Profilaktyka fizjoterapeutyczna w osteoporozie
Celem leczenia osteoporozy jest zwiększenie masy kostnej, zapobieganie jej ubytkowi i zapobieganie złamaniom kości.
U osób zagrożonych wystąpieniem osteoporozy należy prowadzić profilaktykę. Polega ona na usunięciu lub minimalizacji czynników prowadzących do osteoporozy, a także uzupełnianie niedoborów żywieniowych wapnia, witaminy D oraz białka.
Należy pamiętać o nasilającym osteoporozę wpływie unieruchomienia, dlatego zaleca się szczególnie przed menopauzą uprawianie sportu, aby wzmocnić kości i mięśnie odpowiadające za stabilizację postawy. Każdy rodzaj aktywności zapobiega odwapnieniu kości, jednakże najlepszym treningiem wzmacniającym kości są ćwiczenia, które wymagają nacisku osiowego na kości długie.
Metody lecznicze dzielimy na pobudzanie osteoblastów (tworzenie tkanki kostnej) i hamowanie osteoklastów (hamowanie ubytku kości). Metody te są zwykle kompleksowe i często wymagają korekty. Przed wybraniem odpowiedniej strategii leczenia należy określić parametry metabolizmu tkanki kostnej i typ ubytku kości (przewaga ubytku kości lub zahamowania osteosyntezy).
Prewencja pierwotna i wtórna osteoporozy.
Prewencja pierwotna osteoporozy powinna opierać się na:
Maksymalnym przyroście masy kostnej w okresie wzrastania ustroju
Odpowiedniej diecie bogatej w wapń i suplement witaminy D
Przebywanie na świeżym powietrzu, aby promienie słoneczne pozwoliły na syntetyzowanie witaminy D
Aktywność fizyczna prawidłowo obciążająca aparat ruchu
Eliminowanie czynników ryzyka np. palenie tytoniu, alkohol
Prewencja wtórna osteoporozy polega na:
Zastosowaniu odpowiednich ćwiczeń zmniejszających tempo ubytku masy kostnej oraz zwiększających sprawność ruchową, siłę mięśniową, zdolność utrzymania równowagi
Zmniejszaniu ryzyka upadków poprzez stosowanie odpowiedniego obuwia oraz sprzętu ortopedycznego ( kule, ochraniacze biodrowe)
Dbaniu o postawę ciała i stosowaniu się do zasad szkoły pleców
Współdziałanie w leczeniu i rehabilitacji po złamaniach
Złamania w obrębie kończyn dolnych ( w zależności od miejsca urazu) leczy się przez zespolenie operacyjne i unieruchomienie lub też przez zastosowanie endoprotezoplastyki. W przypadku złamań osteoporotycznych kręgosłupa stosuje się gorsety ortopedyczne i farmakoterapię przeciwbólową. Każdy z tych przypadków wymaga w pierwszym okresie unieruchomienia w łóżku. Takie postępowanie, z jednej strony konieczne, z drugiej zwiększające ryzyko powikłań związanych z akinezją, powinno ograniczać się do niezbędnego minimum. Pozostawienie pacjenta w bezruchu spowoduje nie tylko pogorszenie sprawności narządu ruchu, ale również może doprowadzić do innych chorób od strony układu oddechowego (zapalenie płuc) czy też układu krążenia ( zastoje żylne). Dodatkowo istnieje możliwość pojawienia się osteoporozy immobilizacyjnej, co znacznie pogorszy warunki gojenia się złamania. Bardzo ważnym elementem leczenia tych pacjentów jest zastosowanie stabilnego zespolenia, co pozwoli terapeutom na jak najszybszą pionizację.
Celem wczesnego usprawniania pacjentów po złamaniu osteoporotycznym jest zapobieganie skutkom unieruchomienia. Stąd też program rehabilitacji powinien być nastawiony na szybkie uruchomienie pompy mięśniowej, utrzymanie zakresu ruchu i siły mięśniowej oraz pionizację. Nie należy zapominać tu o asekuracji podczas wykonywania podstawowych czynności życia codziennego.
Przeciwdziałanie dolegliwością bólowym
Bóle ostre
Ostra bolesność w osteoporozie związana jest:
Ze złamaniami bliższej nasady kości udowej lub dalszej kości promieniowej
Ze złamaniami w obrębie kręgosłupa
Z nasiloną kifozą piersiową
Przeciwdziałanie tym dolegliwością sprowadza się do zastosowania:
Farmakoterapii
Pozycji ułożeniowych
Masażu
Zabiegów przeciwbólowych i rozluĽniających ( TENS)
Pomocy ortopedycznych zapewniających odciążenie i stabilizację
Bóle przewlekłe
Przewlekła bolesność w osteoporozie związana jest:
Z przeciążeniem układu mięśniowo-więzadłowego
Z deformacjami w obrębie kręgosłupa
Usprawnianie powinno obejmować:
Reedukację prawidłowej postawy ( ćw. w oparciu o sprzężenie zwrotne)
Ćwiczenia wzmacniające mięśnie ( głównie prostownik grzbietu)
Ćwiczenia aktywizujące mięśnie stabilizatory odc.L ( m.wielodzielny i m.poprzeczny brzucha)
Ćwiczenia pzreciwprzykurczowe i zwiększające zakres ruchu
Fizykoterapię w postaci zabiegów ciepłoleczniczych, elektroterapii czy też hydroterapii
Działanie edukacyjne
Działanie edukacyjne to nie tylko pozytywna postawa pacjenta wobec leczenia i rehabilitacji, ale również znajomość czynników ryzyka, prewencji, wskazań i przeciwwskazań. Pacjent powinien doskonale wiedzieć, jakiego rodzaju aktywność ruchowa jest dla niego wskazana
( marsze, chodzenie po schodach, ćwiczenia w wodzie), a jaka jest szkodliwa ( skłony, skręty, podskoki). Powinni również dbać o swoją postawę podczas wykonywania czynności życia codziennego. I tak np.:
Pacjent powinien umiejętnie przechodzić z jednej pozycji do innej przy jak najmniejszym obciążeniu kręgosłupa
Pacjent powinien poprawnie wykonywać ruchy z obciążeniem ( zasada krótkiej dĽwigni)
Pacjent powinien unikać czynności wymagających wysokiego uniesienia kończyn górnych np. wieszanie firanek
Pacjent powinien wiedzieć jak wykonywać czynności związane ze schylaniem np. podnoszenie czegoś z podłogi, wiązanie butów itp.
Pacjent powinien wiedzieć, w jakiej pozycji może spać czy odpoczywać.
ĆWICZENIA FIZYCZNE W REHABILITACJI OSÓB Z OSTEOPOROZĄ
Programowanie usprawniania pacjentów z osteoporozą nie jest zadaniem łatwym. Aby zatem ułożyć optymalny plan rehabilitacji należy wziąć pod uwagę następujące zasady:
1. Specyficzność
Siła mięśniowa i gęstość kości są parametrami o istotnych zależnościach. Niemniej jednak efekt tychże zależności jest bardziej zarysowany lokalnie niż ogólnoustrojowo, co oznacza, że wzmocnieniu ulegają tylko kości poddane bezpośrednio obciążeniu np. bieganie nie wpłynie na przyrost tkanki kostnej górnej części ciała. Do niedawna uważano, że najlepszą formą aktywności ruchowej pacjentów z osteoporozą jest chodzenie. Przeprowadzone badania wykazały jednak, że nie ma ono wpływu na przebudowę tkanki kostnej, a korzystne działanie spacerów ma przede wszystkim znaczenie dla układu krążeniowo-oddechowego.
Zatem aby uzyskać przyrost tkanki kostnej ważne jest równomierne obciążanie całego szkieletu.
2. Przeciążenie
Pożądaną reakcję uzyskujemy, kiedy bodziec wywołany treningiem przekracza pewną wartość progową. Dla profilaktyki osteoporozy istotny jest fakt, iż ćwiczenia obciążające układ kostny podejmowane w okresie od wzrostu do momentu wytworzenia maksymalnej masy kostnej dają najlepsze efekty nawet długoterminowo. Po okresie menopauzy przyrost tkanki kostnej mogą spowodować jedynie ćwiczenia oporowe. Ważne jest, aby opór przykładany był inaczej niż w czasie wykonywania zwykłych czynności życia codziennego. Innymi słowy ćwiczenia powinny być tak dobrane, aby generowały siły rozciągania, zginania, skręcania i ściskania .
3. Odwracalność
Specyfika osteoporozy prowadzi do ciągłej przebudowy tkanki kostnej. W związku z tym proces usprawniania powinien mieć charakter ciągły ( nawet przez całe życie), bowiem przerwanie rehabilitacji równoznaczne jest z utratą wcześniej wypracowanego efektu. Należy również pamiętać, że w miarę rozwoju sprawności ruchowej nasilenie i czas trwania ćwiczeń powinien być sukcesywnie zwiększany.
4.Wartości początkowe
Efekty uzyskane w trakcie rehabilitacji są uzależnione od „stanu początkowego” pacjenta tzn., jeżeli pacjent wcześniej prowadził siedzący tryb życia to można się tu spodziewać proporcjonalnie największego przyrostu siły mięśniowej i gęstości tkanki kostnej.
5. Zmniejszający się efekt
Skutkiem usprawniania ruchowego jest maksymalna reakcja biologiczna. Po jej osiągnięciu, korzyści, jakie organizm czerpie z kontynuowania rehabilitacji są coraz mniej uchwytne.
RODZAJE ĆWICZEŃ
Fizjoterapia pacjentów osteoporotycznych powinna mięć charakter kompleksowy. W związku z tym musi zawierać następujące rodzaje ćwiczeń:
1. Ćwiczenia wzmacniające gorset mięśniowy ze szczególnym nastawieniem na mięśnie prostowniki grzbietu.
Mocne prostowniki grzbietu będą działać antagonistycznie do pogłębiającej się kifozy piersiowej, dzięki czemu zmniejszą się przeciążenia przedniej krawędzi trzonów kręgów, a tym samym zmniejszy się ryzyko wtórnych uszkodzeń kości.( 6,10,11)
U pacjentów, u których możliwa jest czynna korekcja, wzmocnienie mięśni grzbietu może zmniejszyć progresję deformacji kręgosłupa do tego stopnia, że kliniczne objawy choroby będą słabo widoczne(10,11)
U pacjentów z utrwalonymi deformacjami wzmocnienie gorsetu mięśniowego grzbietu wpłynie na poprawę stabilności kręgosłupa, a przez to zmniejszenie dolegliwości bólowych(6)
Im bardziej zaawansowana choroba tym mniej ćwiczeń dynamicznych, a więcej w oparciu o ćwiczenia izometryczne(6)
U pacjentów z dysfunkcjami więzadeł lub ze spondylolistezą przeciwwskazane są ćwiczenia wyprostne(9)
Ćwiczenia te powinny się łączyć z ćwiczeniami rozciągającymi po to, aby przeciwdziałać nagromadzeniu napięć w miejscu osłabionych trzonów (1)
Musimy pamiętać o jednoczesnym wzmacnianiu mięśni brzucha gdyż przewaga siły prostowników grzbietu doprowadzi do pogłębienia lordozy lędĽwiowej a tym samym nasilenia dolegliwości bólowych(1)
2. Ćwiczenia wzmacniające kości
Ćwiczenia powinny być tak dobrane, aby kość była rozciągana, ściskana, skręcana itp. Efekty te można osiągnąć poprzez zmianę pozycji, które jednak muszą być dopasowane do wieku pacjenta i stanu zaawansowania zmian (9).
W związku z powyższym ćwiczenia te powinny przybierać postać ćwiczeń izometrycznych, czynno-biernych, czynnych wolnych, czynnych oporowych (opór zewnętrzny lub opór własnego ciała)(6,7,8)
Ćwiczenia te powinny łączyć się również z naciskami osiowymi
3.Ćwiczenia równoważne
Ćwiczenia te powinny być prowadzone dopiero po rozgrzewce oraz w warunkach pełnego bezpieczeństwa np. przy ścianie, w barierkach(6)
W treningu równowagi korzystne są różne formy ćwiczeń sensomotorycznych
4. Ćwiczenia ogólnousprawniające
Ćwiczenia te nastawione są przede wszystkim na kształtowanie wytrzymałości ( spacery, bieganie, pływanie). Te formy aktywność ruchowej będą wpływały na poprawę ruchomości stawowej, siły mięśniowej, równowagi, koordynacji, natomiast nie mają wpływu na przyrost masy tkanki kostnej(6)
Przy ćwiczeniach wytrzymałościowych należy pamiętać, że siedzący tryb życia, nasilona kifoza, wiek oraz ewentualne choroby ukł. oddechowego prowadzą do zmniejszonej tolerancji wysiłku(9).
5. Ćwiczenia korygujące postawę ciała
Szkoła pleców
Feedback
6. Ćwiczenia oddechowe
Ustalając program usprawniania należ wziąć pod uwagę upodobania chorego. Poza tym zalecając pacjentom aktywność fizyczną musimy pamiętać, że nie każda forma ruchu jest dla nich wskazana. Osoby takie powinny unikać energicznych skrętów, skłonów, podskoków. Również przeciwwskazane są skłony w przód np. podczas podnoszenia przedmiotów, wiosłowania. Z kolei pływanie, mimo że nie wpływa na przyrost tkanki kostnej, ma duże znaczenie dla poprawy elastyczności tkanek, siły mięśniowej i zakresu ruchu. Dodatkowo wykorzystuje się tu właściwości fizyczne wody tj. temperatura, odciążenie, opór, hydromasaż itp.
Poprawę sprawność fizycznej uzyskamy również przez takie formy aktywności jak spacery czy jazda na rowerze.
Takie podejście do pacjenta chorego na osteoporozę spowoduję, że dana osoba nauczy się realizować program usprawniania nie jako zło konieczne, ale jako część swojego rozkładu zajęć i będzie z tego czerpać przyjemność.
5