Praca nauczyciela przedmiotów humanistycznych z dziećmi niewidomymi.
Efektywność pracy z dziećmi niewidomymi w dużej mierze zależy od osobowości nauczyciela a także jego kreatywności w podejmowanych działaniach edukacyjnych. Wymaga również od nauczyciela odpowiedniego przygotowania metodycznego, a więc właściwego doboru metod, form pracy i pomocy dydaktycznych.
W szkołach z przedmiotów humanistycznych naucza się m.in.; języka polskiego, historii i wiedzy o społeczeństwie oraz sztuki obejmującej wychowanie muzyczne i wychowanie plastyczne.
Nauczyciel danego przedmiotu ma możliwość wybrać odpowiadający mu program nauczania wraz z podręcznikami. Jeżeli w klasie jest uczeń niewidomy, przed dokonaniem takiego wyboru nauczyciel powinien sprawdzić, do których programów zostały wydane podręczniki w brajlu. Wybór programu i podręcznika, który jest niedostępny w brajlu wymaga od nauczyciela konieczności przeanalizowania podręczników wydanych tymi technikami po to, aby wybrać dla ucznia niewidomego podręcznik zawierający treści najbardziej zbliżone do programu realizowanego w danej klasie. Może również uzupełniać program o wybrane treści, jeśli ma dostęp do komputera i drukarki brajlowskiej. Działania takie wymagają od nauczyciela dużego zaangażowania i poszukiwania najkorzystniejszych metod i form przekazywania wiedzy.
Odnosząc się do nauczania języka polskiego należy zaznaczyć, iż jest to przedmiot, w którym realizacja podstawy programowej najmniej różni się w nauczaniu dzieci widzących i niewidomych. Wynika to z możliwości używania przez dzieci niewidome pisma brajla w odczytywaniu i zapisywaniu tekstów.
Naukę czytania i pisania brajlem prowadzi się równolegle i rozpoczyna się ją już w pierwszych tygodniach pracy dziecka w szkole. Dziecko odczytuje litery i słowa napisane na osobnych karteczkach, segreguje je i układa z nich zdania. Na początku dziecko rozpoczyna naukę pisania na maszynach brajlowskich a w drugiej lub trzeciej klasie uczy się pisać także na tabliczkach, co będzie dla niego przydatne w sporządzaniu krótkich notatek, podpisów, pisaniu listów. Pod koniec pierwszego roku nauki większość dzieci poznaje już wszystkie litery, cyfry, znaki interpunkcyjne i czyta proste teksty. Nauczyciel powinien już w tym czasie zapoznać dziecko z biblioteką i zachęcić je do wypożyczania i czytania książek, co wpłynie korzystnie na utrwalenie i doskonalenie posługiwania się pismem brajla.
Bardzo ważne jest również rozwijanie słownictwa i form wypowiadania się dzieci niewidomych. Słowo jest głównym sposobem porozumiewania się dzieci niewidomych z otoczeniem. Nauczyciel języka polskiego, powinien szczególnie dbać o rozwój słownictwa uczniów, o precyzyjne wyrażanie się, zdobycie potrzebnych pojęć. Mówienie powinno mieć zawsze charakter jak najbardziej naturalny i odnosić się do tego, co dziecko interesuje, przejmuje, niepokoi czy cieszy. Należy zadbać o doskonalenie ustnych wypowiedzi ucznia, zachęcać go do brania czynnego udziału w dyskusjach i prawidłowego formułowania własnych myśli. Jest to jednym z warunków lepszego komunikowania się osoby niewidomej z otoczeniem.
Dużą rolę w mówieniu odgrywa opis. Dzieci opisują to, co oglądają dotykiem, przez to zdobywają i sprawdzają swoją wiedzę, a także doskonalą wypowiadanie się. Nauczyciel powinien organizować wycieczki i zachęcać dzieci do komunikowania się ze spotkanymi ludźmi, przez co zwiększa się zasób słownictwa i dziecko ma okazję nauczyć się prawidłowych kontaktów interpersonalnych.
Chęć czytania powszechna w klasach młodszych, maleje im dziecko jest starsze, także ważnym zadaniem lekcji języka polskiego jest doskonalenie czytania. Umiejętność szybkiego czytania umożliwia dalsze kształcenie. Zadaniem nauczyciela jest zachęcanie dzieci do czytania, poprzez uatrakcyjnianie lektur przez powszechnie lubiane konkursy a także egzekwowanie od uczniów przeczytania określonej liczby książek. Oczywiście należy zauważyć, że omawianie lektur z niewidomymi uczniami stanowi większy problem niż z uczniami widzącymi. Nauczyciel nie powinien jednak rezygnować z omawiania tych lektur. Środkiem zastępczym i pewnym ułatwieniem w poznawaniu lektury jest korzystanie z książek nagranych na kasetach. Należy uczyć dzieci poznawania książek drogą słuchową, ale też dbać o właściwe proporcje między słuchaniem a czytaniem. Dzieci niewidome pracy z tekstem powinny uczyć się na mniejszych formach, głównie na opowiadaniach i wierszach drukowanych w podręcznikach.
Nauczyciel powinien zachęcać uczniów niewidomych do korzystania z czasopism wydawanych brajlem, co korzystnie wpłynie na rozszerzanie horyzontów poznawczych dziecka. Część artykułów może być wykorzystana na lekcjach a pozostała część może stanowić lekturę domową uczniów. Dzieci mogą pisać listy do redakcji, przez co uczą się pisemnej formy komunikowania się z otoczeniem.
Nauczyciel powinien również zadbać, aby dziecko niewidome na lekcji języka polskiego nauczyło się korzystać ze słownika ortograficznego, słownika wyrazów obcych i dostępnych w brajlu leksykonów. Ta umiejętność będzie przydatna dziecku w dalszym toku uczenia się.
Dziecko niewidome powinno także zapoznać się z gramatyką i ortografia języka polskiego. Lekcje poświęcone wiedzy o języku, czyli gramatyka na ogół nie są lubiane przez uczniów. Konieczna jest jednak nauka zasad gramatycznych, przez to rozwija się logiczne myślenie, a opanowanie składni umożliwia prawidłową interpunkcję. Znajomość gramatyki własnego języka ułatwia naukę języków obcych. Opanowanie zasad ortografii jest trudne zwłaszcza dla dziecka niewidomego, ponieważ nie może ono zobaczyć wyrazu. Jego poznanie dotykowe wyrazu musi być bardziej świadome. Nauczyciel musi stosować różne sposoby, aby utrwalać zasady ortografii, np. dzieci wypisują brajlem źle napisane wyrazy, przepisują je kilkakrotnie, używają ich w zdaniach, prowadzą również słowniczki ortograficzne.
Dla dzieci niewidomych czytanie i pisanie brajlem jest głównym sposobem zdobywania wiedzy i rozwoju umysłowego. Zadaniem wszystkich nauczycieli, a polonistów w szczególności, jest stwarzanie możliwości doskonalenia tej sztuki. Po odpowiednim przygotowaniu przekazu dziecko niewidome może w pełni przyswajać sobie materiał przekazywany na lekcjach z innych przedmiotów.
Dziecko korzystające z podręcznika brajlowskiego powinno go dobrze znać, należy zapoznać je ze spisem treści. Wg spisu treści dziecko powinno umieć odszukać odpowiedni rozdział, temat, podtemat. Ważna jest również umiejętność znajdowania przez dziecko akapitów, interpretowania wykresów, tabel i tablic chronologicznych.
Oprócz wiadomości, które dziecko nabywa na lekcjach i z podręczników, nauczyciel powinien zachęcać je także do korzystania z innych źródeł zdobywania wiedzy. Najszybciej aktualne informacje, dotyczące sytuacji w regionie, w kraju i na świecie uczeń niewidomy może uzyskać z programów radiowych i telewizyjnych. W czasie audycji telewizyjnych ważne jest, aby skomentować dziecku niewidomemu to, co dzieje się na ekranie. Korzystanie ze środków masowego komunikowania się pozwoli dziecku na szersze spojrzenie na wydarzenia omawiane na lekcji historii czy wiedzy o społeczeństwie.
Na lekcjach historii lub wiedzy o społeczeństwie nauczyciel odwołuje się do tekstów źródłowych, np. kronik, pamiętników, ustaw, konstytucji i innych dokumentów. Jednym z dokumentów wydanych w brajlu jest Konstytucja RP i może ona posłużyć dziecku niewidomemu do samodzielnego zapoznania się z układem i formą ustawy zasadniczej a także z treścią wybranych artykułów. Nauczyciel powinien zadbać o to, aby dziecko niewidome miało możliwość doświadczyć tego poznania. Z dokumentami źródłowymi wykorzystywanymi na lekcjach, a niedostępnymi w brajlu, trzeba zapoznać ucznia niewidomego, opisać ich formę, a w razie potrzeby odczytać treść.
Nauczyciele historii, aby poszerzyć wiedzę uczniów, organizują wycieczki, np. do muzeum. Konieczne jest uzyskanie zgody odwiedzanych muzeów na umożliwienie niewidomym uczniom dotykania przynajmniej niektórych eksponatów lub ich kopii. Te obiekty, czy eksponaty, które nie są możliwe do obejrzenia dotykiem, powinny być uczniowi niewidomemu opisane ustnie.
Nauczyciel powinien także zainteresować uczniów niewidomych literaturą historyczną; mitami, legendami, powieściami historycznymi, pamiętnikami, opracowaniami popularno- naukowymi, gdyż literatura jest dla uczniów z dysfunkcją wzroku najbardziej dostępną dziedziną twórczości.
Na lekcjach historii i wiedzy o społeczeństwie używa się map dla zilustrowania rzeczywistości historycznej i współczesnej. Nauczyciel powinien zadbać o aktualne i wypukłe mapy, z których mogą korzystać wszystkie dzieci zarówno widzące jak i niewidome. Dla własnych potrzeb nauczyciel może przygotować na podstawie zwykłych map historycznych uproszczone mapki wypukłe, które nie powinny zawierać zbyt wielu szczegółów, aby były czytelne dla dzieci niewidomych. Nauczyciel zapisując na tablicy różne informacje zawsze powinien podawać ich treść ustnie, aby dziecko niewidome mogło sobie zapisać brajlem.
W bloku przedmiotów humanistycznych znajduje się także sztuka, która obejmuje wychowanie muzyczne i plastyczne. Nauczając tego przedmiotu można odnaleźć i rozbudzić w dziecku wiele zainteresowań twórczych, których dopełnieniem mogą się stać zajęcia pozalekcyjne lub pozaszkolne. Wypowiedź poprzez sztukę na drodze twórczego działania jest dla dzieci niewidomych szansą zaistnienia, a być może w przyszłości realną możliwością zarobkowania poprzez działalność muzyczną lub plastyczną.
Nauczyciel odciska mocną pieczęć swoich zainteresowań i swojej metody na dziecku. Ważna jest współpraca między nauczycielami, aby można było wychwycić uzdolnienia dziecka, jeśli je posiada. Istotne jest rozpoznanie na zajęciach sztuki, by nie skierować dziecka na zajęcia, które osłabiają jego twórczą wypowiedź, tylko dlatego, że ogólnie przyjęta opinia każe mu np. ćwiczyć na fortepianie. Nauczyciel sztuki musi nieć odwagę powiedzieć w stosownej chwili dziecku niewidomemu jak i jego najbliższym, że może dana droga twórcza nie jest właściwa i zachęcić do poszukiwania innych dróg ekspresji twórczej.
Dla dziecka niewidomego większość technik plastycznych jest dostępna. Potrzeba tylko trochę wyobraźni i cierpliwej wyrozumiałości ze strony nauczyciela. Niewidomy, choć nie spostrzega kolorów, przyswaja sobie stosowne pojęcia i bardzo często używa ich zazwyczaj w formie związków skojarzeniowych typu- „zielona trawa” czy „niebieskie niebo”. Najprostszymi technikami dostępnymi dla niewidomego są wszelkie sposoby modelowania, poczynając od plasteliny i modeliny, poprzez przeróżne masy. Praca w tych technikach, poza rozwijaniem sprawności manualnej, jest doskonałym sprawdzianem wyobraźni i znajomości pojęć dziecka niewidomego. Nauczyciel powinien pamiętać, że dla niewidomego ważna jest faktura materiału. Zmienność faktury może być wspaniałym środkiem wyrazu plastycznego. Każda technika pozwalająca niewidomemu „zobaczyć” rezultaty swego działania, jest dobra.
Nauczyciele powinni sprawdzać wiedzę ucznia niewidomego na podstawie przeprowadzanych kartkówek i sprawdzianów. Nauczyciel ma kilka możliwości sprawdzenia prac pisemnych, jeśli zna pismo brajla odczytuje je sam i ocenia pracę. Jeśli nie zna tego systemu, uczeń bezpośrednio po zakończeniu sprawdzianu odczytuje zapisany tekst. Przeprowadzenie sprawdzianów w formie testów zobowiązuje nauczyciela do podania go dziecku niewidomemu w brajlu. Pytania testowe nie powinny zawierać elementów przedstawionych na fotografiach czy obrazkach. Takie pytania powinny zawierać opis, aby dziecko niewidome je zrozumiało, biorąc także pod uwagę zdobytą wiedzę na ten temat.
Praca nauczyciela z dziećmi niepełnosprawnymi, w tym przypadku z niewidomymi wymaga od niego dużego zaangażowania i ciągłego poszukiwania jak najkorzystniejszych metod działania, aby proces kształcenia był bardziej skuteczny. Zwłaszcza praca nauczycieli przedmiotów humanistycznych z dzieckiem niewidomym ma duży wpływ na jego późniejsze sukcesy w nauce. Na lekcji języka polskiego dziecko uczy się pisać i czytać brajlem, a opanowanie tej umiejętności przez dziecko niewidome daje mu duże szanse na realizowanie swoich planów życiowych.
1