Prawa socjalne w konstytucji
Artykuły 38 - 76 konstytucji określają szczegółowe prawa i wolności jednostek, kolejno normując pojęcie, prawny kształt i ewentualne ograniczenie każdego z nich. We współczesnym konstytucjonalizmie powszechnie zaznacza się dwuwarstwowe pojmowanie norm o prawach jednostki. Oznacza to, że każdy przepis konstytucyjny wyrażający konkretne prawo bądź wolność musi być rozumiany jednocześnie jako:
prawo podmiotowe - czyli konkretne uprawnienie przysługujące jednostce wobec władz publicznych, a czasem wobec innych podmiotów. Może być ujęte jako wolność, a więc rodzić obowiązek powstrzymania się władz publicznych od działań uniemożliwiających lub utrudniających korzystanie z tej wolności; bądź też jako prawo, a więc rodzić po stronie władz publicznych obowiązek podejmowania konkretnych działań umożliwiających realizację tego prawa.
W obydwu przypadkach jednostce, której przysługują prawa podmiotowe, przysługują też środki prawne pozwalające na wymuszenie realizacji tego prawa przez władze publiczne, przede wszystkim dostęp do sądu.
wytyczna działania dla całego systemu władz publicznych, wyrażająca określoną wartość, której realizacja jest ogólnym obowiązkiem wszystkich władz publicznych; wynika to z ogólniejszego podejścia do konstytucji jako dokumentu wyrażającego pewien obiektywny system wartości, determinowany przede wszystkim sposobem ujęcia praw i wolności jednostki - działania władz publicznych, a zwłaszcza ustawodawstwo, muszą służyć urzeczywistnieniu tego systemu wartości i - między innymi- tworzyć ogólne ramy (kontekst instytucji prawnych i urządzeń społecznych)pozwalające na realne korzystanie przez jednostkę z przysługujących jej praw i wolności.
Należy jednak podkreślić, że nie wszystkie postanowienia art. 38-76 konstytucji ujęte są jako prawa w takim rozumieniu. Niektóre zawarte tam unormowania należy taktować jako zasady polityki państwa, z których bezpośrednio nie wynikają żadne prawa podmiotowe. W dziedzinie życia społeczne taki charakter mają przepisy odnoszące się m.in. do:
opieki i ochrony małżeństwa, rodzicielstwa i rodziny (art. 18), z którą łączy się m.in. obowiązek uwzględniania przez państwo dobra rodziny (art.71 ust. 1)
prowadzenie polityki sprzyjającej zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, a w szczególności przeciwdziałanie bezdomności (art. 75)
Konstytucja, jako źródło prawa pracy określa istotne elementy ustroju prawa pracy w Polsce (takie jak zasady społeczne gospodarki rynkowej w postaci wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej, solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych) oraz niektóre związane z pracą uprawnienia pracownicze. Jeśli chodzi o te ostatnie, to konstytucja nie przyznaje obywatelom prawa do pracy, uznając, że w obecnych warunkach gospodarczych byłoby to nierealne. W to miejsce pojawiły się pewne zasady polityki państwa, a w szczególności nakaz zmierzania do pełnego zatrudnienia, realizacji programów zwalczania bezrobocia, organizowania szkolenia zawodowego oraz robót publicznych (art. 65 ust. 5).
Konstytucja ustanawia natomiast pewne prawa i obowiązki o bardziej szczegółowym charakterze:
wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy (art. 65 ust. 1), z którym łączy się zakaz wprowadzania obowiązku pracy, chyba, że w drodze ustawy, o czym mówi ust. 2 art. 65;
zakaz stałego zatrudniania dzieci do lat 16 (art. 65 ust. 3), przy czym formy i charakter dopuszczalnego zatrudnienia określa ustawa;
prawo do minimalnego wynagrodzenia (art. 65 ust. 4);
prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 66 ust. 1);
prawo do wypoczynku - urlopy i dni wolne od pracy (art. 66 ust. 2);
prawo do organizowania się w związki zawodowe, (również organizacje społeczno-zawodowe rolników oraz organizacje pracodawców) na podst. Art. 12 oraz art. 59 ust. 1.
Łączą się z nim też uprawnienia związków do zawierania układów zbiorowych pracy, prowadzenia sporów zbiorowych, prowadzenia sporów zbiorowych oraz organizowania strajków pracowniczych.
Na gruncie art. 69 można też wyodrębnić prawo osób niepełnosprawnych do pomocy w przysposobieniu do pracy;
Konstytucja formułuje również ogólną zasadę, w myśl której „(…) praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej”, o czym mówi zd. 1 art. 24, a państwu przyznaje uprawnienie sprawowania nadzoru nad warunkami wykonywania pracy (zd. 2 art. 24). Z zasady tej, wciąż na gruncie konstytucji, wynikają wspomniane już: zakaz stałego zatrudniania dzieci do lat 16 (art. 65 ust. 3), kompetencja państwa do ustalania minimalnego wynagrodzenia za pracę (art. 65 ust. 4) oraz maksymalnych norm czasu pracy (art. 66 ust. 2). W sposób oczywisty wpływa to na pozycję pracodawców, ograniczając swobodę umownego kształtowania warunków pracy, a tym samym - na swobodę działalności gospodarczej.
Stosowanie przepisów określających niektóre prawa socjalne
Zgodnie z zasadą bezpośredniego stosowania konstytucji, wszystkie organy władzy publicznej mają obowiązek we wszystkich przypadkach, w których jest to możliwe, opierać swoje działania i rozstrzygnięcia bezpośrednio na przepisie konstytucyjnym, ale stopień ogólności sformułowania niektórych praw i wolności wyklucza możliwość ich bezpośredniego stosowania.
Szczególne ograniczenie wynika z art. 81 konstytucji, który dopuszcza dochodzenie praw określonych w art. 65 ust. 4 i 5 (minimalna wysokość wynagrodzenia za pracę i obowiązek prowadzenia przez państwo polityki zmierzającej do pełnego zatrudnienia), w art. 66 (prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz prawo do wypoczynku), w art. 69 (pomoc dla osób niepełnosprawnych) tylko w granicach określonych w ustawie. Ogranicza to zakres roszczeń, które na ich podstawie mogą przysługiwać jednostce. Dla ich dochodzenia nie wystarczy już bowiem wskazać tylko podstawy konstytucyjnej, a zawsze trzeba wskazać przepis ustawy konkretyzujący uregulowania konstytucyjne.
Środki ochrony praw i wolności
Droga sądowa - wynikająca z ogólnego prawa do sądu (art. 45) oraz art. 77 ust. 2 o zakazie zamykania drogi sądowej dla dochodzenia naruszonych wolności i praw; dodatkowo ust. 1 art. 77 formułuje zasadę cywilnej odpowiedzialności państwa za niezgodne z prawem działania organów władzy publicznej;
Skarga konstytucyjna - którą może wnieść do TK każdy, którego prawa i wolności zostały naruszone ostatecznym orzeczeniem wydanym przez sąd lub organ administracji publicznej, a która kierowana jest tylko przeciwko normie prawnej, która była podstawą takiego orzeczenia (art. 79)
Wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich - z którym każdy może wystąpić o pomoc w ochronie swych praw i wolności naruszonych przez organy władzy publicznej (art. 80)
1