DZIAŁANIE CZYNNIKÓW ŚRODOWISKOWYCH
Człowiek jest nieustannie narażony na działanie czynników fizycznych i chemicznych - naturalnych i wytwarzanych sztucznie. W wielu przypadkach są one niezauważalne lub nie powodują patologicznych reakcji organizmu. Wraz z rozwojem techniki zwiększa się jednak ich natężenie; przez to także oddziaływanie na organizm staje się wyraźniejsze. Można tu np. wymienić znaczenie hałasu czy promieniowania jonizującego. W warunkach naturalnych sygnał akustyczny stanowi informację ze strony środowiska, nie wpływając szkodliwie na czynność organizmu. Ludzie są także przystosowani do
naturalnego promieniowania jonizującego, jednakże jego wielokrotne zwiększenie ponad normę wywiera szkodliwy wpływ na tkanki, a nawet jest przyczyną rozwoju choroby.
HAŁAS
Bodźce akustyczne traktowane jako dźwięk, powstające i rozprzestrzeniające się w ośrodku sprężystym, przenoszą pewną ilość energii mechanicznej, która - oddalając się od źródła - rozprasza się i zmienia w energię cieplną. Działanie biologiczne tego bodźca wiąże się jednak nie z efektem cieplnym, lecz z pobudzeniem swoistego receptora w narządzie słuchu, co umożliwia w powiązaniu z artykułowaniem mowy komunikowanie się. W otoczeniu człowieka tworzy się bodziec o znacznym natężeniu, który może wywołać szkodliwe następstwa. Najogólniej mówimy wówczas o hałasie. Hałas jest uważany za dźwięk szkodliwy dla zdrowia. Przyjętym wskaźnikiem poziomu natężenia dźwięku jest decybel = dB.
Dźwięk w zależności od poziomu jego natężenia wywołuje reakcje fizjologiczne i patologiczne. Istnieje jednak różna wrażliwość osobnicza, przy tych samych bowiem wartościach fizycznych bodźca dla jednych jest on przykry (hałas), a dla innych pożądany (np. muzyka dyskotekowa).
Wpływ na narząd słuchu
Bodziec akustyczny wpływa na narząd słuchu, wywołując w nim swoistą reakcję. Zmęczenie słuchu i efekt maskujący są głównymi efektami fizjologicznymi. Zmęczenie słuchu wyraża się czasowym podniesieniem progu słuchu, związanym ze zmniejszeniem wrażliwości komórek słuchowych, występując w okresie kilku minut po zadziałaniu hałasu. Do wywołania tego zjawiska niezbędne jest natężenie powyżej 75 dB. Im dłużej działa hałas i o większym natężeniu, tym przesunięcie TIS jest znaczniejsze, a powrót do wartości wyjściowej wolniejszy. Wiadomo bowiem, że przy podniesieniu progu słuchu o 50 dB, stwierdzonym w 2 minuty po zakończeniu działania hałasu, narząd słuchu wymaga 16-godzinnej regeneracji w warunkach ciszy. Efekt maskowania odnosi się do zjawiska, w którym z dwóch tonów o różnej częstotliwości i natężeniu słyszymy tylko ton silniejszy, słabszy z nich jest zaś zagłuszany. Na przykład tony niskie tłumią tony wysokie. Efekt maskowania wiąże się z chwilowym podniesieniem progu słuchu dla tonu maskowanego.
Patologicznym następstwem działania hałasu jest głuchota. Może się ona pojawić jako uraz akustyczny w następstwie bardzo intensywnego, nagłego hałasu lub jako następstwo wielokrotnego działania hałasu na poziomie przekraczającym 90 dB. Typowym przykładem jest głuchota zawodowa u osób pracujących w hałasie bez odpowiednich zabezpieczeń. Trwałe uszkodzenie słuchu zawiera się zwykle w paśmie 3-6 kHz, utrudniając rozumienie mowy.
Wpływ na reakcje pozasluchowe
Oprócz wpływu na narząd słuchu, hałas wywołuje także reakcje w innych narządach i układach organizmu. W układzie krążenia stwierdza się pod wpływem hałasu chwilowe zwiększenie częstotliwości skurczów serca, obniżenie pojemności wyrzutowej serca oraz podwyższenie wartości ciśnienia tętniczego. Zmiany tego typu stwierdza się już od poziomu 70 dB. Krótkotrwały dźwięk powoduje zwężenie przekroju obwodowych naczyń krwionośnych, pogarszając ukrwienie skóry i błon śluzowych. Jednak zmiany przepływu krwi występują także w krążeniu narządowym, zwłaszcza w wątrobie i nerkach. Hałas o dużym natężeniu pogarsza ukrwienie części korowej nerek, a także zmniejsza przepływ mózgowy.
Poza narządem słuchu najważniejszym skutkiem patologicznego działania hałasu jest rozwój nadciśnienia tętniczego. U osób narażonych na długotrwałe działanie hałasu nadciśnienie tętnicze występuje częściej niż u osób nie narażonych. Za przypuszczalny mechanizm rozwoju w tych warunkach nadciśnienia uważa się niedobór jonów magnezowych.
Pod wpływem hałasu stwierdza się także znaczne zwiększenie oporu obwodowego. Skurcz drobnych naczyń krwionośnych u człowieka stwierdza się również w czasie snu. Pogorszenie ukrwienia tkanki pod wpływem hałasu impulsowego przebiega równocześnie ze zmianą rytmu EEG. W badaniach doświadczalnych na zwierzętach wykazano zaburzenia metaboliczne w mięśniu sercowym. Hałas obniża także stężenie magnezu w krwinkach czerwonych, wywołuje hipokaliemię, hiperglikemię i eozynofilię.
Zmienia także czynność gruczołów dokrewnych, wpływając na stężenie hormonów nadnerczy, gruczołów płciowych i gruczołu tarczowego. Ustalono, że u osób narażonych na silne bodźce akustyczne często występują objawy nadczynności gruczołu tarczowego. Hałas przyczynia się do nasilenia aktywności glukozo-6-dekarboksylazy i peroksydazy w gruczole tarczowym. Intensywny hałas (około 110 dB) wpływa na napięcie mięśni rzęskowych utrzymujących odpowiednią krzywiznę soczewki, a także mięśni gałki ocznej, utrudniając postrzeganie obrazów. Pogorszenie ukrwienia siatkówki ogranicza pole widzenia, zmniejszając percepcję barw (zwłaszcza czerwonej) i pogarszając widzenie nocne.
Długotrwałe narażenie na hałas powoduje gorszą sekrecję w przewodzie pokarmowym, z osłabieniem perystaltyki, a nawet powstawaniem choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy. W warunkach doświadczalnych u zwierząt stwierdzono wylewy w błonie śluzowej żołądka. Ogólnie biorąc, hałas wywołuje wiele ujemnych następstw, przyczyniając się do zwiększenia wrażliwości organizmu na rozmaite czynniki szkodliwe.