Hanna tranda
Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie
edukacja a bezrobocie
Edukacja jest ważną inwestycją społeczną, gospodarczą i polityczną. Wykształcenie i kompetencje ludzi stają się najważniejszymi wartościami współczesnej cywilizacji informacyjnej oraz społeczeństw opartych na wiedzy. Podstawowym celem strategicznym państwa jest dążenie do coraz wyższej jakości i powszechności kształcenia. A obowiązkiem, który został przypisany państwu w dziedzinie edukacji jest przygotowanie młodzieży do dorosłego życia, a szczególnie do życia zawodowego. A zatem istnieje potrzeba powiązania kształcenia z potrzebami rynku pracy.
Stworzenie systemu edukacyjnego, który zapewniłby powstanie wielu miejsc pracy zakłada dokument Unii Europejskiej nazywany „Strategią Lizbońską”. Strategia ma doprowadzić do powstania gospodarki opartej na wiedzy, stąd duży nacisk położony jest na kształcenie z wykorzystaniem najnowszych zdobyczy technologicznych. Według planów pozwoli to nie tylko tworzyć nowe miejsca pracy, lecz również zapewni wysoką jakość powstających stanowisk. Stawiając właśnie na edukację i nowoczesne technologie.
Irlandia z państwa zaściankowego UE stała się jednym z najbogatszych w przeliczeniu na mieszkańca krajów Unii. Ucząc się i bogacąc Irlandczycy uporali się jednocześnie z największym problemem rynku pracy - bezrobociem. Pokazuje to, że słuszna jest postawiona powyżej teza, że nie wystarczy tworzyć systemu edukacyjnego kształcącego ludzi na „dziś”, potrzebna jest edukacja przygotowująca ludzi do „jutra”.
Zatem musi się zmienić rola szkoły, albowiem jej podstawowym zadaniem nie jest już przekazywanie wiedzy encyklopedycznej, lecz nauczanie jak się uczyć. Od absolwentów szkół wszystkich szczebli pracodawcy wymagają, aby posiadali rozległą wiedzę ogólną, ułatwiającą szybką adaptację do nowych sytuacji, aby cechowała ich innowacyjność, silna motywacja do stałego samorozwoju oraz umiejętności samodzielnego rozwiązywania problemów. Tworzy się nowy model pracownika, który łączy wykształcenie ogólne z ustawicznym szkoleniem zawodowym w miejscu pracy. Z powyższego wynika, że priorytetowe znaczenie ma dostosowanie systemu kształcenia do obecnych potrzeb rynku pracy oraz stworzenie systemu uniwersalnego, który nie dewaluowałby się w wyniku zmieniającego się zapotrzebowania. Niezmiernie ważne jest nie tylko dostosowanie systemu kształcenia, ale także przystosowanie świadomości absolwenta do oczekiwań wobec niego. Destrukcyjnie na psychikę absolwenta wpływa fakt, że po ukończeniu szkoły, bez względu na jej poziom czy kierunek, nie jest on dostatecznie przygotowany do wykonywania wyuczonego zawodu.
Za szybkimi przeobrażeniami technologicznymi w gospodarce idzie konieczność zrewidowania proporcji kształcenia ogólnego w stosunku do kształcenia zawodowego. To, co nazywane było kiedyś „posiadaniem dobrego fachu” nie daje obecnie młodym ludziom zabezpieczenia przed bezrobociem. Tymczasem elastyczny rynek pracy oczekuje od pracowników nie tylko dobrego przygotowania do zawodu, ale również umiejętności i chęci ustawicznego doskonalenia się w zawodzie, a nawet gotowości do wielokrotnej jego zmiany.
Za dobre kwalifikacje uznaje się takie, które trafiają w zapotrzebowanie społeczne (rynek) i są obiektywnie zweryfikowane pod względem jakościowym. Jest to bardzo ważny element funkcjonujący na rynku pracy, podobnie jak zwięzłość ogólnych zasad funkcjonowania wolnego rynku w danej dziedzinie gospodarki, w branży czy zawodzie. Zasady konkurencji w wolnej gospodarce są, bowiem bezlitosne i kwalifikacje są podwójnie weryfikowane, podczas egzaminu przeprowadzonego po szkoleniu oraz w trakcie prowadzenia działalności zawodowej.
Szkoła jest jedynym miejscem, które może złagodzić to zjawisko. Z każdym rokiem rośnie znaczenie właściwie prowadzonej edukacji. Niestety w szkołach nie funkcjonuje dobrze system przygotowania młodzieży do wejścia na rynek, mimo rozporządzenia o poradnictwie psychologiczno-pedagogicznym, w którym określono status i miejsce szkolnego doradcy zawodowego. Stwierdzono, że system doradztwa zawodowego funkcjonuje w około 75% spośród 99 przebadanych placówek, a przecież w statucie każdej szkoły system taki powinien być określony. Potrzebne są, bowiem porady doradców zawodowych, którzy po wnikliwych analizach socjologicznych i ekonomicznych byliby w stanie przewidzieć, w jakich gałęziach przemysłu czy usług będzie największe zapotrzebowanie na siłę roboczą. Jaką więc ilość kadry należy przygotować do danych zadań, aby wszyscy mogli znaleźć zatrudnienie? A także jak kształcić młodzież, w jakim kierunku?
Śledząc losy wielu młodych bezrobotnych nie sposób się oprzeć wrażeniu, że przyczyną ich niepowodzeń na rynku pracy jest niewłaściwy wybór szkoły i ścieżki edukacyjnej. Niezbędne, zatem jest wprowadzenie wiedzy o rynku pracy do programów nauczania, a także umożliwienie bardziej racjonalnych wyborów kariery zawodowej, opartych na systemie doradztwa zawodowego. System taki działający w oświacie powinien być kompatybilny z systemem edukacji działającym bezpośrednio na rzecz osób dorosłych, tj. w zakładzie pracy. Został też zainicjowany proces kształcenia doradców zawodowych na poziomie wyższym z myślą o ich przyszłej znaczącej roli na rynku pracy.
Nauczyciele i dyrektorzy szkół zdający sobie sprawę z roli, jaką powinna odgrywać szkoła w przygotowaniu młodzieży do wejścia na rynek pracy podejmują w tym kierunku określone działania, które niestety nie są usystematyzowane i zależą głównie od ich pomysłowości. Dyrektorzy szkół starają się dostosować ofertę edukacyjną do potrzeb rynku pracy - interesują się monitoringiem rynku pracy, stwarzają nowe profile kształcenia. W szkole prowadzone są badania losów absolwentów. Pedagog szkolny pomaga w planowaniu kariery edukacyjno-zawodowej uczniów. Nauczyciele korzystają z materiałów programu „Pierwsza praca”, chętnie uczestniczą w różnych formach doskonalenia zawodowego w dziedzinie poradnictwa zawodowego i przygotowania młodzieży do wejścia na rynek pracy. Ale jak dotąd nie stworzono w Polsce spójnego systemu szkolnego poradnictwa zawodowego. Jednakże szkoły współpracują z instytucjami wspierającymi wewnątrzszkolny system doradztwa zawodowego oraz świadczącymi poradnictwo i pomoc specjalistyczną uczniom i ich rodzicom. Placówki te prowadzą poradnictwo indywidualne, konsultacje, warsztaty, testy psychologiczne, porady, wykłady, szkolenia.
Współczesna szkoła winna zapewnić swym absolwentom nie tylko określony zasób wiedzy, lecz przede wszystkim umiejętność samodzielnego jej zdobywania w toku własnej aktywności poznawczej. Ponadto, winna stworzyć możliwości kształtowania umiejętności pokonywania trudności w adaptacji do szybko zmieniających się warunków życia, wykształcić takie cechy jak: elastyczność w myśleniu i działaniu, przedsiębiorczość, aktywny i kreatywny stosunek do tego, co zaistniałe. Konstruktywne kierowanie własnym życiem wymaga odpowiedzialności, co w tym przypadku znaczy przeciwdziałanie i przezwyciężanie bierności, a to z kolei powinno stanowić jedną z podstawowych dewiz edukacyjnych. A zatem w procesie kształcenia człowieka należy nagradzać aktywność i niezależne sądy, uczyć dokonywania wyborów i podejmowania decyzji, jak również brania za nie odpowiedzialności i ponoszenia konsekwencji.
Edukacja i rynek pracy to dwie sfery społeczne, wzajemnie na siebie oddziałujące. Edukację zawodową determinuje zapotrzebowanie gospodarki przekształcającej się pod wpływem przyspieszenia cywilizacyjnego, nieustannego rozwoju wiedzy i techniki. Krytyka obowiązujących obecnie programów i przypisywanych im treści kształcenia zawodowego ogólnie rzecz biorąc dotyczy: nadmiernego encyklopedyzmu, braku korelacji międzyprzedmiotowych, występowania treści przestarzałych, nadreprezentacji treści z historii techniki. Ta struktura przedmiotowa uniemożliwia ogniskowanie treści wokół rzeczywistych zadań zawodowych. Tymczasem rozdrobnienie przedmiotów utrudnia korelację treści i nie sprzyja kształceniu szerokoprofilowemu.
Zmiany w systemie edukacji zawodowej, zarówno ciągłej, jak i ustawicznej, wyznaczone są przez główne cele reformy systemu edukacji: podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa, wyrównywanie szans edukacyjnych, poprawa jakości kształcenia. Zreformowany system kształcenia zawodowego ma, zatem spełniać trzy podstawowe funkcje:
zapewnienie elastyczności kształcenia poprzez krótsze okresy nauczania na bazie dobrego wykształcenia ogólnego i szerokoprofilowego przygotowania ogólnozawodowego;
powiązanie z rynkiem pracy;
zapewnienie wysokiej jakości kształcenia i porównywalności uzyskiwanych kwalifikacji.
Niedostosowanie dotychczasowego systemu kształcenia zawodowego do gospodarki rynkowej jest czynnikiem w znaczący sposób wpływającym negatywnie na trudną sytuację młodzieży na rynku pracy. Niedostosowanie to ma charakter zarówno strukturalny, jak i programowo-organizacyjny. W obydwu tych wymiarach uwzględnia się specyficzne dla Polski uwarunkowania, z których najważniejsze to:
Niewielka podaż pracy, która swoje główne uwarunkowania posiada poza edukacją - w strukturze zarządzania gospodarką, prawie oraz w kosztach pracy.
Mała elastyczność systemu kształcenia zawodowego młodzieży, którą kształtują przede wszystkim: długość okresów kształcenia oraz warunki prawne wprowadzania nowych kierunków kształcenia przy dużej dynamice zmian w gospodarce i na rynku pracy; mają na nią także wpływ uwarunkowania programowo - organizacyjne, powodujące nieefektywne wykorzystanie środków finansowych przeznaczanych na kształcenie zawodowe młodzieży oraz niski poziom integracji szkolnych i pozaszkolnych form kształcenia i szkolenia zawodowego.
Spetryfikowana, czyli nie poddająca się zmianom struktura kształcenia, którą charakteryzuje przede wszystkim przewaga kształcenia zawodowego nad ogólnym (aktualnie prawie 70% młodzieży uczęszcza do szkół zawodowych - średnich bądź zasadniczych) oraz dobór kierunków kształcenia zawodowego, wynikający bardziej z istnienia określonych szkół, niż z wyraźnego związku z potrzebami rynku pracy, przy jednoczesnym silnym wzroście aspiracji edukacyjnych społeczeństwa, o czym świadczy szybki w ostatnich latach wzrost liczby studentów w szkołach wyższych.
Młode pokolenie nie pozostało bierne wobec zmian. Dziś młodzież nie widzi sensu dyskusji na temat konieczności podjęcia studiów wyższych i nie stawia już pytania „czy”, raczej „gdzie”, a ponadto, jakie studia wybrać, aby w przyszłości znaleźć dobrą pracę. Każdy nastolatek poważnie myślący o przyszłości wie, że czasy, gdy wystarczyła zawodówka czy matura już dawno minęły. O skali opisywanego zjawiska może świadczyć fakt, że w ciągu 15 lat odsetek Polaków z wyższym wykształceniem wzrósł z 7,2% do 10,2% w 2002 r. Podobnie liczba osób studiujących wzrosła z 600 tyś. w 1989 r. do 1,8 mln w 2002 r. Dziś podstawowym wymogiem jest dyplom wyższej uczelni, a coraz większa liczba absolwentów daje firmom rozległy i bogaty wybór, więc nawet ukończenie studiów nie daje gwarancji zatrudnienia. Dlatego decyzja jest niezmiernie trudna, zwłaszcza dla osoby, która dopiero wkracza w dorosłe życie i uczy się podejmować samodzielnie decyzje. A chęć znalezienia pracy decyduje często o tym, że człowiek wybiera studia, które zapewnią mu pieniądze i dobre stanowisko kosztem rezygnacji z własnych zainteresowań i marzeń. Ale wielu młodych ludzi po ukończeniu szkoły zostaje bardzo często bez pracy. Większość z nich nie ma pomysłu, w jaki sposób jej szukać. Z pozoru wydaje im się, że robią wszystko, aby ją znaleźć, ale niestety nie udaje im się to. Pozbawieni pomocy ze strony zarówno rodziców (także często pozostających bez pracy), jak i poradnictwa zawodowego czy przyszłych pracodawców są bezradni czy wręcz bezbronni wobec głębokich przeobrażeń na rynku pracy i potrzeb pracodawców, którzy wymagają, aby kandydat na pracownika posiadał umiejętności zawodowe i odpowiednie wykształcenie. Zakładają, bowiem, że student lub uczeń wyniósł ze szkoły odpowiednie umiejętności i wiedzę, zaś w pracy będzie miał szansę dalej się rozwijać. A niektórzy nawet oczekują od przyszłego pracownika, aby był młody, dyspozycyjny i posiadał duże doświadczenie zawodowe zapominając jednak, że duże doświadczenie zawodowe z reguły wyklucza młody wiek.
Osoby zdające sobie sprawę, że w obecnej sytuacji samo wykształcenie przestało stanowić gwarancję znalezienia pracy, dopiero w połączeniu z doświadczeniem zawodowym istotnie zwiększa szansę na otrzymanie posady - już w trakcie studiów rozpoczynają poszukiwanie stałej pracy. A niektóre kierunki oferują praktyki wpisane w program studiów. Na przykład Chrześcijańska Akademia Teologiczna na kierunku pedagogiki wprowadziła obowiązek praktyki: w zakresie Pracy Socjalnej w domach Pomocy Społecznej i instytucjach opiekuńczo-wychowawczych, a w zakresie Pedagogiki Szkolnej w przedszkolach, szkołach podstawowych itp. Chrześcijańska Akademia Teologiczna jako uczelnia jest otwarta na zmiany zachodzące w naszym kraju w związku z przystąpieniem do Unii Europejskiej i rozszerzyła zakres działania otwierając nowy kierunek studiów w zakresie Pedagogiki Międzykulturowej i Edukacji Dorosłych.
W Ministerstwie Edukacji Narodowej i Sportu trwają prace nad reformą szkolnictwa w zakresie wyższego etapu nauczania. Sposób przygotowania młodego człowieka do zawodu, elastyczny i dający szansę łatwego przekwalifikowania się i dobrą orientację na rynku pracy, to jedno z trudniejszych zadań reformy. Edukacja powinna przygotowywać uczniów nie tylko teoretycznie, ale również praktycznie, gdyż istotną przyczyną bezrobocia wśród młodych ludzi jest brak kreatywności, inicjatywy i zaangażowania, bezradność oraz brak wiary we własne możliwości. „Młodzi ludzie określają swoją sytuację na rynku pracy jako tragiczną. Uważają, że są pozostawieni sami sobie. Według nich w wielu firmach i instytucjach, które prowadzą bazy danych, dotyczące poszukujących pracy absolwentów, już nie dopisuje się nowych osób. Na pracę czekają dziesiątki tysięcy ludzi. Jedyne wyjście to samemu zadbać o siebie.” Ale absolwenci nie są dostatecznie przygotowani do podjęcia samozatrudnienia i w obawie przed negatywnymi jego skutkami nie podejmują go. Zatem jakość edukacji powinna odgrywać ważną rolę w przełamywaniu tendencji wzrostowych bezrobocia. Ponadto ważne byłoby stworzenie warunków przekwalifikowania się bezrobotnych na drodze odpowiednich szkoleń, ale w połączeniu z systemem poradnictwa.
Dokonujące się przeobrażenia gospodarcze, w tym: rozbudowa sektora prywatnego, restrukturyzacja zmierzająca do podniesienia konkurencyjności, a zwłaszcza procesy unowocześniania produkcji oraz zmiany na rynku pracy powodują, że reforma szkolnictwa zawodowego stanowi jeden z istotniejszych elementów zmian w edukacji na poziomie zasadniczym i średnim. W tym kontekście reforma kształcenia zawodowego stanowi narzędzie realizacji polityki społecznej państwa, prowadzącej zarówno do tworzenia nowych miejsc pracy najemnej, jak i zachęcającej ludzi do aktywności zawodowej, a w tym także do samozatrudnienia.
Według opracowań Ministra Pracy i Polityki Społecznej, do głównych cech bezrobocia należy m.in. wysoki udział w łącznej liczbie bezrobotnych ludzi młodych oraz osób o niskim poziomie wykształcenia. Związane jest to z wkraczaniem na rynek pracy roczników wyżu demograficznego. Charakterystyczną, niekorzystną cechą bezrobocia pozostaje również niski poziom wykształcenia osób bezrobotnych, co decyduje o nikłych szansach na znalezienie przez nich zatrudnienia. Zmiany na rynku pracy powodują, że szkolnictwo na poziomie zasadniczym i średnim stanowi jeden z najistotniejszych elementów edukacji. Należy przestać postrzegać szkołę, a nawet lokalny system edukacyjny, jako obszar zamknięty. Chcąc doprowadzić do zróżnicowania oferty edukacyjnej na poziomie lokalnym, konieczne jest szersze niż dziś oparcie działalności szkoły na instytucjach zewnętrznych.
„Od początku transformacji mówi się o tym, że edukacja staje się biletem do lepszej pracy, do wyjścia z ubóstwa, do kariery zawodowej, do osiągania sukcesów.” Opinię tę potwierdzają statystyki GUS, zgodnie, z którymi większość Polaków rejestrujących się w urzędach pracy to osoby o stosunkowo niskim poziomie wykształcenia. Już według danych GUS z 1998 r. wśród pracujących w Polsce: 12% posiadało wykształcenie wyższe, 28% policealne i średnie zawodowe, 6% średnie ogólnokształcące, 34% zasadnicze zawodowe, 18% podstawowe i niepełne podstawowe. Wśród pracodawców i pracujących na własny rachunek aż 64% miało wykształcenie najwyżej zasadnicze zawodowe, a tylko 7% wyższe. Podnoszenie poziomu wykształcenia jest, zatem koniecznym, choć niewystarczającym warunkiem wzrostu szans pracowników na znalezienie stałego zatrudnienia.
Z tym wiąże się fakt, że jednym z najważniejszych problemów społecznych współczesnej Polski jest wysokie bezrobocie, będące zjawiskiem negatywnym nie tylko dla osób nim dotkniętych, odbija się, bowiem na funkcjonowaniu całego społeczeństwa. Trwały brak pracy utrudnia lub wręcz uniemożliwia zaspokojenie ważnych potrzeb społecznych w różnych sferach życia. Bezrobocie prowadzi do narastania ubóstwa, spóźnienia edukacyjnego, problemów zdrowotnych. Bezpośrednią i bardzo dotkliwą konsekwencją bezrobocia jest rozszerzanie się patologii społecznych, pogłębianie się niepewności społecznej, poczucia zagrożenia bezpieczeństwa socjalnego jednostki, rodziny, określonych grup społecznych, a także całego społeczeństwa. Na jego rozmiary mają wpływ przede wszystkim czynniki o charakterze ekonomicznym, w tym zdolność gospodarki do tworzenia odpowiedniej liczby miejsc pracy, elastyczność zatrudnienia, koszty pracy oraz przepisy prawa pracy. Krajowy Urząd Pracy w 2001 r. podał następujące dane na temat bezrobocia wśród młodzieży: ponad 83 tys. osób bezrobotnych to młodzież w wieku 18-24 lata, co stanowi 30,5% ogólnej liczby osób bezrobotnych. Wśród bezrobotnych absolwentów największy odsetek stanowią absolwenci techników i szkół policealnych oraz szkół zasadniczych - 8%. Razem z „innymi szkołami” (też zawodowymi) daje to 78% bezrobotnej młodzieży.
Konieczność zwiększania konkurencyjności polskiej gospodarki, bardzo wyraźna wobec integracji z Unią Europejską, przemawia nie tylko za podwyższeniem najniższych kwalifikacji, ale też za wzrostem udziału osób posiadających wykształcenie wyższe w populacji wiekowej 25-64 lat. Dane te wskazują na ogromny deficyt edukacyjny wśród osób tworzących populację aktywnych zawodowo, co nie sprzyja zmianom ekonomicznym i społecznym, ogranicza potencjał polskiej gospodarki, ogranicza zdolność przypływu siły roboczej, sprzyja pozostawaniu w bezrobociu.
http://www1.ukie.gov.pl/sl/StrategiaLizbonska.pdf
Reforma systemu edukacji - Szkolnictwo ponadgimnazjalne. Warszawa 2000, s. 6
MEN: Reforma systemu edukacji. Warszawa 2000, s. 8
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 stycznia 2003 r., Dz.U. Nr 11, poz. 14
H. Tranda: Człowiek w transformacyjnym środowisku pracy. W: K. Pająk, A. Zduniak (red.) Podmiotowość edukacji ery globalnego społeczeństwa informacyjnego. Tom 1. Warszawa-Poznań 2004, s. 147
S. Borkowska (red.): Edukacja zawodowa a rynek pracy. Warszawa 1999
H. Sęk, S. Kowalik: Psychologiczny kontekst problemów społecznych. Poznań 1999, s. 60
W. Książek (red.): Ministerstwo Edukacji Narodowej o edukacji dla rynku pracy. Część I. Warszawa 2001, s. 7
Ibidem, s. 5
Raport z wyników Narodowego Spisu Ludności i Mieszkań, www.stat.gov.pl
Akademia bezrobotnych. „Wprost” 2002, nr 1037
D. Czakon (red.): Polska szkoła: Edukacja a rozwój lokalny i regionalny. Częstochowa-Katowice 2001, s. 93
W. Książek (red.): MEN o reformie po dwóch latach. Warszawa 2000, s. 5
K. Sadłowska: Praca dla młodych. „Rzeczpospolita” 2002, nr 127
www.praca.gov.pl/publ
M. Boni: Edukacja a praca. „Rzeczpospolita” 2002, nr 183
Aktywność ekonomiczna ludności Polski. GUS, listopad 1998
M. Latalski, T. Kulik, A. Pacierz, A. Procyk: Zdrowotne i społeczne konsekwencje bezrobocia. „Pielęgniarka i Położna” z 2.09.2002 r.
W. Książek (red.): MEN o reformie po dwóch latach, op. cit., s. 44 - 45
Aktywność ekonomiczna ludności Polski, op. cit.
76