BOTANIKA SYSTEMATYCZNA
PROGRAM ĆWICZEŃ
DLA STUDENTÓW
Studiów BIOLOGIA I GEOLOGIA, specjalność OCHRONA PRZYRODY
INSTYTUT BOTANIKI UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO
KRAKÓW 2008
Jednostka ćwiczeniowa trwa 3 godziny lekcyjne (2,15 min). W semestrze jest 8 jednostek ćwiczeniowych. Zajęcia odbywają się w blokach tematycznych. Każdy blok prowadzony jest przez specjalistę z danej dziedziny. Wykaz prowadzących:
ćwiczenia 1, 2 (okrytozalążkowe) - dr Joanna Zalewska-Gałosz
ćwiczenia 3 (pierwsze rośliny lądowe) - dr Sławomir Florjan
ćwiczenia 4, 5 (mszaki) - dr Marta Mierzeńska
ćwiczenia 6, 7 (paprotniki) - dr Agnieszka Nobis
ćwiczenia 8 (nagozalążkowe) - dr hab. Piotr Köhler
Koordynatorem kursu (osoba, którą należy wpisać do indeksu w rubryce „prowadzący”) jest dr hab. Piotr Köhler.
Po każdym bloku ćwiczeniowym odbywa się pisemne kolokwium, na którym można maksymalnie otrzymać 10 punktów. Łącznie odbędą się 4 kolokwia. Aby zaliczyć ćwiczenia należy zgromadzić minimum 50% punktów. Kolokwiów zaliczonych na pozytywną ocenę nie można ponownie zaliczać, by uzyskać wyższą ocenę. Osoby nieobecne na kolokwium (nieobecność usprawiedliwiona) będą mogły napisać kolokwium po zakończeniu wszystkich bloków ćwiczeniowych (zostanie ustalony jeden termin dla wszystkich bloków).
Osoby, które z kolokwiów otrzymają łącznie mniej niż 50% punktów, będą zobowiązane do napisania kolokwium zaliczeniowego z całości niezaliczonego materiału. W przypadku niezaliczenia kolokwium zaliczeniowego (punktacja poniżej 50%), student nie zostanie dopuszczony do I terminu egzaminu z Botaniki Systematycznej i termin ten przepada.
Uwaga! W okresie przedsesyjnym odbędzie się tylko jedno kolokwium zaliczeniowe. Drugi termin kolokwium zaliczeniowego zostanie ustalony w sesji poprawkowej. Ponowny brak zaliczenia ćwiczeń będzie skutkował niezaliczeniem całego kursu Botaniki Systematycznej (5 ECTS).
Student zobowiązany jest do uczestniczenia we wszystkich zajęciach, do merytorycznego przygotowania się do każdych ćwiczeń oraz do prowadzenia zeszytu. Dopuszcza się 1 (jedną!) usprawiedliwioną nieobecność na ćwiczeniach (nie usprawiedliwiają nieobecności: kolejne podejścia do matury, kolokwia z innych przedmiotów, zawody sportowe itp.). Materiał z ćwiczeń, na których się było nieobecnym, należy jednak nadrobić we własnym zakresie. W przypadku opuszczenia większej liczby zajęć niż 2 w ciągu całego semestru, student nie otrzymuje zaliczenia.
Każdy studiujący ma obowiązek uczęszczać do przypisanej mu grupy ćwiczeniowej. Jedynie w wyjątkowych przypadkach istnieje możliwość odbycia ćwiczeń z inną grupą ćwiczeniową, należy jednak to wcześniej uzgodnić z Prowadzącym.
WPROWADZENIE
Program ćwiczeń z botaniki systematycznej obejmuje wykaz preparatów mikroskopowych i makroskopowych roślin telomowych. W programie podano jednostki systematyczne wyższej rangi, a przy każdej z form informacje, które istotnie charakteryzują dany preparat.
Podstawowy podręcznik - Szweykowska A, Szweykowski J. 1997. Botanika. Tom II. PWN, Warszawa. Należy mieć świadomość iż ujęcia taksonomiczne w wyniku prowadzenia ciągłych badań, ulegają zmianie, dlatego mogą się różnić od prezentowanych w podręczniku Szweykowskich (1997).
Ćwiczenia l
Pdgr.: Magnoliophytina (=Angiospermae) - okrytozalążkowe
Morfologia roślin okrytozalążkowych
Budowa kwiatu: dno kwiatowe, okwiat (kielich, korona), pręciki, słupki
Symetria kwiatu, narys i wzór kwiatowy
Typy kwiatostanów
Rodzaje ulistnienia, typy liści
Kl.: Magnoliopsida (=Dicotyledones) - dwuliścienne
Podkl.: Ranunculidae
Rz.: Ranunculales
R.: Ranunculaceae - jaskrowate
Ranunculus acer - kwiat promienisty, 5x, korona wolnopłatkowa, pręciki liczne, słupkowie apokarpijne, słupek górny, owoc - niełupka
Podkl.: Dilleniidae
Rz.: Cruciferales (=Capparales)
R.: Brassicaceae (=Cruciferae) - kapustowate
Sinapis arvensis - kwiat promienisty, 4x, korona wolnopłatkowa, 6 pręcików czterosilnych (4 pręciki dłuższe + 2 krótsze), 1 słupek, górny; owoc - łuszczyna
Berteroa incana - kwiat promienisty, biały, 4x, korona wolnopłatkowa, 6 pręcików czterosilnych (4 pręciki dłuższe + 2 krótsze) nitki pręcików z uszkowatymi wyrostkami, 1 słupek, górny; owoc - łuszczynka
Podkl.: Rosidae
Rz.: Fabales
R.: Fabaceae (=Papilionaceae) - motylkowate
Cornilla varia lub Medicago falcata - kwiat grzbiecisty, 5x, korona wolnopłatkowa ( żagielek, skrzydełka, łódeczka), 9 pręcików zrośniętych nitkami wokół słupka + 1 pręcik wolny, słupek 1, górny, synkarpijny, owoc - strąk
Ćwiczenia lI
Kl.: Magnoliopsida (=Dicotyledones) - dwuliścienne
Podkl.: Rosidae
Rz.: Rosidales
R.: Rosaceae - różowate
Potentilla sp. - kwiat promienisty, 5x, korona wolnopłatkowa, liczne pręciki i słupki (apokarpijne); owoc - niełupka
Rosa sp. - owoc pozorny
Podkl.: Lamidae
Rz.: Lamiales
R.: Labiatae (=Lamiaceae) - wargowe, jasnotowate
Lamium album (L. purpureum, L. maculatum) - kwiat grzbiecisty, 5x, korona zrosłopłatkowa, dwuwargowa (warga górna, warga dolna), 4 dwusilne pręciki, 1 słupek, dolny; owoc rozłupnia, rozpadająca się na 4 rozłupki
Podkl.: Asteridae
Rz.:Asterales
R.: Asteraceae (=Compositae) -astrowate, złożone
Erigeron annuus lub Matricaria perforata - kwiatostan (koszyczek) imitujący pojedynczy kwiat osadnik, listki okrywy koszyczka; pojedyncze kwiaty drobne, korona zrosłopłatkowa, 5x, z przekształconym kielichem (puch kielichowy), w kwiecie 5 pręcików zrośniętych pylnikami wokół szyjki słupka, 1 dolny słupek; 2 typy kwiatów w obrębie kwiatostanu: kwiaty rurkowate promieniste, płodne, kwiaty języczkowate (często sterylne), grzbieciste, spełniające rolę powabni; owoc - niełupka
Kl.: Liliopsida (=Monocotyledones) jednoliścienne
Podkl.: Lilidae
Rz.: Liliales
R.: Liliaceae — liliowate
Colchicum autumnale - kwiat obupłciowy, promienisty, okwiat niezróźnicowany na kielich i koronę, liliowy, 6 działek okwiatu, 6 pręcików, 1 słupek z trzema nitkowatymi szyjkami; owoc torebka
prezentacja kluczy do oznaczania roślin
Ogród botaniczny (system) przegląd najważniejszych we florze Polskiej rodzin roślin okrytozalążkowych
Ćwiczenia III
Pierwsze rośliny lądowe
Co to są skamieniałości, jak powstają i jak się je bada (krótkie omówienie; zagadnieniu temu będą poświęcone osobne ćwiczenia w ramach zajęć z paleobotaniki na II roku)
Pdgr.: Rhyniophytina
Rhynia gwynne-vaughanii - przekrój poprzeczny przez pęd (materiał skrzemionkowany)
Pdgr.: Trimerophytina
Psilophyton dawsonii - przekrój poprzeczny przez pęd
Psilophyton szaferi - pędy z zarodniami
Pdgr.: Zosterophyllophytina
Zosterophyllum sp. - pędy z zarodniami
Sawdonia ornata - pędy z emergencjami - epiderma z aparatami szparkowymi i emergencje
Konioria andrychoviensis - przekrój poprzeczny przez pęd
Sciadophyton sp. (gametofit) - widoczne gametangiofory
Przystosowania do życia na lądzie - podsumowanie w oparciu o obejrzany materiał
Wizyta w Muzeum Paleobotanicznym Instytutu Botaniki UJ - zapoznanie się ze skamieniałościami roślin reprezentujących Rhyniophytina, Trimerophytina, Zosterophyllophytina, Cladoxylophytina oraz najwcześniejszych przedstawicieli widłaków (Lycophytina) i skrzypów (Sphenophytina)
Ćwiczenia IV
Gr.: ANTHOCEROTOPHYTA - glewiki
Anthoceros sp. - pokrój gametofitu i sporofitu, pojedynczy chloroplast z pirenoidem
Gr: MARCHANTIOPHYTA - wątrobowce
Kl.: Marchantiopsida - porostnicowate
Pdkl.: Marchantiidae
Rz.: Marchantiales
Marchantia polymorpha - pokrój gametofitu (archegoniofory z rodniami i anteridiofory z plemniami) budowa anatomiczna plechy (aparaty oddechowe, komora powietrzna) własnoręcznie wykonane preparaty
Lunularia cruciata ( lub Conocephalum conicum) - pokrój plechy, budowa anatomiczna plechy (aparaty oddechowe) własnoręcznie wykonane preparaty
Rz.: Ricciales
Riccia sp. - pokrój gametofitu, budowa anatomiczna plechy pozbawionej aparatów oddechowych
Kl.: Jungermanniopsida - meszkowe (jungermanniowe)
Podkl.: Metzgeriidae
Rz.: Fossombrioniales
Pellia sp. - pokrój plechy, zarodnie, elatery
Podkl.: Jungermanniidae - jungermanie liściaste
Rz.: Lepicoleales
Plagiochila sp. - pokrój gametofitu
Przegląd wybranych rodzajów wątrobowców
Ćwiczenia V
Gr.: BRYOPHYTA - mchy
Kl: Sphagnopisda - torfowce
Rz.: Sphagnales
Sphagnum sp. - pokrój gametofitu (łodyżka, pseudopodium) i sporofitu (zarodnia), budowa liścia (komórki wodonośne i chlorofilowe); liść jednowarstwowy bez żebra, budowa anatomiczna łodyżki; własnoręcznie wykonane preparaty
Kl.: Bryopsida - prątniki (mchy właściwe)
Rz.: Bryales
Bryum sp. - pokrój, przekrój przez liść jednowarstwowy z żebrem środkowym - własnoręcznie wykonane preparaty
Rz.: Funariales
Funaria hygrometrica - pokrój, zarodnia z perystomem - własnoręcznie wykonane preparaty
Kl.: Polytrichopsida - płonniki
Rz.: Polytrichales
Polytrichum sp. - pokrój gametofitu (ulistniona łodyżka) i sporofitu (seta, zarodnia, czepek), przekrój przez liść wielowarstwowy z asymilatorami - własnoręcznie wykonane preparaty
Przegląd wybranych rodzajów mchów
Ćwiczenia VI
Pdgr.: LYCOPHYTINA - widłakowe
Kl.: Lycopsida - widłaki jednakozarodnikowe
Rz.: Lycopodiales - widłakowce
Lycopodium sp. - przedrośle, sporofil z zarodnią
Kl.: Selaginellopsida - widliczki
Rz.: Selaginellales
Selaginella selaginoides - pokrój, liście zarodnionośne i płonne
Selaginella martensii - przekrój podłużny przez sporofilostan, makro- i mikrosporofile, makro- i mikrosporangia, makro- i mikrospory
Pdgr.: SPHENOPHYTINA - skrzypowe
Kl.: Sphenopsida
Rz.: Equisetales
Equisetum sp. - sporangiofor z zarodniami (trzoneczek z umieszczoną na szczycie tarczką)
Ćwiczenia VII
Pdgr.: PTEROPHYTINA - paprociowe
Kl.: Pteropsida
Pdkl.: Osmundidae - długoszowe
Osmunda regalis - pokrój sporofitu - górna część blaszki liściowej zarodnionośna, poniżej część asymilująca, zarodnie z grupą komórek grubościennych
Pdkl.: Filicidae - paprocie cienkozarodniowe
przedrośle z rodniami i plemniami
Dryopteris filix-mas - przekrój przez kupkę zarodni (sorus) okrytą zawijką, zarodnia z pierścieniem komórek grubościennych
Oznaczanie przedstawicieli podklasy Filicidae
Ćwiczenia VIII
Pdgr.: Cycadophytina - nagozalążkowe wielkolistne
Kl.: Cycadopsida - sagowcowe
Cycas sp. - makrosporofil (owocolistek) górna część płonna, w dole zalążki; mikrosporofil (pręcik) tarczka płonna, poniżej woreczki pyłkowe (mikrosporangia)
Pdgr.: Pinophytina (=Coniferophytina) - nagozalążkowe drobnolistne
Kl.: Ginkgopsida - miłorzębowe
Ginkgo biloba - krótkopęd żeński: kwiaty żeńskie - zalążki, liście; przekrój przez zalążek (gametofit żeński, nucellus, integument, komora pyłkowa); krótkopęd męski: kotkowate kwiatostany męskie, liście; krótkopęd z liśćmi i nasionami; nasiona budowa łupiny nasiennej
Kl.: Pinopsida (=Coniferopsida) - szpilkowe
Rz.: Pinales (=Coniferales)
Pinus sp. (sosna) - kwiatostan żeński: pokrój, przekrój podłużny - łuska wspierająca, łuska nasienna; kwiatostan męski: pokrój, przekrój podłużny - pręciki, woreczki pyłkowe, ziarna pyłku; szyszka - łuska wspierająca i łuska nasienna
Abies sp. (jodła) - szyszka łuska wspierająca i łuska nasienna
Picea sp. (świerk) - szyszka łuska wspierająca i łuska nasienna
Larix sp. (modrzew) - szyszka łuska wspierająca i łuska nasienna
Wyjście do szklarni
Oznaczanie gatunków z rodzajów: Pinus, Picea, Abies, Larix, Taxus, Juniperus