http://www.filozofia.pl/recenzje/kuba.php3

Jakub Szymanik
[e-mail]

Recenzja
FORMAL SEMANTICS
The Essential Readings
red. Paul Portner i Barbara H. Partee
Blackwell Publishing 2002




The aim of this paper is to present in a rigorous way the syntax and semantics of a certain dialect of English.
R. Montague "The Proper Treatment of Quantification in Ordinary English"

Formal Semantics to drugi, po Phonological Theory, tom serii Linguistics: The Essential Readings. Zbiór zredagowany przez Paula Portnera (Associate Profesor of Linguistics and Acting Director of the Interdisciplinary Program in Cognitive Science at Georgetown University; zob. http://www.georgetown.edu/faculty/portnerp/portner.html) oraz Barbarę Hall Partee (Distinguished University Profesor of Linguistics and Philosophy at the University of Massachusetts, Amherst; zob. http://www-unix.oit.umass.edu/~partee/) poświęcony został pamięci wybitnego logika oraz filozofa Davida Lewisa. Jest to wybór najważniejszych tekstów dotyczących semantyki języka naturalnego i zagadnień jej pokrewnych (syntaktyka, pragmatyka, filozofia języka), powstałych na przestrzeni lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Książka ta z powodzeniem może być traktowana zarówno jako podręcznik do kursu uniwersyteckiego, poświęconego semantyce języka naturalnego, jak i stanowić punkt wyjścia dla badaczy zainteresowanych problematyką opisu języka. Formal Semantics jest pozycją, z którą powinien zapoznać się każdy zainteresowany językoznawstwem. Z tego powodu książka jest z założenia interdyscyplinarna, przeznaczona dla czytelników różnych specjalności: od językoznawstwa, poprzez logikę i informatykę aż po filozofię języka.

Redaktorzy uznali za najbardziej klasyczne i zasługujące na umieszczenie w osobnym tomie następujące teksty:
- R. Montague The Proper Treatment of Quantification in Ordinary English
- G. N. Carlson A Unified Analysis of the English Bare Plural
- J. Barwise & R. Cooper Generalized Quantifiers and Natural Language
- G. Link The Logical Analysis of Plurals and Mass Terms: A Lattice-theoretical Approach
- R. C. Stalnaker Assertion
- D. Lewis Scorekeeping in the Language Game
- D. Lewis Adverbs of Quantification
- H. Kamp A Theory of Truth and Semantic Representation
- I. Heim File Change Semantics and the Familiarity Theory of Definiteness
- I. Heim On the Projection Problem for Presuppositions
- D. R. Dowty Toward a Semantic Analysis of Verb Aspect and the English "Imperfective" Progressive
- A. Kratzer The Notional Category of Modality
- E. Bach The Algebra of Events
- B. H. Partee & M. Rooth Generalized Conjunction and Type Ambiguity
- B. H. Partee Nouns Phrase Interpretation and Type-shifting Principles
- L. Karttunen Syntax and Semantics of Questions
- J. Groenendijk & M. Stokhof Type-shifting Rules and the Semantics of Interrogatives
- W. A. Ladusaw On the Notion "Affective" in the Analysis of Negative-polarity Items

Już na podstawie samych tytułów łatwo stwierdzić, że zbiór może być pomocny w pracy filozoficznej. Teksty poświęcone są m.in. warunkom prawdziwości zdań (Montague, Barwise & Cooper, Partee), pragmatyce (Stalnaker, Lewis), teorii pytań (Karttunen), teorii dyskursu (Kamp), pojęciu modalności (Kratzer), semantyce zdarzeń (Bach). Drugą rzucającą się w oczy cechą zbioru jest zastosowanie metod logiki do opisu fragmentów języka. Z łatwością znajdujemy tu terminologię matematyczną: kwantyfikatory uogólnione, teoria krat, gry, algebra. Trzecią cechą zbioru jest oczywiście jego ścisły związek ze współczesnym językoznawstwem teoretycznym.
Te trzy wyżej wymienione cechy nie są przypadkowe. Korzeni semantyki języka naturalnego możemy doszukiwać się w pracach poświęconych filozofii języka. Szczególnie narzuca się pokrewieństwo z filozoficznymi badaniami nad problemem formy logicznej. W filozofii teoria formy logicznej ma:
1. przypisać interpretację każdemu zdaniu języka naturalnego;
2. podać reguły wynikania dla języka naturalnego;
3. podać listę prawd oczywistych dla tego języka.

W pracach wchodzące w skład Formal Semantics obecne są próby zbudowania teorii formy logicznej dla pewnych fragmentów języka naturalnego.

Warto zauważyć, że we wszystkich artykułach tomu obecny jest również inny element znany nam z filozofii. Każdy z autorów buduje swoją teorię przestrzegając zasady kompozycyjności, która została po raz pierwszy sformułowana przez G. Fregego i głosi, co następuje: "Znaczenie wyrażenia złożonego jest funkcją znaczeń jego składowych oraz zasad syntaktycznych, zgodnie, z którymi te składowe są połączone".

Wybór rozpoczyna się artykułem Richarda Montague, który jako pierwszy przedstawił teorię semantyczną dla szerokiego fragmentu języka. The aim of this paper is to present in a rigorous way the syntax and semantics of a certain dialect of English. Tak brzmi pierwsze zdanie tego artykułu, co starcza za wszelki komentarz na temat zawartości pracy. Można tylko dodać, że tekst ten wraz z innymi artykułami Montague (zob. Formal Philosophy. Selected Papers of Richard Montague. (ed. R.H. Thomason), Yale University Press, 1974) wyznaczył paradygmat współczesnych badań nad semantyką języka naturalnego. Jedną z cech podejścia Montague, ucznia Alfreda Tarskiego, jest zastosowanie metod teoriomodelowych do opisu fragmentów języka. W gramatyce Montague poszczególnym wyrażeniom przypisana jest interpretacja w danym modelu, np. nazwom własnym przyporządkowane są elementy modelu, zdaniom wartości logiczne, frazom rzeczownikowym rodziny podzbiorów uniwersum modelu, itd.

Artykuł Barwise'a i Cooper jest bezpośrednim rozwinięciem teorii Montague w stronę opisu kwantyfikatorów w języku naturalnym. Rozpoczyna tradycję interpretowania fraz rzeczownikowych jako kwantyfikatorów uogólnionych (zob. np. Generalized Quantifiers. Linguistics and Logical Approaches. (ed. P. Gärdenfors), Kluwer 1987). Barwise i Cooper podają zestaw uniwersaliów semantycznych, czyli własności, które ich zdaniem przysługują wszelkim możliwym kwantyfikatorom w każdym języku etnicznym. Innym bezpośrednim rozwinięciem gramatyki Montague jest artykuł B. Partee, który przedstawia metodę jednolitego traktowania fraz rzeczownikowych, zarówno tych o charakterze referencyjnym (np. Piotr, ten król), predykatywnym (mężczyzna, spaniel), jak i kwantyfikacyjnym (większość chłopców, niektórzy mężczyźni, ponad połowa spanieli).
Opisane pokrótce prace odnoszą się bezpośrednio do idei Montague, lecz pozostałe artykuły zbioru również nawiązują do metod wypracowanych przez tego wybitnego teoretyka. Tłumaczy to zapewne ścisły związek książki z badaniami logicznymi. Zapewne z tego powodu redaktorzy zatytułowali zbiór "Semantyka Formalna" a nie po prostu "Semantyka Języka Naturalnego".

Trzecia cecha zbioru, czyli jego ścisły związek z językoznawstwem teoretycznym, wynika oczywiście z przewodniego tematu prezentowanych prac. Narzuca się jednak pytanie, do jakiej tradycji lingwistycznej autorzy najczęściej nawiązują. Fragmenty artykułów, w których autorzy prezentują składnię języka, świadczą o tym, że historycznych podstaw tych rozważań należy szukać w gramatyce generatywnej. Zresztą, niektóre z prac odnoszą się bezpośrednio do rozwijanej obecnie na bazie hierarchii Chomsky'ego lingwistyki obliczeniowej, na przykład artykuł Kampa dotyczący DRT, teorii, która zdobyła sporą popularność wśród lingwistycznie zorientowanych informatyków.

Podsumowując, książka Portnera i Partee daje obraz stanu badań we współczesnej semantyce języka naturalnego. Semantyce, której korzeni należy dopatrywać się w filozofii języka a metod w logice i gramatyce generatywnej. Badań, których ważnymi elementami są:
1. zagadnienie warunków prawdziwości;
2. podejście teoriomodelowe;
3. kompozycyjność;
4. liczne związki z rozwijającą się inżynierią lingwistyczną.

Na koniec jeszcze jedna uwaga. Podczas lektury Formal Semantics narzuca się refleksja o braku pozycji poświęconych współczesnej semantyce języka naturalnego na polskim rynku wydawniczym oraz stosunkowo małym zainteresowaniu tą szybko rozwijającą się dziedziną badań, której wyniki prezentowane są głównie na łamach Linguistics and Philosophy oraz Natural Language Semantics (pismo wychodzi od 1993 roku). O ile osiągnięcia współczesnej semantyki są fragmentarycznie przedstawiane studentom wydziałów informatyki i lingwistyki, to studenci instytutów filozoficznych mają nikła szansę dowiedzieć się na oferowanych im zajęciach czegoś więcej na ten temat. A przecież dziedzina ta dotyka kwestii istotnych filozoficznie, takich jak: problem znaczenia, formy logicznej zdania, czy nabywania języka. Co więcej, teorie rozwijane przez semantyków bazują na klasycznych pracach takich filozofów jak: Ajdukiewicz, Carnap, Davidson, Frege, Gazdar, Jackendoff, Johnson-Laird, Kaplan, Katz, Lakoff, Lewis, Stalnaker, Tarski. Jest kolejny powód, aby każdy filozof zainteresowany teorią języka przynajmniej raz zajrzał do Formal Semantics.

---