138. Jakie problemy Twoje i Twojego pokolenia odnajdujesz w „Tangu” Sławomira Mrożka?
„Tango” Sławomira Mrożka jest dramatem o ponadczasowej i ogólnoludzkiej aktualno*ci. Utwór wyszedł spod pióra dojrzałego już pisarza, przed publikacją „Tanga” autor był znanym dziennikarzem i satyrykiem. Współpracował z „Przekrojem”, teatrem „Bim - Bom” w Gdańsku i krakowską „Piwnicą pod Baranami”. „Tango” było jedenastym z kolei dramatem w dorobku Mrożka. Wcze*niej pisał głównie jednoaktówki („Na pełnym morzu”, „Strip - tease”, „Zabawa”), dopiero „Tango” było pełnospektaklową sztuką. O uniwersalno*ci dramatu *wiadczy fakt, że sztuka ta była wystawiana na wielu scenach *wiata.
Bohaterowie „Tanga” tworzą rodzinę, w której skład wchodzą: babka Eugenia i jej brat Eugeniusz - przedstawiciele pokolenia schodzącego z widowni dziejów, matka Eleonora i jej mąż Stomil - reprezentanci *redniego pokolenia, Artur - młody student i jego narzeczona Ala (przedstawiciele młodego pokolenia). Ważną postacią jest też „partner z wąsikiem czyli Edek”. W ten sposób dobrani bohaterowie sugerują, ż osią dramatu stanie się konflikt pokoleń. Tak jest w istocie, lecz jakby na opak: rodzice są „zbuntowani” i „nowocze*ni”, natomiast Artur pragnie nawrotu do tradycji. Eleonora i Stomil są dekadentami, odrzucającymi tradycyjne formy, ale nie pobudziło ich to do działania, wręcz przeciwnie - stali się abnegatami, ludźmi bez ideałów i zasad moralnych. Mieszkanie ich jest niechlujne, wszędzie walają się porozrzucane sprzęty i ubrania. Nuda powoduje, że nie znajdują ciekawszego zajęcia niż granie w karty. Bałagan, brak zasad moralnych, bezideowo*ć są cechami tej rodziny. Artur szuka idei, formy, która pozwoliłaby mu uporządkować stosunki w rodzinie i zaprowadzić ład. Terroryzuje członków rodziny, ale nie ma do*ć energii, aby być konsekwentnym w działaniu. Postanowił wziąć tradycyjny *lub z Alą, gdyż w ten sposób chce podkre*lić rolę zasad i tradycji. Kandydatka na żonę wolałaby, aby Artur zainteresował się jej kobieco*cią i kiedy zostaje zaniedbana, zdradza niedoszłego męża z Edkiem, nie robiąc z tego tajemnicy. Artur doznaje szoku i nie jest już zdolny do działania. Fakt ten wykorzystuje Edek, mordujący rywala i zaprowadzający rządy silnej ręki. Rodzina pokazana w „Tangu” stała się modelem *wiata, za* dramat rodzinny przekształcił się w dramat polityczny.
Głównym problemem poruszonym w utworze jest kryzys społeczno - obyczajowy i to w podwójnym wymiarze, gdyż odnosi się nie tylko do rodziny i konfliktu pokoleniowego, ale też do państwa i kryzysu warto*ci.
Sztuka była wystawiana na wielu scenach *wiata, od napisania jej minęło ponad 30 lat, nie osłabiło to bynajmniej jej wymowy. Wydawać mogłoby się, że dla współczesnego młodego człowieka postawy bohaterów „Tanga” są już historyczne, a przecież tak nie jest.
Młodzi ludzie, podobnie jak Artur, nie chcą żyć w *wiecie, w którym depcze się warto*ci moralne. W co* trzeba wierzyć, mieć w życiu cel. Współczesny *wiat jest równie zepsuty jak rodzina Artura. Rozpada się więź uczuciowa, rodzice zajęci problemami bytowymi, robieniem kariery zawodowej lub bogaceniem się, nie mają czasu na rozmowy z dziećmi. Często rodzice żyją obok siebie, łączy ich wspólne mieszkanie, noszone nazwisko i sprawy majątkowe. Żyją tak samo, jak Eleonora i Stomil. Współczesny młody człowiek (jak Artur) czuje się w obowiązku zrobić co*, co wstrzą*nie rodzicami, zmusi ich do szukania utraconych warto*ci. Życie w bałaganie, dosłownym i moralnym, staje się udręką dla młodych ludzi. Sądzę, że obserwowany obecnie renesans życia religijnego, jest wyrazem chęci powrotu do uporządkowanego życia. Czasem młodzi ludzie wyrażają swój bunt w sposób szkodliwy dla siebie samych wchodząc na drogę przestępstw, uzależnienia od używek. Tak demonstrują protest przeciwko zastanemu *wiatu, często nawet nie bardzo wiedzą, czego chcieliby i z czym się nie zgadzają. Sławomir Mrożek pokazał więc rodzinę nie spełniającą oczekiwań młodego pokolenia. Są w niej zmęczeni życiem staruszkowie, którzy jednak pragną być ważni, chcą mieć wpływ na losy rodziny. Eugenia, czyli Babcia chce bawić się, grać w karty, wyrażać się jak młodzi. Eugeniusz opowiada się po stronie osoby mającej władzę nad pozostałymi członkami rodziny: najpierw popiera Artura, potem Edka. Nie ma własnego stanowiska, jest „człowiekiem bez twarzy”. Współczesny młody człowiek z zażenowaniem obserwuje metamorfozy dorosłych ludzi. Jeszcze nie tak dawno opowiadali się po stronie osoby, od której byli uzależnieni, a teraz mają całkowicie odmienne zdanie. Oczywi*cie popierają znowu tych, od których są zależni.
Pokolenie średnie też nie stanowi wzoru dla współczesnych młodych. Wielu rodziców uchyla się od odpowiedzialno*ci za los własnych rodzin. Ojciec i matka żyją własnym życiem i - aby wytłumaczyć swój egoizm - twierdzą, że pozostawiają dzieciom swobodę, że nie narzucają im poglądów stwarzając możliwo*ć wyboru własnego stanowiska. Dzieje się tak, gdyż jest to postawa wygodna, zwalnia rodziców z poczucia odpowiedzialno*ci za czyny dzieci. Rodzice tacy sami nie wypracowali własnego stanowiska i nie mogą przedstawić własnych racji. Pozują na osoby zajęte własnymi sprawami, tymczasem żyją z dnia na dzień, nie mają ideałów i do niczego nie dążą. Chętnie jednak krytykują wszystko wokół: młodzież, rzeczywisto*ć, niepomy*lny zbieg okoliczno*ci. Zawsze kto* lub co* im przeszkodziło w urzeczywistnieniu marzeń. Głębsze przemy*lenie sprawy dowodzi jednak, że winni są sami, że przede wszystkim niewiele zrobili, aby cokolwiek zmienić w swoim życiu. „Chore” są współczesne rodziny, wiec „chorzy” są ich młodzi członkowie.
„Tango” nie ogranicza problematyki tylko do spraw rodziny. Te same problemy ma do rozwiązania społeczeństwo i to nie jednego narodu, gdyż kryzys warto*ci dotyczy wielu państw. Bałagan moralny powoduje wojny, mordy, przewroty polityczne i społeczne. Przedstawiciele elit rządzących nie potrafią wypracować wspólnej linii polityki międzynarodowej. Słabsze państwa zabiegają o względy mocarstw nie dlatego, że odpowiada im ich polityka, lecz dla osiagnięcia korzy*ci. Siła i przemoc są najwyższymi racjami w polityce międzynarodowej. Tak rodzi się faszyzm, którego nie chciał zaaprobować Artur i który przeraża współczesne młode pokolenie. Faszyzm w wydaniu Edka nie jest czczą pogróżką. Współczesne organizacje odradzające się w wielu państwach (nawet w Polsce!) powinny być traktowane z należną im pogardą i powagą. Ich lekceważenie jest poważnym błędem. Niektórzy młodzi ludzie sprzyjają tym ruchom, bo czują się silniejsi, lepsi, czasem z powodu tchórzostwa. Inni młodzi, jak Artur, próbują z nimi walczyć, demonstrują przeciwko nim, opowiadają się po stronie humanistycznych warto*ci. Dla pokolenia młodych ludzi „Tango” Sławomira Mrożka jest „czarną komedią” na temat współczesno*ci. Pozostaje nam mieć nadzieję, że nie jest sztuką proroczą.
139. Nawiązania i aluzje literackie w „Tangu” Sławomira Mrożka.
„Tango” Sławomira Mrożka łączy w sobie cechy tragedii i komedii. To, co tradycyjnie, wniosłe, poważne, *więte i tragiczne, w dramacie Mrożka ukazane jest w sposób karykaturalny i *mieszny. Definicji takiej odpowiada groteska, teatr absurdu. Taki rodzaj teatru rozwinął się we Francji w latach 50 - tych, za twórców jego uchodzą: Samuel Beckett, Eugene Jonesco, Jean Genet. Jeden z twórców, Eugene Jonesco, podał taką definicję: „Teatr abstrakcyjny. Dramat czysty. Postaci bez charakterów. Kukły. Osoby bez twarzy. Raczej: puste ramy, które aktorzy mogą wypełnić własną twarzą, postacią, duchem, ciałem i ko*ćmi. W słowach, wypowiadanych bez związku logicznego i pozbawionych sensu, mogą umieszczać, co chcą; [...] komizm, warto*ci dramatyczne, humor, samych siebie. Nie muszą wchodzić w skórę innych, wystarczy, aby dobrze weszli we własną skórę”.
W Polsce, już w latach 30, teatr taki tworzył Stanisław Ignacy Witkiewicz. Do*wiadczenia wojny dostarczyły nowej i przerażającej wiedzy o człowieku i *wiecie. Twórcy teatru uznali, że dotychczasowe formy teatralne wyczerpały się i dla wyrażenia nowego *wiata i człowieka trzeba je zmienić. Efektem poszukiwań stał się teatr absurdu. Człowiek - bohater sztuki „Czekając na Godota” Samuela Becketta - daremnie czekał na wypełnienie pustki metafizycznej, Godot nigdy się nie pojawi. Kondycja ludzka jest więc absurdalna.
Z teatrem absurdu wiąże Stanisława Mrożka ukazanie niedorzeczno*ci systemu totalitarnego, wymierzonego przeciwko jednostce, uzasadniającego stosowanie brutalnego terroru powołując się na „sprawiedliwo*ć i konieczno*ć dziejową”. Dramaturg, aby skompromitować ten system, tworzy paradoksalne sytuacje i wyprowadza z nich logiczne wnioski. W ten sposób absurd zostaje zwielokrotniony, staje się *mieszny i przerażający zarazem, czyli groteskowy. W „Tangu” ukazał Mrożek *wiat nieludzki i groźny, bo zabrakło w nim warto*ci (patrz opracowanie tematu nr 137).
Dramat ten bogaty jest w nawiązania i aluzje literackie. Tematyka rodzinna *wiadczy o związkach z „Powrotem posła” J. U. Niemcewicza oraz z „Moralno*cią pani Dulskiej”. W tych tradycyjnych dramatach formy są wyrazem warto*ci: patriotyzmu („Powrót posła”) i moralno*ci („Moralno*ć pani Dulskiej”). Jeżeli obyczaje rodzinne mają *wiadczyć o prawidłowo*ciach historycznych i socjologicznych, to rodzina z „Tanga” dowodzi, że *wiat współczesny stanął na głowie.
W „Tangu” mamy też nawiązania do „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego. Wyraźna jest parodia zabiegów chłopomańskich: Eleonora i Ala są zachwycone Edkiem, imponuje im on swoja siłą i prostactwem tak dalece, że obie zostają jego kochankami. Bogaty w znaczenia jest też symbol tańca: w „Weselu” - obraz niemocy i odrętwienia społeczeństwa, w „Tangu” - podporządkowanie się społeczeństwa systemowi totalitarnemu (taniec narzuca Edek, elegancki Eugeniusz poddaje się rytmowi). Oba dramaty dokonują krytycznej oceny inteligencji. Artur z „Tanga” przypomina też romantycznych bohaterów - buntowników - prometeuszy. Podobnie jak Konrad z „Dziadów” lub Kordian z dramatu Słowackiego, pragnie zmienić *wiat. Tamci znaleźli cel życia w samotnej walce o wolno*ć ojczyzny, Artur sądzi, że uporządkowanie *wiata umożliwi mu powrót do dawnych warto*ci (form). Posiada on jednak niebezpieczny zalążek totalitaryzmu: terroryzuje rodzinę, zmusza bliskich do podporządkowania się jego nakazom. Działalno*ć Artura ma znamiona prometejskie, gdyż bunt bohatera ma przynie*ć korzy*ć nie jemu samemu, lecz rodzinie, którą możemy uważać za symbol państwa a nawet *wiata.
Czytając „Tango” zauważamy też liczne nawiązania do „Ferdydurke” Gombrowicza. Oba utwory traktują o formie. Stomil lekceważy formy, co powoduje chaos w jego życiu, brak uporządkowania warto*ci w rodzinie, nawet ogólny bałagan w mieszkaniu. Z przestrzegania form rezygnują tez pozostali domownicy, poza Arturem, co prowadzi do upadku moralno*ci. Artur pragnie uporządkować *wiat rodzinny przez powrót do formy, dlatego tak bardzo zależy mu na zawarciu tradycyjnego *lubu. Monologi Artura stylizowane są na język Gombrowicza. Rodem z „Ferdydurke” jest też „nowoczesno*ć” rodziny, do złudzenia przypominającej państwa Młodziaków. Stomil i Eleonora również pozują na ludzi wyzwolonych z pęt tradycji. Artur z „Tanga” jest kopią niedojrzało*ci bohatera „Ferdydurke”, tylko jego niedojrzało*ć ma tragiczny finał. Gombrowiczowski Józio buntuje się przeciwko formie, bunt Artura natomiast ma na celu jej obronę i powrót do niej. Z „Ferdydurke” jest także wiara w prostaka, parobka, pragnienie zbratania się z nim. Edek z „Tanga” wydaje się być podro*niętym i dużo pewniejszym siebie lokajczykiem z „Ferdydurke”, który tak fascynował Miętusa.
Dramat Sławomira Mrożka wyrósł także z groteskowych tragikomedii Witkacego. Edek - władca totalitarny do złudzenia przypomina technokratów z „Szewców”. Jest wyrachowany, zimny, konsekwentnie dąży do celu. Wizja totalitarnego systemu zi*ciła się także w „Tangu”.
Podobieństwo dramatu Mrożka do utworów Gombrowicza i Witkacego jest najwyraźniejsze, co potwierdza również opinia znawcy literatury - prof. Jana Kotta - który w szkicu „Rodzina Mrożka” pisał: „Witkacy przyszedł za wcze*nie, Gombrowicz jest obok, Mrożek przyszedł w samą porę. Nie za wcze*nie i nie za późno. I to na obu zegarach: polskim i zachodnim. Z Witkacego w „Tangu” jest salon, rewolwer, drań w salonie i trupy w salonie. Z Gombrowicza język i podstawowe kompozycje filozoficzne i psychologiczne. Ala ma w sobie co* z Młodziakówny, Stomil jest po gombrowiczowsku niezapięty. Z Witkacego wywodzi się przeświadczenie, że artysta jest papierkiem lakmusowym swojego czasu. [...] Z Gombrowicza jest walka formy z nijako*cią, konwencji z rozmamłaniem. Gombrowiczowska jest absolutna niemożno*ć, w którą zapada Artur, po gombrowiczowsku jest upupiony wójcio Eugeniusz, niemal z powrotem zapędzony do szkoły w swoich krótkich spodenkach. [...] Osobi*cie przypuszczam, że Mrożek widzi swój *wiat także w perspektywie katastrofy. Ale ten katastrofizm jest inny niż u Witkacego. Jak zawsze u Mrożka - dwuznaczny i ironiczny”.