MESJANIZM I TOWIANIZM
Towianizm, filozofia stworzona przez Andrzeja Towiańskiego (1799-1878), mistyka i reformatora religijnego, która wywarła duży wpływ na polski romantyzm, szczególnie na A. Mickiewicza i J. Słowackiego. W 1841 Towiański przebywający na emigracji w Paryżu proklamował rozpoczęcie "sprawy Bożej" - nowej, wyższej epoki chrześcijaństwa. Założył Koło zwolenników swojej nauki, które istniało również po wydaleniu go z Francji 1842.
Towianizm była koncepcją dalszego rozwoju świata jako procesu wznoszenia się duchów ku Bogu, w szeregu kolejnych wcieleń. Warunkiem ich doskonalenia się miały być "troista ofiara" - ducha, czynu i ciała, realizowana przy pomocy pracy wewnętrznej oraz wpływu "jasnych duchów". Człowiek dysponujący szczególną mocą duchową może poskromić "duchy ciemne" i uzyskać dla wybranego narodu (w tym wypadku Polski) nadprzyrodzoną moc, a za jego pośrednictwem - dla całej ludzkości. Szczególną rolę w rozwoju tej mesjanistycznej koncepcji miały odegrać Słowiańszczyzna i Francja, dlatego Polska powinna przestać nienawidzić Rosję, a także wyrzec się idei rewolucyjnych.
Mickiewicz
W 1817 r. powstaje Towarzystwo Filomatów (Uniwersytet Wileński), cechujące się patriotyzmem, zamiarem wpływania na stan oświaty, chęcią kształtowania świadomości obywatelskiej społeczeństwa, etyką obowiązku, cnotą powinności społecznych, walką z egoizmem. Ten okres pozostawił w Mickiewiczu trwałe rysy - skłonność do wspólnot przyjacielskich, gotowość do ofiar dla dobra powszechnego, wyzbycie się egoizmu.
W literaturze mesjanizmem nazywano przekonanie, że czyjeś losy są identyczne z losami Chrystusa. W ten sposób, w literaturze polskiego romantyzmu, np. w III części Dziadów Adama Mickiewicza, w scenie widzenia księdza Piotra Polska występuje jako Chrystus narodów ukrzyżowany na krzyżu trzech zaborców. Cierpienie narodu polskiego było uzasadniane właśnie przez koncepcję mesjanizmu narodowego. Było to podstawą powstania nurtu filozoficznego nazywanego mesjanizmem polskim
„Dziady” drezdeńskie są arcywzorem polskiego dramatu romantycznego - to połączenie w jednym utworze problematyki polityczno-historycznej oraz metafizycznej, dotyczącej zarówno Boga, jak więzi świata duchów z losem i działaniami człowieka.
„Dziady” poświęcone zostały bohaterom historii podziemnej i podjęto w nich trud wydobywania „na jaśnię' tego, o czym milczy pismo drukowane.
Charakterystyczne dla dramatu jest udziecinnienie ofiar carskiego aparatu policji, pomniejszenie ich możliwych win - „ofiara niewinna”.
Do walki ze złem historycznym, uosobionym w caryzmie, Bóg wybrał Polskę nie tylko ze względu na jej dawniejsze zasługi dla wiary i wolności , czego dowodzi się w „Księgach narodu”, ale także z uwagi na niewinny charakter poniesionych cierpień.
„Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego” (1832) zwracają się do bohatera zbiorowego „Braci-Wiary-Żołnierzy”. Miały one przede wszystkim wychowywać i nauczać. Wychowywać rzeszę polskich emigrantów, a nauczać religii wolności i wiary w jej zwycięstwo. Ich mesjanizm wzywa do czynu i wielorako pojętego wysiłku.
Obserwujemy tu nieumiarkowany krytycyzm wobec „bałwochwalczych” narodów Zachodu.
Wygnańcy, do których kierowane są nauki moralne „Ksiąg pielgrzymstwa”, nie są zwykłymi emigrantami, lecz wybranymi przez wyższe przeznaczenie rycerzami wolności powszechnej - pielgrzymami zdążającymi do mesjanistycznie wyznaczonego celu.
Widzimy tu przekonanie o wspólnocie wolności ludów. „Powszechna federacja europejska”- nową formułą internacjonalizmu narodów wyzwolonych od wojen narzucanych przez interesy władców. Polska jako awangarda europejskiego frontu wolności.
Publicystyka lat 30. to znakomity zapis romantycznego myślenia politycznego, łączącego rewolucję z chrześcijaństwem, wolność z uniwersalizmem, mesjanizm polski ze zbawieniem świata.
W lipcu 1841r. spotyka Andrzeja Towiańskiego i przystępuje do instalowanej przez niego w Paryżu Sprawy Bożej. Mickiewicz poświęca się organizacji i kształtowaniu życia w zamkniętej społeczności.
(pisma Towiańskie 1841-1846)
Jednak uniezależnia się od Towiańskiego, co wynika z braku rezultatów jego wysiłków, izolacjonizmu grupy, kojarzonej z resztą nawet z sektą, dyktatorskich zapędów Towiańskiego i jego niechęci do politycznej aktywności.
W okresie Wiosny Ludów działa już zupełnie samodzielnie.
Świadectwem poglądów Mickiewicza - romantycznego mistyka i towiańczyka, jest czteroletni kurs wykładowy literatury słowiańskiej w College de France od XII 1840 do V 1844 r.
Poeta spożytkował, wypracowany min. przez Herdera, mit dobrego Słowianina, który w sercu i umyśle przechował wzór człowieka wedle projektu Boga.
Towiański uosobienie mesjanizmu, Mąż Naznaczony, Człowiek Globu
Towiański to więcej niż święty. Jedynie porównanie z Chrystusem wydawało się Mickiewiczowi właściwe i oddające rangę zjawiska, także rolę niezwykłej osoby. Poeta nie musiał upatrywać w Towiańskim Chrystusa na nowo wcielonego, wystarczała analogiczna rola, którą kiedyś spełnił Bóg ucieleśniony, teraz zaś inny <<mąż Boży>> w zmienionych warunkach podejmie zadanie porównywalnie wielkie
Słowacki
„Kordian” jest polemiką z najpopularniejszą, utwierdzoną autorytetem, „Diadów” drezdeńskich mesjanistyczną interpretacją przeznaczenia Polski.
Twórczość Juliusza Słowackiego podzielić można na dwa zasadnicze okresy: okres twórczości przedmistycznej i okres twórczości mistycznej. Ten drugi wyznacza spotkanie Słowackiego z Andrzejem Towiańskim, które odbyło się 12 lipca 1842 roku w Paryżu. Wtedy w utworach Słowackiego pojawiły się motywy charakterystyczne dla gnozy — wiedzy o boskich tajemnicach, przeznaczonej dla wybranych.
Słowacki, co jest cechą wybitnie gnostyczną, wierzył w nieograniczone możliwości poznawcze jaźni człowieka. Poznanie fundamentalnych praw ducha zależne było od spojrzenia skierowanego do własnego wnętrza. Dzięki łasce, jakiej udzielił Słowackiemu Chrystus, poeta przypomniał sobie wiekowe dzieje swego ducha i z tej perspektywy interpretował otaczający go świat. Dlatego każda dziedzina ludzkiej aktywności miała dla niego duchowe znaczenie.
„Genezis z Ducha”(1844-46) to pismo mistyczno-filozoficzne o charakterze poetyckiego traktatu, przez samego poetę nazwane „modlitwą”. Teza główna zawiera się w stwierdzeniu, że „wszystko przez Ducha stworzone jest, a nic cielesnego celu nie istnieje”.
Słowacki stwierdza wręcz, że pisał to pod wpływem objawienia.
Słowacki przeżywa kryzys twórczy, z którego spróbuje się wydobyć w 1842 r. „czas narodzin z ducha”, mistycznych objawień, zdobywania duchowego przywództwa cierpieniem, ofiarą i twardą służbą społeczną.
Katalizatorem tych przemian jest właśnie Towiański.
Słowacki przeżywa fascynację ideą i człowiekiem.
Jednak z kołem Sprawy Bożej szybko popada w konflikty, zbyt ceni sobie niezależność.
Krasiński
Lata 40. to u Krasińskiego wybuch mesjanizmu. Zmartwychwstanie Polski-i to rychłe- nie uległo dla niego wątpliwości. To przekonanie widoczne jest już w „Trzech myślach pozostałych po śp. Henryku Ligenzie” - symbolika grobu jako kolebki nowego życia; pogrzebowy pochód narodu do grobu.
Jest to mesjanizm motywowany religijnie i emocjonalnie, odwołujący się bądź do chrześcijańskiej symboliki zmartwychwstania, bądź nagrody za cnotę.
Krasiński ukonkretnia i upolitycznia argumenty za zmartwychwstaniem. Oto Polska ma zbawić świat od kataklizmów rewolucji, od rzezi i krwi rozlewu, od etyki opartej na nienawiści i zemście.
Miłość i wiara ( „Irydion”) trzeba potraktować jako słowa-klucze ówczesnej poezji Krasickiego i jego mesjanistycznego światopoglądu.
Drastyczność przykładu polskiego miała unaocznić dobitnie konieczność duchowej przebudowy porządku ziemskiego, „wielkiego przemienienia” wedle zasad chrześcijańskich.
W mesjanizmie tym niewielką jednak rolę odgrywają zbawcze idee cierpienia, ofiary, a zgoła nieobecny był apologetyczny ton wobec wybranej polskiej zbiorowości narodowej.
To mesjanizm dośc zracjonalizowany, poddany rygorom historiozoficznym, zaangażowany w budowanie przyszłościowej wizji świata, od moralności po politykę, namiętnie i konsekwentnie przeciwstawianą utopii rewolucyjnej.
Norwid
Norwid był niewątpliwie chrześcijańskim prowidencjalistą i przyjmowal, że ludzki plan świata realizuje się zgodnie z wyższym zamysłem Boga i jego wolą dziejotwórczą. Z tym zaufaniem do boskich planów historycznych wiązał aktywizm, jednostkowy i społeczny.
Był zdecydowanym przeciwnikiem romantycznego egzaltowania się ojczyzną i absolutyzowania problematyki narodowej. Jednak w „Epos-nasza”, jednym z najwspanialszych utworów Norwida, więż narodowa, pamięć o kraju cierpiącym jest motywem duchowej wędrówki identyfikująca potraktowanego przez poetę współczesnego Don Kichota, dla którego Dulcyneą była ojczyzna.
Rychło jednak wyobrażenie o ojczyznie uległo transformacji w mit kraju idealnej prostoty i dobroci, jak w „Mojej piosnce II”.