi dobrym poziomem percepcji słuchowej. Z tego względu praca nad doskonaleniem słuchu fonematycznego to jeden z koniecznych etapów nauki czytania i pisania. Ćwiczenia słuchu fonematycznego należy rozpocząć od rozróżniania fonemów najbardziej kontrastowych, jak np.: a, p, u, m, i. Natomiast przy ćwiczeniach słuchu fonematycznego częściowo zaburzonego terapię zaczynamy od ustalenia, jakie głoski są mylone.
Etap przygotowania dziecka do nauki czytania trwa przez cały jego wiek przedszkolny, aczkolwiek intensyfikacji ulega w wieku 5 lat czyli tuż przed pójściem do szkoły. Doskonalenie i rozwijanie słuchu fonematycznego odbywa się podczas różnorodnych kontaktów z otoczeniem, przyrodą, techniką, życiem codziennym w domu i w przedszkolu. Zabawy, które służą doskonaleniu słuchu fonematycznego prowadzi się we wszystkich grupach wiekowych, a stopień trudności wzrasta wraz z wiekiem dziecka. Przyczyniają się one do coraz lepszego różnicowania dźwięków, co ułatwi dziecku następnie wyodrębnienie głosek i sylab w wyrazach.
Wszelkie zaburzenia w słyszeniu mogą utrudniać dostrzeganie dźwięków, a tym bardziej dostrzeganie subtelnych różnic między nimi. Rzeczą więc oczywistą jest, że prawidłowo rozwinięta świadomość fonologiczna w znacznym stopniu warunkuje zdobycie umiejętności czytania i pisania. Jako stosunkowo wczesny przejaw świadomości fonologicznej wymieniane jest samodzielne poprawianie przez dzieci nieprawidłowo wymawianych słów. Innym przejawem kształtowania się słuchu fonematycznego jest umiejętność różnicowania słów krótszych i dłuższych.
Program przygotowania dziecka do nauki w szkole realizowany jest w najstarszej grupie wiekowej tzw. „zerówce”. Dzieci 6 - letnie poznają głoski i odpowiadające im litery, oraz rozpoczynają naukę czytania. Na podstawie prawidłowo ukształtowanego słuchu fonematycznego rozwijają się operacje świadomej analizy i syntezy słuchowej, które stanowią ważny mechanizm czytania i pisania.
Świadomość fonologiczna jest więc niezbędna, by dziecko rozpoczynające naukę w szkole odnosiło sukcesy i nie napotykało trudności w nauce czytania i pisania. Należy pamiętać, że w przebiegu rozwoju umiejętności czytania wyróżnia się trzy fazy:
logograficzną (całościową)
alfabetyczną
ortograficzną
Czytanie całościowe nie wymaga świadomości fonologicznej, gdyż rozpoznanie oparte jest na wzrokowej pamięci wyrazów wcześniej poznanych. W momencie uświadomienia sobie przez dziecko istnienia fonemów rozpoczyna się faza alfabetyczna.
W tej fazie dziecko odkrywa związek między literą a dźwiękiem. Po to by skojarzenie to było trwałe niezbędna jest świadomość fonologicznej podzielności słów i umiejętność operowania nimi. W fazie alfabetycznej czytanie i pisanie oparte jest na dźwięku - dziecko jest w stanie odczytać wyrazy nieznane. W fazie tej ogromną rolę odgrywa percepcja słuchowa. Największe trudności w nauce czytania napotyka więc dziecko z zaburzeniami słuchu fonematycznego oraz analizy i syntezy słuchowej. W fazie trzeciej - ortograficznej sprawności osiągnięte w dwóch poprzednich fazach łączą się. Rozpoznawanie słów staje się szybkie i automatyczne, koncentracja uwagi przesuwa się z liter i fonemów w kierunku czytanych i pisanych zadań oraz zawartych w nich myśli. W trakcie tej fazy kształtuje się kolejna forma świadomości fonologicznej - świadomość cząstek tworzących sylaby.
Dzieci przygotowując się do rozpoczęcia nauki czytania i pisania muszą odkryć lub dowiedzieć się, że język jest potokiem artykułowanych dźwięków w których wyodrębnić można nie tylko słowa i zdania, lecz także sylaby i głoski, czyli te jego elementy, które same nie mając znaczenia decydują o znaczeniu słów i zdań.
Aby więc dziecko mogło zrozumieć znaczenie alfabetu, musi złamać jego „kod” - czyli osiągnąć świadomość fonologiczną. Wszystkim, zainteresowanym oraz tym, którzy pracują z dziećmi i chcieliby wzbogacić swoje zajęcia dydaktyczne o ciekawe zabawy stymulujące słuch fonematyczny polecam książkę Maurer A. „Rola świadomości fonologicznej w opanowaniu umiejętności czytania i pisania” oraz „Słuch fonemowy i fonematyczny” B. Rocławskiego. Znajduje się w nich szereg przykładów zabaw i ćwiczeń doskonalących słuch fonematyczny oraz rad, jak postępować z dzieckiem przejawiającym zaburzenia tej funkcji.