WSTĘP DO JĘZYKOZNAWSTWA (TERMINY)
Dla filologii
AKT MOWY. Podstawowa jednostka komunikacji językowej. Użycie wypowiedzenia przez konkretną osobę w konkretnej sytuacji. (Wypowiedzenie to ukształtowana składniowo jednostka komunikacji). Elementy AM: nadawca i odbiorca (mówiący i słuchający). Składniki AM (inaczej: poziomy) to LOKUCJA (L), ILLOKUCJA (IL), PERLOKUCJA (P). L = samo wypowiedzenie zdania czyli realizacja wypowiedzi zgodnie z regułami gramatycznymi i znajomością leksyki; IL. - ponieważ wypowiedź stanowi sama w sobie jakiś akt, np. stwierdzenie, rozkaz, pytanie, intencja obrażenia odbiorcy komunikatu i t.p., to IL określa intencję nadawcy komunikatu (autora wypowiedzi skierowanej do odbiorcy, -ów); P. - nadawca wypowiedzi w swojej intencji chce wywrzeć jakiś określony wpływ na odbiorcę, który nie zawsze dokonuje się zgodnie z intencją tego pierwszego.
ANTONIMIA. Zajmuje się badaniem ANTONIMÓW, wyrazów o znaczeniu przeciwstawnym, np.: gorąco-zimno; dobry-zły, biały-czarny; dzień-noc.
ANTROPOLOGIA KULTUROWA. Nauka o człowieku jako istocie społecznej i twórcy kultury. Bada zachowania społeczne człowieka oraz wytwory materialne i duchowe jego działań.
ARBITRALNOŚĆ ZNAKÓW JĘZYKOWYCH, czyli ich niemotywowany charakter. (inaczej NIEKONWENCJONALNOŚĆ, czysto umowny charakter.
ASPEKT CZASOWNIKA. Dokonaność lub niedokonaność.
CECHY DYSTYNKTYWNE FONEMÓW (distinctio = wyróżnienie). W przeciwieństwie do fonetyki, która bada dźwięki mowy ze względu na ich właściwości fizyczne, fonologia opisuje cechy dystynktywne, tzn. takie, które pozwalają odróżnić jeden znak językowy od drugiego.
CZĘSCI MOWY. Grupy wyrazowe o wspólnych właściwościach gramatycznych. w języku polskim odmienne części mowy: rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, większość zaimków, czasownik. Nieodmienne: spójnik, przyimek, przysłówek, partykuła wykrzyknik.
CYRYLICA. Alfabet słowiański języka SCS przejęty wraz z chrztem Bułgarów. Oparty na dużych literach alfabetu greckiego. Uproszczony w stosunku do głagolicy.
DEMINUTIVUM. Wyraz zdrobniały, zdrobnienie, np. człowieczek, piesek,, kwiatuszek, Anusia. .
DENOTACJA. Zakres nazwy, tzn. zbiór wszystkich jej desygnatów.Np. wyraz miasto jako leksem (jednostka słownikowa) wchodzi w wypowiedzi w jakieś relacje z innymi wyrazami. Inaczej oznacza (denotuje) klasę miast.
DERYWACJA. Proces tworzenia wyrazów pochodnych od wyrazu podstawowego za pomocą przedrostków i przyrostków.
DERYWAT. Wyraz pochodny utworzony od podstawowego. Np. dom, derywaty -domek, domownik, przydomowy.
DESYGNACJA . oznaczenie, tzn. odsyłanie świadomości mówiącego do określonych przedmiotów lub ich klasy, czyli do desygnatów czyli - obiektów rzeczywistości pozajęzykowej.
DESYGNAT. Przedmiot myśli odpowiadający wyrazowi. Np. desygnatem wyrazu kot jest określone zwierzę, desygnatem wyrazu dom - budynek określonego rodzaju.
DWUKLASOWOŚĆ JĘZYKA (TEKSTOTWÓRCZOŚĆ). Bowiem język składa się ze słownika (słownictwa) i gramatyki, która pozwala tworzyć wypowiedzi z jednostek słownika czyli ze słów.
DWUSTOPNIOWOŚĆ systemu językowego - składa się on z fonemów, które nie mają znaczenia, ale mają zdolność tworzenia znaczeń oraz z jednostek wyższego rzędu mających znaczenie (morfemów i wyrazów, połączeń wyrazowych, zdań )
ETNOLINGWISTYKA. Dyscyplina językoznawstwa zewnętrznego (inaczej: makrolingwistyki). Na tym gruncie poszukuje się zależności między kulturą a budową języka, którym posługują się jej przedstawiciele. Tutaj znajdujemy także próby odczytania zawartego w języku potocznego poglądu na świat (JĘZYKOWY OBRAZ ŚWIATA czyli świat oglądany przez pryzmat języka ojczystego.
EUFEMIZM. Wyraz lub wyrażenie neutralne pod względem stylistycznym, którego używamy dla złagodzenia danych treści, np. mijać się z prawdą, przenieść się do wieczności, pomoc domowa, niemądry.
FONEM . Najprostsza jednostka języka, która nie ma znaczenia, ale posiada zdolność różnicowania (czyli tworzenia) znaczeń, a w związku z tym - pozwala odróżniać mające znaczenie jednostki języka wyższego rzędu. Fonem funkcjonuje w składzie morfemów i wyrazów, a poza nimi jest nie do pomyślenia Każdy język zawiera pewną niewielką ilość fonemów; w języku polskim jest ich (według różnych obliczeń) około 40.
FLEKSJA. 1. dział gramatyki obejmujący deklinacje oraz koniugację, 2. Odmiana wyrazów.
FONICZNOŚĆ ZNAKÓW JĘZYKOWYCH (JĘZYKA). Są one ciągami dźwięków wytwarzanymi przez narządy mowne człowieka i odbieranymi przez innych ludzi. Jest to pierwotna i podstawowa forma tych znaków.
FORMA WYRAZOWA (SŁOWOFORMA). Forma gramatyczna plus znaczenie leksykalne czyli takie, które ukazane jest w słowniku. Np., głupi-ś, matc-e.
FUNKCJE JĘZYKA. Role, jakie on może pełnić w procesie mówienia (komunikacji) w stosunku do nadawcy, odbiorcy, fragmentu rzeczywistości, do której odnosi się treść wypowiedzi oraz innych aspektów mowy (języka w użyciu).
GENERATYWIŚCI. Zwolennicy (i twórcy) JĘZYKOZNAWSTWA TRANSFORMACYJNO-GENERATYWNEGO.. Od: generować - wytwarzać, powodować coś. Byli przekonani, że człowiek może tworzyć nieskończony zbiór prawidłowo zbudowanych zdań i dokonać jednoznacznego opisu strukturalnego każdego z nich
GŁAGOLICA. Najstarszy znany alfabet słowiański (oparty na małych literach greckich). Do dziś funkcjonuje w niektórych rejonach Chorwacji.
GŁOSKA. Najmniejsza niepodzielna jednostka fonetyczna języka; najmniejszy, dający się wyodrębnić słuchowo dźwięk mowy, artykułowany (wymawiany) przy określonym i stałym układzie narządów mowy.
GNIAZDO SŁOWOTWÓRCZE (RODZINA WYRAZÓW). Grupa leksemów, między którymi zachodzi stosunek motywacji. Ono najczęściej zbudowane na podstawie pojedynczego leksemu, który motywuje pozostałe leksemy należące do danego gniazda. Np., szkło jest ośrodkiem gniazda słowotwórczego, do którego należą motywowane przez szkło wyrazy: szkiełko, szkliwo, szklarz, szklarnia, szklisty, szklany, szklanka, szklić zaszklić.
GRAMATYKA. Nauka o języku, która w sposób usystematyzowany ujmuje zasady budowy danego języka w zakresie fonologii, fleksji, słowotwórstwa i składni . Ze względu na przedmiot i zakres badań wyodrębniamy takie działy gramatyki: fonologia, morfologia (a w jej granicach słowotwórstwo i fleksja) składnia. Są to części składowe systemu języka.
GRAMATYKA TRANSFORMACYJNO-GENERATYWNA. Przełomowa teoria lingwistyczna, jej twórcą jest N. Chomsky (lata 60 XX wieku). Istotną rolę swojej teorii wyznacza ideom wrodzonym (zob., NATYWIZM). Wg. niego dziecko tak szybko uczy się języka, bo człowiek rodzi się wyposażony w tzw. gramatykę uniwersalną i do nauczenia pozostają mu cechy specyficzne dla danego języka.. Każdy użytkownik danego języka posiada zdolność nie tylko tworzenia (generowania), ale i rozumienia nowych zdań, a te dwie umiejętności składają się na KOMPETENCJĘ JĘZYKOWĄ. Przełoma dotyczy zainteresowań oraz rozstrzygnięć, w jaki sposób , na podstawie jakiego mechanizmu psychicznego posługujemy się językiem? Czym jest kompetencja komunikacyjna?. Zatem odstępuje się od badania struktury języka na rzecz poznawania procesów psychicznych związanym z jego użyciem.
GRAŻDANKA. Cyrylica zmodyfikowana poprzez jedną z reform Piotra I (początek 18 wieku).
HIPERONIMIA I HIPONIMIA. Stosunek nadrzędności i podrzędności znaczeń, tzn., że znaczenie jednego wyrazu zawiera się w znaczeniu drugiego. Np., hiperonim pies i jego hiponimy kundel, pudel, spaniel, york i t.p.
HIPOTEZA SAPIRA-WHORFA (lata 30 XX w.) To inaczej teoria względności językowej. Zapoczątkowała ona badania etnolingwistyczne (związki języka z kultury). Każdy z języków etnicznych (narodowych) przedstawia określone widzenie świata, przy czym język służy do kształtowania, a w drugiej kolejności- wyrażania pojęć.
HOMONIMIA. polega na wyrażaniu różnych znaczeń za pomocą identycznych ze względu na formę wyrazów, które jednak mają absolutnie różne znaczenia. Np., buk drzewo i Bóg ; piła (alkohol) i (narzędzie do piłowania).
IMPLIKATURY (INFORMACJA IMPLICYTNA). Termin wprowadził H.P. Grice (1967 rok) i jest stosowany w sytuacji , gdy mamy do czynienia z różnicą między tym, co mówi uczestnik aktu komunikacji, a tym, co może mieć na myśli (implikować).
INDOEUROPEJSKA RODZINA JĘZYKOWA. Ma ona charakter wielostopniowy (jeszcze podrodziny, grupy i gałęzie). Takich rodzin jak słowiańska, germańska , romańska wyodrębniono tutaj ponad 100 (rodzin tak rozległych jak indoeuropejska jest około 30). Prajęzykiem IRJ jest język praindoeuropejski (sanskryt). Do tej ogromnej rodziny należą wszystkie języki europejskie oprócz baskijskiego, estońskiego, fińskiego, i węgierskiego i.
INFORMACJA EKSPLICYTNA) = wyrażona wprot, bez podtekstów, tzn. explicite.
JĘZYK STARO-CERKIEWNO-SŁOWIAŃSKI. Najstarszy literacki język Słowian utworzony w IX wieku przez apostołów Cyryla i Metodego na podstawie gwary macedońskiej z okolic dzisiejszych Salonik, skąd oni pochodzili
JĘZYKI NATURALNE. To wszystkie języki ludzkie, które powstały i rozwijają się w naturalnych warunkach (ewolucja), a więc nie zostały stworzone przez człowieka. To system znaków dźwiękowych, który powstał drogą rozwoju i służy ludziom do porozumiewania się oraz do poznawania świata.
JĘZYKI INDOEUROPEJSKIE. Jedna z najważniejszych rodzin językowych świata, wywodząca się z języka praindoeuropejskiego (sanskrytu). Języki należące do tej rodziny na początku II tysiąclecia p.n.e. zajmowały ogromne obszary od Indii po Europę (stąd nazwa). W skład tej rodziny wchodzą następujące grupy językowe: słowiańska, indoirańska, bałtycka, germańska, italska, celtycka, a także języki: albański, ormiański, grecki (nie licząc języków wymarłych)
JĘZYKI SZTUCZNE. Jest ich około 600, a stworzone zostały przez człowieka, najczęściej w celu ułatwienia komunikacji w określonej dziedzinie. Np., pidginy (angielski+ miejscowy: elementy obu), sabiry - powstałe dla ułatwienia kontaktów handlowych. Wyjątek stanowi esperanto (koniec 19 w.) zrodzony z idei zapewnienia możliwości porozumiewania się całej wspólnocie ludzkiej. Ponadto języki formalne (matematyka, logika), języki informatyki, język Internetu.
JĘZYKOWY OBRAZ ŚWIATA. Definicje są bardzo różne, a ich autorów łączy przekonanie, że zawarta w języku interpretacja rzeczywistości tworzy w każdym jezyku pewien czytelny i dla badacza obraz. Wszyscy badający to zjawisko nawiązują do HIPOTEZY SAPIRA-WHORFA, ale i do spostrzeżeń innych uczonych badających język w ścisłym związku z kulturą. Jest to także centralne pojęcie językoznawstwa kognitywnego, ale interesuje się tą problematyka wiele kierunków językoznawstwa współczesnego )np., etnolingwistyka)
JĘZYKOZNAWSTWO INDOEUROPEJSKIE. Twórcą Bopp (1816), który badając odkryty przez Jones´a sanskryt, odtworzył system gramatyczny tego prajęzyka rodziny indoeuropejskiej.
JĘZYKOZNAWSTWO KOGNITYWNE. Powstało w opozycji do gramatyki transformacyjno-generatywnej. (cognitio = poznanie) Wyrosło z zainteresowań, JAK ludzie poznają świat, i JAK to się odzwierciedla w języku. Kierunek ogromnie zróżnicowany (podobnie jak STRUKTURALIZM. Wszystkie ujęcia łączy postawa wobec języka jako zjawiska antropologicznego (zob, ANTROPOLOGIA KULTUROWA) .
JĘZYKOZNAWSTWO KONFRONTATYWNE. Zorientowane na poszukiwanie różnic między językami. Funkcjonuje od lat 60 XX wieku. Te różnice są istotne ze względu na potrzeby nauki języków obcych, Drugi cel - poszukiwanie podobieństw miedzy językami w celu określenia typu danego języka (j-wo typologiczno-porównawcze).
JĘZYKOZNAWSTWO OGÓLNE - bada tzw. uniwersalia językowe czyli cechy, właściwości wspólne wszystkim lub znacznej większości języków. To inaczej dyscyplina Wstęp do językoznawstwa.
JĘZYKOZNAWSTWO SZCZEGÓŁOWE. Bada właściwości poszczególnych języków. Inaczej: językoznawstwo opisowe (danego języka) albo też: gramatyka opisowa (danego języka).
JĘZYKOZNAWSTWO TRANSFORMACYJNO-GENERATYWNE (GRAMATYKA T-G). Stworzył je N. Chomsky w połowie lat 50 XX wieku. Dla niego obiektem badań był nie sam tekst, lecz człowiek mówiący i proces tworzenia przez niego wypowiedzi. Jak to się dzieje, że każdy człowiek (użytkownik języka) jest w stanie tworzyć i rozumieć zdania, z którymi nigdy wcześniej się nie zetknął? W ramach generatywizmu - ustalanie reguł transformacyjnych; na ich podstawie ma się dokonywać przekształcanie jednej struktury językowej w inną. (generowanie - termin matematyczny - precyzyjne wyznaczanie nieskończonego (potencjalnie) zbioru zdań danego języka). Reguły transformacyjne określają sposób łączenia elementów językowych w procesie tworzenia (generowania) zdań). Teoria ta ma charakter natywistyczny (zob, NATYWIZM).
JĘZYKOWY OBRAZ ŚWIATA. Termin wielu dyscyplin humanistycznych, ale głównie etnolingwistyki. Wprowadzony około 20 lat temu. Jedna z definicji: zawarta w języku, a więc w sądach utrwalonych w języku, interpretacja rzeczywistości.
KALKA - odbitka wyrazowa. To wyraz, związek wyrazowy czy też konstrukcja składniowa stanowiące dosłowne tłumaczenie obcego wyrazu, związku wyrazowego lub też konstrukcji składniowej. Np., kalki przetłumaczone z rosyjskiego: rzecz w tym - дело в том, pod rząd- под ряд, okazać pomoc - оказать помощь; od przypadku do przypadku - niem. Von Fall zu Fall; nastolatek - ang. Teenager.
KATEGORIA GRAMATYCZNA. Np., przypadka, rodzaju, liczby, czasu. Podstawowe kategorie gramatyczne: przypadek, liczba, rodzaj, osoba, czas, tryb, strona.
KATEGORYZACJA. Uporządkowanie jakiegoś zbioru wg określonych kategorii.
KOLOKACJA (SYNTAGMA SKONWENCJONALIZOWANA). Przejaw zdolności leksemów do tworzenia mniej lub bardziej stałych związków z innymi leksemami, co jest możliwe dzięki właściwościom dynamicznego podsystemu leksykalno-semantycznego. W języku polskim, np.: prać bieliznę ale myć ręce, myć zęby (ros.: чистить зубы)
KOMPETENCJA JĘZYKOWA. Znajomość języka właściwa jego nosicielom. Jest ona podstawą (zresztą niewystarczającą) KOMPETENCJI KOMUNIKACYJNEJ.
KOMPETENCJA KOMUNIKACYJNA. Termin wprowadzony przez socjolingwistów. Zakłada się, że nie wystarcza sama znajomość języka, bowiem na kompetencję danego uczestnika aktu komunikacji wpływają też okoliczności zewnętrzne, np. nastrój nadawcy wypowiedzi czy też intencja jawna/ukryta Iimplicytna) wyrażona w wypowiedzi.
KONWENCJONALNOŚĆ ZNAKÓW JĘZYKOWYCH. Ich umowny, żadnymi względami oczywistymi (głównie- podobieństwem) nie motywowany charakter.
KONIUGACJA. Odmiana czasownika przez osoby, czasy, tryby, strony i liczby.
KOŃCÓWKA WYRAZU. Jego zakończenie podlegające zróżnicowaniu w paradygmacie deklinacyjnym (6 przypadków) i w odmianie koniugacyjnej (czasownik). Np. pisz-esz, pisz-ę, pisz-emy, pisz-ecie; lekcj-a, lekcj-i, lekcj-ą , it.d.
KWALIFIKATOR. Termin określający dziedzinę użycia danego wyrazu określaną w słownikach. Np.: techn. (techniczny)., książ. (książkowy), hist.(historyczny).
LANGUE. PAROLE. LANGAGE. Terminy wprowadzone przez F. Saussure´a. Langue to system językowy, parole - język w działaniu, langage - całokształt działalności mownej człowieka obejmujący langue - system językowy i parole - użycie języka (mówienie).
LEKSEM. Wyraz słownikowy, abstrakcyjna jednostka słownika , a nie - tekstu podstawa podsystemu leksykalno-semantycznego języka wraz z wymienionymi w słowniku znaczeniami.
LEKSYKALIZACJA. Proces językowy, który polega na tym, że przejrzysta pod względem budowy forma rozluźnia swój związek z wyrazem, od którego pochodzi i przekształca się w wyraz o znaczeniu niezależnym od swojej etymologii. Np.: grzeczny jest utworzony od dawnego zwrotu k rzeczy = do rzeczy; bielizna dawniej to, co białe. Leksykalizacja powoduje tworzenie się związków frazeologicznych niepodzielnych znaczeniowo (idiomów), np.:: jeden do Sasa, drugi do Lasa. Dawniej odnosił się do jednej sytuacji, a mianowicie: jedni Polacy byli zwolennikami Augusta II (Sas), a drudzy - zwolennikami S. Leszczyńskiego (Les, Las). Dziś ten frazeologizm pełni funkcje przysłowia stosowanego w bardzo wielu sytuacjach bałaganu, chaosu.
LEKSYKOGRAFIA. 1. Nauka o metodach i technice opracowywania słowników. 2. opracowywanie słowników, słownikarstwo.
LEKSYKOLOGIA. Dział językoznawstwa zajmujący się badaniem wyrazów pod kątem ich znaczenia, użycia, ale i pochodzenia; nauka o słownictwie, tzn. o zasobie wyrazów i związków wyrazowych. Jest teoretyczną podstawą leksykografii..
MODALNOŚĆ. Stosunek mówiącego do tego, co jest treścią jego wypowiedzi. Wyrażany najczęściej przez tryby czasownikowe lub wyrazy pomocnicze .Zob/ też Z/ WYRAZENIA (WYRAZY) MODALNE.
MORFEM. Podstawowa jednostka podsystemu morfologicznego języka. Najmniejsza, znaczeniowo niepodzielna cząstka wyrazu, wyznaczająca albo jego znaczenie, albo stosunki gramatyczne. Morfem główny to rdzeń, z nim wiąże się znaczenie podstawowe wyrazu. Poboczne - to afiksy (prefiks, sufiks, infiks) i końcówki fleksyjne.
NATYWIZM. 1) Filozoficzny pogląd dotyczący genezy poznania. Zakłada istnienie w umyśle ludzkim idei (cech) wrodzonych związanych z konstrukcją umysłu. Dokładniej: pewnej wiedzy niezależnej od doświadczenia i w ogóle - wszelkich zewnętrznych czynników. 2) Teoria psychologiczna podkreślająca wpływ cech wrodzonych na kształtowanie się psychicznych właściwości człowieka.
PARADYGMAT GRAMATYCZNY = zespół form deklinacyjnych lub koniugacyjnych danego typu wyrazów.
PLAN TREŚCI (PT). Strona znaczeniowa wyrażeń językowych. W związku z tym został (przez strukturalistów) wyodrębniony i PLAN WYRAŻANIA (PW). Te 2 plany występują w każdej wypowiedzi. PW to gorma wypowiedzi (użyte wyrazy, związki wyrazowe, konstrukcje zdaniowe). Oba plany wzajemnie się warunkują. Każdej formie odpowiada określone znaczenie., a kaze znaczenie jest wyrażane w określonej formie..
PLEONAZM. Wyrażenie składające się z wyrazów to samo lub prawie to samo znaczących. Takie użycie = nadużyciu , niedoskonałości stylistycznej. Np.: cofać się do tyłu, wracać z powrotem, poprawiać się na lepsze. (pleonasmós - nadmiar).
PLURALE TANTUM. Rzeczowniki występujące tylko w liczbie mnogiej, np. spodnie, nożyce, drzwi, nosze.
PODSTAWA SŁOWOTWÓRCZA. Część wyrazu pochodnego, która jest wspólna dla wyrazu pochodnego i podstawowego.Np. złotnik pochodzi od złot-o; złot- jest podstawą słowotwórczą.
PODSTAWOWE RELACJE SEMANTYCZNE. To określone stosunki semantyczne: jeżeli A pozostaje w określonej relacji semantycznej do B to = między znaczeniami A i B występuje powtarzająca się zależność. Są to: stosunki nadrzędności-podrzędności (hiperonimia i hiponimia),antonimia, homonimia , synonimia.
PODSYSTEM JĘZYKA. Zasób jednostek językowych tego samego poziomu, np. fonemów, morfemów, wyrazów , które to tworzą razem system językowy.
PODSYSTEM LEKSYKALNO-SEMANTYCZNY. Ma charakter najbardziej otwarty (łatwość wchłaniania i tworzenia nowych wyrazów), charakteryzuje się znaczna nieregularnością (niewielka ilość reguł), jest niestabilny (obumieranie wyrazów, związków wyrazowych i powstawanie nowych.
POLE SEMANTYCZNE (ZNACZENIOWE). Badania polowe zapoczątkował w pierwszej połowie XIX wieku Trier, ale istotna rolę odegrały tu poglądy F. Saussure´a, zwłaszcza jego rozumienie języka jako systemu, w którym każda jednostka jest zdeterminowana przez wszystkie pozostałe, co zostało właśnie potwierdzone przez badania polowe. Zatem badanie PS dowodzi słuszności traktowania słownictwa jako systemu. Jest to uporządkowany pod względem syntagmatycznym i paradygmatycznym (zob.: związki syntagmatyczne i związki paradygmatyczne) zbiór leksemów, reprezentujących dane pojęcia nadrzędne.Np.: pojęcie intelektu, piękna, barw, pokrewieństwa. Trzeba pamiętać, że ujmowane danego fragmentu rzeczywistości jest różne w różnych społecznościach językowych. Ponadto treść terminu pole należy odróżniać od treści terminu kontekst. Ten ostatni określa konkretną sytuację użycia wyrazu. Natomiast pole określa sferę jego istnienia, inaczej - jego miejsce w systemie językowym.
POLISEMIA (WIELOZNACZNOŚĆ). Właścciwość wyrazów oraz większych jednostek leksykalno-semantycznych ( grup wyrazowych, frazeologizmów, zdań; polega na tym, że jeden element językowy (wyraz, wyrażenie, zwrot) posiada więcej niż jedno znaczenie.. Polisemie należy odróżniać od HOMONIMII. Homonimy nie maja wspólnego elementu znaczeniowego.
PRAGMATYKA (PRAGMALINGWISTYKA, LINGWISTYKA PRAGMATYCZNA). Rozwija się od lat 70 XX wieku. To dział językoznawstwa zajmujący się zarówno znaczeniem języka, jak i szeroko rozumianym kontekstem, ale tymi dwoma problemami wyłącznie w procesie komunikacji. Badania koncentrują się głównie wokół takich zagadnień: akt mowy, fortunność wypowiedzi, etykieta językowa, ocena wypowiedzi nie tylko pod kątem poprawności, ale i etyki oraz estetyki czyli szeroko rozumiane poprawne użycie języka.
PRAJĘZYK. Ten język, z którego drogą stopniowego rozwoju powstała grupa języków pokrewnych (rodzina językowa).
PREDYKAT. W składni - orzeczenie czyli to. o czym się orzeka w zdaniu. Także właściwość, cecha wyróżnionego przedmiotu lub relacja wiążąca wyróżnione przedmioty.
PREFIKS (PRZEDROSTEK). Morfem znajdujący się przed rdzeniem lub też kilka takich morfemów. Np.: przed-wiośnie; na-o-po-wiadać.
REDUNDANCJA (od łac. redundantia - zbytek, nadmiar.) Nadmiar informacji zawarty w danym komunikacie językowym czyli więcej informacji niż to jest potrzebne do przekazania danej treści. Jest to termin zapożyczony z teorii informacji.
REFERENCJA. Zdolność wyrazu do wskazywania (wyróżniania) przedmiotów rzeczywistości. Np., wyrażenie (zdanie) Warszawa jest stolicą Polski odnosi się do określenia jednostkowego fragmentu rzeczywistości (jest stolicą Polski), zatem ma referencję.
RODZINA JĘZYKOWA. Grupa języków wywodząca się ze wspólnego prajęzyka. Obejmuje ona języki pokrewne. Np. słowiańskie, wywodzące się z prasłowiańskiego, romańskie - dla nich prajęzykiem jest łacina.
SANSKRYT - inaczej język praindoeuropejski, powstał w północnych Indiach. Był językiem literackim aż do XIV wieku. Odkryty pod koniec XVIII wieku przez W. Jonesa, co stało się bodźcem do powstania indoeuropeistyki, i w ogóle - do badań historyczno-porównawczych.
SEMANTYKA (SEMAZJOLOGIA). System leksykalno-semantyczny obejmuje 2 działy językoznawstwa ściśle ze sobą powiązane. To obok leksykologii, semantyka. Ta ostatnia obejmuje szeroki zakres zagadnień związanych z badaniem znaczenia wyrazów. Zatem zajmuje się znaczeniem , tj., problemem przyporządkowania znaków językowych szeroko rozumianym obiektom pozajęzykowym.
SINGULARE TANTUM. Rzeczowniki posiadające tylko liczbę pojedynczą, np.: złoto, woda, młodzież, złość.
SKŁADNIA (SYNTAKSA). Dział gramatyki nauczający o charakterze wyrazów ze względu na ich rolę w zdaniu oraz na związki i zależności między zdaniami. Rozróżniamy składnię zgody (Uczniowie pisali), rządu (Piszą pracę) i przynależności (Maszerowali równo. Maszerowali czwórkami).
SŁOWNICTWO. Obok gramatyki to podstawowy składnik języka naturalnego. To magazyn znaków językowych, z których użytkownik czerpie zarówno produkując tekst (mówiąc, pisząc), jak i interpretując (rozpoznając znaczenie tekstu) w danym języku.. Gramatyka tworzy strukturę wysoce wewnętrznie zorganizowaną, w zasadzie zamkniętą i względnie stabilną. Natomiast słownictwo tworzy system (jako podsystem języka) o znacznie mniejszym stopniu organizacji. (Zob,., PODSYSTEM LEKSYKALNO-SEMANTYCZNY.,
SŁOWO. 1. Znak językowy, który sygnalizuje zarówno przedmiot materialny, jak stan psychiczny lub tez relacje między elementami rzeczywistości (np. ale, i, lecz, pod). Jest to wyraz polisemantyczny. Inne znaczenia: 2. wypowiedź ustna lub pisemna (w sensie poetyckim), np.słowo Mickiewicza. 3. Czasownik. Jednakże w tym znaczeniu używany raczej tylko w kontekście słowo posiłkowe (by, mieć) oraz słowo osobowe, tzn. forma osobowa czasownika.
STYLE FUNKCJONALNE. Odmiany języka, charakteryzujące się takim doborem środków językowych, które są szczególnie przydatne ze względu na określony typ wypowiedzi. Tu np.: styl potoczny, urzędowo-kancelaryjny, naukowy, publicystyczny.
STYLISTYKA. Dyscyplina naukowa zajmująca się opisem, typologią i interpretacją stylów ekspresji językowej.
SUFIKS (PRZYROSTEK). Morfem (cząstka słowotwórcza) występująca po rdzeniu lub po innym sufiksie i zawierający poświadczenie (wykładnik) jego znaczenia. Np.: bieg-acz; mal-arz; wys-ok.-ość-owi-ec .
SYSTEM JĘZYKOWY. Jak każdy inny, jest układem uporządkowanym według określonych zasad. Na S. językowy składa się zasób hierarchicznie uporządkowanych znaków językowych i reguł ich łączenia w jednostki wyższego rzędu.
TEMAT WYRAZU. Część wyrazu odmiennego wyodrębniana w nim przez oddzielenie wszystkich końcówek danego wzoru deklinacyjnego. Np. sąsiad, sąsiad-a, sąsiad-owi it.d.
TROP. Wyraz, połączenie wyrazów lub, zdanie użyte nie w znaczeniu dosłownym, lecz wprzenośnym. To p.w. metafora, metonimia (odmiana metafory), peryfraza (zastąpienie słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność, cechę przez opis , metaforę lub szersze omówienie. Np.: pojazd jednośladowy (=motocykl); autor „Pana Tadeusza( ( Mickiewicz)
UNIWERSALIA JĘZYKOWE. Według GENERATYWISTÓW mają one charakter wrodzony i są to cechy wspólne zdecydowanej większości języków świata. Na przykład takie kategorie gramatyczne jak: rzeczownik, przymiotnik, czasownik; podmiot i orzeczenie, cechy żywotności i osobowości. Ta cecha wspólna językom wynika ze wspólnych właściwości fizjologicznych i psychologicznych człowieka, a ponadto jest uwarunkowana kulturowo.
WYRAŻENIA (WYRAZY) MODALNE. Te wyrazy/wyrażenia, przy pomocy których mówiący określa swój stosunek do wypowiedzi; swoje wątpliwości, przypuszczenia, zastrzeżenia itp. Np. być może, zapewne, niewątpliwie, jak należy przypuszczać, jak sądzę, jak wiadomo.
ZNACZENIE AKTUALNE (TEKSTOWE, REALNE) WYRAZU - takie, w jakim wyraz został użyty w danej konkretnej wypowiedzi.
ZNACZENIE GRAMATYCZNE. Np. zdanie Janek kocha Basię; Basia kocha Janka różnią się tylko ZG, ponieważ występujące tu jednostki leksykalne są identyczne.
ZNACZENIE LEKSYKALNE. To znaczenie na płaszczyźnie langue, w przeciwieństwie do aktualnego. Np. znaczenia przymiotnika drogi: 1. mający wysoką cenę, 2. pracujący za wysoką zapłatę, 3. bliski emocjonalnie. Ustaleniem i definiowaniem znaczeń zajmują się leksykografowie, tworzący słowniki
ZNAK JĘZYKOWY. Wyraz odnoszący się do czegokolwiek (do świata, do fragmentu rzeczywistości). Ma charakter abstrakcyjny. Postać dźwiękowa - strona formalna znaku, a to co on symbolizuje, oznacza jego stronę pojęciową, Zatem składa się z elementu oznaczającego i oznaczanego. Związek między jego postacią fizyczną a jego funkcją znaczeniową ma charakter umowny (konwencjonalny).
ZWIĄZKI SYNTAGMATYCZNE (in praesentia) to takie związki składniowe, które istnieja realnie w tekście, tzn. - w wypowiedzi. Np. Wygląd starej damy sprawiał miłe wrażenie.
ZWIĄZKI PARADYGMATYCZNE (in absentia), bowiem nie są obecne w tekście, a jedynie w naszej pamięci. Posługując się powyższym przykładem: możemy wydobyć z naszej pamięci synonimy , np.: Prezencja (nobliwej, sędziwej, wiekowej, niemłodej), ale i „podstawić” przymiotniki (określenia), które nie są synonimami: młodej, niestarej, uroczej. Sięgając do magazynu naszej pamięci zamiast damy możemy powiedzieć kobiety, niewiasty, matrony, pani i t.d.
Źródła informacji terminologicznej:
A. Heinz, Dzieje językoznawstwa w zarysie. Warszawa 1978.
A. Rysiewicz (red.), Słownik pojęć i tekstów kultury. Warszawa 2002.
K. Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Ossolineum 1993.
J. Malczewski, Szkolny słownik terminów nauki o języku. Warszawa 1979.
R.Grzegorczykowa, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej. Warszawa 2001.
M. Rutkowski i K. Zawilska (red.), Nowe zjawiska w języku, tekście i komunikacji. Olsztyn 2008.
E. Polański, T. Nowak, Leksykon wiedzy o języku polskim nie tylko dla uczniów.. Wyd. Pietrus, Kraków 2010.
Opracowanie, a także adaptacja: prof.zw. dr hab. Joanna Korzeniewska-Berczyńska
1