Metody analizy ekonomicznej

W najbardziej ogólnym ujęciu metoda to sposób badania przedmiotu, a więc w naszym przypadku - sposób badania stanu i wyników finansowych przedsiębiorstwa.

Podziału metod analizy ekonomicznej (w tym finansowej) można dokonać uwzględniając różne kryteria.

Biorąc pod uwagę zakres lub - nieco ściślej - stopień rozwinięcia metod analizy w przeprowadzanym badaniu przedmiotu, wyróżnić można:

• analizę elementarną, obejmującą rozłożenie badanego przedmiotu na elementy bez ustalania wzajemnych związków,

• analizę funkcyjną, obejmującą rozłożenie badanego przedmiotu na odpowiednie składniki z uwzględnieniem związków między tymi składnikami,

• analizę logiczną, obejmującą rozłożenie badanego przedmiotu na składniki z uwzględnieniem ich stosunków logicznych.

Przyjmując za podstawę podziału tok analizy, wyróżnić można:

• analizę dedukcyjną, w której przechodzi się od zjawisk ogólnych do zjawisk szczegółowych, od skutków do przyczyn,

• analizę indukcyjną, zakładającą odwrotny tok badania, tj. rozpatrywanie najpierw zjawisk szczegółowych, a następnie przechodzenie do zjawisk bardziej złożonych, o większym stopniu syntezy, pozostających w przyczynowym związku z tymi zjawiskami szczegółowymi.

Z punktu widzenia badanych zjawisk ekonomicznych wyróżnić można:

• metody analizy jakościowej oparte na opisie w formie werbalnej związków i zależności między wskaźnikami ekonomicznymi,

• metody analizy ilościowej, które pozwalają na kwantyfikację związków i zależności między badanymi zjawiskami.

Przyjmując różny stopień pogłębienia badania wskaźników, wyodrębnia się:

• analizę porównawczą, polegającą na określeniu bezpośrednich związków kształtujących się między wskaźnikami ekonomicznymi; pozwala to na ustalenie odchyleń oraz dokonanie na ich podstawie ogólnej oceny;

• analizę przyczynową, polegającą na ustaleniu odpowiednio wyizolowanych czynników, które pociągnęły za sobą określone uprzednio odchylenia, oraz stopnia intensywności ich oddziaływania.

W praktyce prace analityczne zbyt często ograniczają się do analizy porównawczej, podejmowana zaś analiza przyczynowa dotyczy jedynie pojedynczych, nie zawsze najistotniejszych wskaźników ekonomicznych. Tymczasem dokonywanie oceny wielu zdarzeń i procesów gospodarczych (szczególnie odzwierciedlonych we wskaźnikach finansowych) wyłącznie na podstawie analizy porównawczej okazuje się zbyt powierzchowne. Trudno wówczas o pełniejszą orientację o stopniu oddziaływania czynników negatywnych na zaistniałe odchylenia, a zatem o skuteczniejsze zapobieganie im w przyszłości.

Trudności rozszerzenia analizy przyczynowej wiążą się, oprócz czynników organizacyjno-technicznych, z większą jej pracochłonnością oraz koniecznością ścisłego sprecyzowania czynników oddziałujących na poszczególne wskaźniki ekonomiczne. W tym ostatnim przypadku bardzo pomocne mogą być opracowane - w toku prac przygotowawczych do właściwej analizy - tablice powiązań przyczynowo-skutkowych podstawowych wskaźników ekonomicznych przedsiębiorstwa. W tablicach tych badane wskaźniki potraktowane powinny być jako ogniwa w przyczynowo-skutkowym łańcuchu zależności, uwzględniając z jednej strony czynniki wpływające na dany wskaźnik, z drugiej zaś kierunki jego oddziaływania na inne. Chcąc bowiem wszechstronnie przeanalizować określone zagadnienie, trzeba poznać typowe prawidłowości w przyczynowym powiązaniu zdarzeń gospodarczych.

W opracowaniu tablic powiązań przyczynowo-skutkowych wyróżnić można następujące etapy.

• ustalenie zdarzeń gospodarczych występujących na obszarze kontrolowanym przez określone wskaźniki wiodące,

• ustalenie przejawiających się powiązań przyczynowo-skutkowych,

• uporządkowanie tych zdarzeń i odzwierciedlających je wskaźników w łańcuchy przyczynowo-skutkowe według chronologii zależności.

Takie przyczynowe zależności wskaźników ekonomicznych mogą prowadzić do wykształcania układów strukturalnych, nazywanych „piramidą wskaźników" oparta na nich analiza nosi zaś nazwę analizy piramidalnej.

Analiza porównawcza

Ogólna metoda porównań stosowana w analizie porównawczej może występować w kilku odmianach wynikających ze zróżnicowania bazy porównawczej oraz z odmiennych kierunków porównawczego podstawienia wskaźników ekonomicznych.

Wyróżnić należy trzy kierunki badania wskaźników (danych liczbowych):

• porównania ze wskaźnikami postulowanymi (tzw. porównania z planem),

• porównania ze wskaźnikami okresów ubiegłych lub przyszłych (tzw. porównania w czasie),

• porównania ze wskaźnikami innych jednostek gospodarczych (tzw. porównania w przestrzeni).

Porównania ze wskaźnikami postulowanymi polegają najczęściej na odniesieniu osiągniętych wskaźników do danych planu. Oprócz porównań z planem wystąpić mogą porównania danych rzeczywistych z danymi kalkulacji wstępnej, kosztorysów, kosztu normatywnego lub szczegółowych limitów czy też norm. Porównania te pozwalają przede wszystkim ustalić odchylenia od założonych wielkości przewidywanych.

W obrębie porównań z planem (a także szerzej - ze wskaźnikami postulowanymi) wyróżnić można w dalszym ich podziale:

• porównania z planem pierwotnym,

• porównania z planem skorygowanym.

Porównanie z planem pierwotnym polega na bezpośrednim odniesieniu danych sprawozdawczych do danych planu traktowanego jako wytyczna działania w wybranym obszarze. Przykładowo charakter taki ma porównanie osiągniętej kwoty zysku z kwotą przyjętą do biznesplanu czy też porównanie stanu faktycznego określonego asortymentu zapasów materiałowych ze stanem zapasu normatywnego.

Porównanie z planem skorygowanym polega natomiast na odniesieniu danych sprawozdawczych do danych planu pierwotnego, odpowiednio skorygowanego (podwyższonego lub obniżonego) w zależności od kształtowania się innego wskaźnika limitującego wielkość wskaźnika objętego badaniem. Takim np. wskaźnikiem limitującym koszty jest ilość lub wartość produkcji wytworzonej lub sprzedanej.

Odchylenia ujawniane przy porównaniach z planem pierwotnym nazywane są odchyleniami bezwzględnymi, z planem skorygowanym zaś - odchyleniami względnymi.

Porównania w czasie powinny pozwolić na ocenę dynamiki zjawisk gospodarczych, ocenę rozmiarów i tempa zmian wskaźników ekonomicznych badanego okresu w porównaniu z okresami ubiegłymi lub okresem przyszłym (planem na okres następny). Podkreślić należy celowość uwzględniania w tego rodzaju porównaniach trzech odcinków czasowych (np. danych sprawozdawczych i danych dwóch okresów ubiegłych), co umożliwia ustalenie tendencji rozwojowej. Ze względu na liczne zmiany wskaźników takie porównanie w obecnej praktyce gospodarczej okazuje się często niemożliwe. Stąd też przywiązywać należy szczególną wagę do prawidłowego porównania dwóch okresów.

Przy porównaniach dwóch lat możliwe jest i celowe porównywanie danych za określone kwartały czy miesiące roku obliczeniowego z danymi za podobne kwartały lub miesiące roku ubiegłego, ewentualnie porównywanie danych narastających za poszczególne miesiące.

Przy porównaniach w czasie wyróżnić można:

• porównanie w czasie zwykłe (przy podstawie stałej),

• porównanie w czasie łańcuchowe (przy podstawie zmiennej).

Porównanie zwykłe polega na odniesieniu wskaźników z różnych okresów do wskaźnika z jednego, wybranego okresu (tego samego przy wszystkich kolejnych porównaniach), nazywanego podstawowym (tzw. wskaźnik jedno-podstawowy). Pozwala to na ustalenie stopnia wzrostu lub zmniejszenia wskaźników ekonomicznych objętych badaniem w stosunku do okresu podstawowego.

Porównanie łańcuchowe polega na odniesieniu wskaźników okresów objętych badaniem do wskaźników okresu poprzedzającego. Porównanie takie stosowane przy badaniu w ciągu kilku okresów pozwala w szczególności na określenie tempa ich wzrostu lub zmniejszenia. Możliwe jest więc ustalenie nie tylko kształtującej się tendencji, lecz także jej nasilenia w poszczególnych okresach.

Porównania w przestrzeni - będące trzecim z omawianych kierunków porównań - sprowadzają się do odniesienia wybranych wskaźników badanej jednostki gospodarczej do podobnych, porównywalnych wskaźników występujących w innej jednostce. Pozwala to na stwierdzenie, w jakim stopniu stan lub wyniki ekonomiczne badanej jednostki gospodarczej odchylają się od danych jednostki będącej podstawą porównania.

Przy porównaniach w przestrzeni wyróżnić można:

• porównania w przestrzeni wewnętrzne,

• porównania w przestrzeni zewnętrzne.

Z punktu widzenia przedsiębiorstwa porównania wewnętrzne polegają na różnorodnych porównaniach wskaźników ekonomicznych między jednostkami gospodarczymi wchodzącymi w skład przedsiębiorstwa, np. między wydziałami produkcyjnymi, brygadami roboczymi, stanowiskami pracy. Uwzględnia się w nich wybrane wskaźniki charakteryzujące stopień realizacji odcinkowych zadań produkcyjnych lub finansowych. Zakres ich stosowania i rozwinięcia zależy przede wszystkim od stopnia zorganizowania i pogłębiania wewnętrznego rozrachunku gospodarczego.

Porównania zewnętrzne polegają na odniesieniu wskaźników badanego przedsiębiorstwa do wybranych danych innych przedsiębiorstw. Zależnie od założonego celu i możliwości doboru materiałów źródłowych porównania te mogą mieć różny zakres merytoryczny i stopień szczegółowości. Mogą wystąpić tu porównania wskaźników przedsiębiorstw wchodzących w skład tej samej branży lub innych branż. Porównania międzybranżowe, ze względu na narastające zróżnicowanie przedmiotowe, opierać się mogą przede wszystkim na syntetycznych wskaźnikach finansowych. Godne uwagi mogą być również porównania międzynarodowe, polegające na porównaniu wybranych wskaźników przedsiębiorstw krajowych i zagranicznych. W dążeniu do obiektywizacji analizy ekonomicznej pożądane jest podejmowanie porównań różnokierunkowych. Wśród nich jednak nadrzędny charakter mają porównania w przestrzeni, których rozwinięciem stają się porównania z planem i porównania w czasie.

Dane liczbowe czerpane ze sprawozdań lub urządzeń ewidencyjnych do celów analizy są często nieporównywalne. Pominięcie tego faktu w pracach analitycznych prowadzić może do błędnych ocen i wniosków. Zatem przed porównywaniem wskaźników konieczne jest ustalenie rodzajów i rozmiarów ewentualnych zmian, a w istocie - zakłóceń w porównywalności, oraz eliminowanie lub odpowiednie ich uwzględnianie w dokonywanej ocenie stanu i wyników ekonomicznych.

Wyróżnić można następujące zmiany (zakłócenia) w porównywalności wskaźników ekonomicznych:

• zmiany metodologiczne,

• zmiany finansowe (cenowe),

• zmiany organizacyjne,

• zmiany rzeczowe (przedmiotowe).

Zmiany o charakterze metodologicznym wynikają z odmiennej treści i budowy wskaźników ekonomicznych. Mają one swe źródło w dążeniu do konstruowania wskaźników najbardziej prawidłowych i przydatnych pod względem informacyjnym lub stymulacyjnym.

Chcąc doprowadzić dane do warunków porównywalności pod względem metodologicznym, należy przeliczyć dane okresu ubiegłego i dane okresu bieżącego do momentu zmiany, według zasad budowy określonych wskaźników przyjętych w okresie sprawozdawczym. Przeliczenie to może być dokonane metodą bezpośrednią (szczegółową) lub metodą uproszczoną (wskaźnikową).

Zmiany o charakterze finansowym (cenowym) powstają na skutek zmian cen sprzedaży wyrobów, robót i usług lub cen zakupu surowców, materiałów i usług. Podobnie traktować należy zmiany stawek amortyzacyjnych, taryf przewozowych, telekomunikacyjnych i pocztowych, składek ubezpieczeniowych, oprocentowania kredytów bankowych itp. Zmiany te mogą zaistnieć w ciągu badanych okresów lub na ich przełomie.

W celu doprowadzenia do porównywalności danych z tytułu zmiany cen należy:

• przy zmianach, które wystąpiły w roku ubiegłym, przeliczać dane za cały okres do dnia wejścia w życie zmian,

• przy zmianach, które wystąpiły na przełomie roku ubiegłego i bieżącego, przeliczać dane za cały analogiczny okres roku ubiegłego,

• przy zmianach, które weszły w życie w ciągu roku bieżącego, przeliczać dane roku ubiegłego odpowiadające okresowi roku bieżącego, od którego nastąpiły zmiany.

Zmiany o charakterze organizacyjnym pojawiają się w przypadku dokonywanych w przedsiębiorstwie różnego rodzaju reorganizacji (np. podziału przedsiębiorstwa na inne jednostki organizacyjne).

Doprowadzenie do porównywalności pod względem organizacyjnym polega na przeliczeniu danych zarówno okresu bieżącego, jak i analogicznego okresu ubiegłego na warunki organizacyjne występujące w końcu okresu bieżącego.

Zmiany o charakterze rzeczowym (przedmiotowym) pochodzą z występujących różnic lub dokonanych zmian w przedmiocie działalności gospodarczej. Przy porównaniach w czasie wynikają one z doskonalenia procesu produkcji, zmian konstrukcyjnych i technologicznych prowadzących do takich odchyleń, które powodują, że podobny produkt wytwarzany w danym okresie znacznie różni się od produktu wytwarzanego w innym. Im dłuższy jest upływ czasu, tym porównywalność danych staje się bardziej ograniczona. Przy porównaniach w przestrzeni mogą wystąpić różnice w położeniu geograficznym zakładów (co wiąże się np. z kosztami transportu), stopniu ich wyposażenia w wykwalifikowane kadry lub maszyny i urządzenia techniczne. W pracach analitycznych należy dążyć do eliminacji wpływu zmian (zakłóceń) na wskaźniki ekonomiczne lub przynajmniej do określenia ich rodzaju i rozmiarów oddziaływania.

Jednym z istotnych czynników wywołujących w praktyce gospodarczej zniekształcenia danych sprawozdawczości finansowej przedsiębiorstw może być ruch cen związany z inflacją. Przejawem tego jest w szczególności:

• wykazywanie nierealnych efektów działalności, dzielonych następnie jak „zyski prawdziwe”,

• wycena zasobów majątkowych według cen nie zapewniających ich odkupu.

W związku z tym w pomiarze efektywności gospodarowania poszukuje się sposobów odpowiedniego uwzględniania skutków inflacji.

W celu wyeliminowania wpływu inflacji należy przeliczyć odpowiednie dane (przede wszystkim wskaźników dynamicznych) na wielkości według cen porównywalnych. Wymaga to najczęściej uwzględnienia ogłaszanych przez kompetentne instytucje centralne (Główny Urząd Statystyczny, Ministerstwo Finansów, Narodowy Bank Polski) ogólnych wskaźników inflacji, które obrazują stopień wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych w danym miesiącu, kwartale czy roku w stosunku do analogicznego okresu w roku poprzednim. W toku dokonywanych korekt przeliczać można:

• dane okresu (roku) poprzedniego, mnożąc je przez wskaźnik inflacji okresu (roku) bieżącego,

• dane okresu (roku) bieżącego, dzieląc je przez wskaźnik inflacji okresu (roku) bieżącego.

Ilustruje to (dla dwóch lat) poniższy przykład dotyczący wybranych pozycji rachunku zysków i strat:

	rok ubiegły	rok bieżący	dynamika %
przychody ze sprzedaży [tys. zł]	762,0	800,0	105,0
koszty działalności operacyjnej [tys. zł]	626,0	554,0	88,5
zysk ze sprzedaży [tys. zł]	136,0	246,0	180,9
wskaźnik inflacji w roku bieżącym	17%

Skorygowane (porównywalne) dane:

1. w cenach roku bieżącego

	rok ubiegły	rok bieżący	dynamika %
762,0 x 1,17	891,5	800,0	89,7
626,0 x 1,17	732,4	554,0	75,6
136,0 x 1,17	159,1	246,0	154,6

2. w cenach roku ubiegłego

	rok ubiegły	rok bieżący	dynamika %
800,0 : 1,17	762,0	683,7	89,7
554,0 : 1,17	626,0	473,5	75,6
246,0 : 1,17	136,0	210,3	154,6

Z ustaleń wynika, że w warunkach porównywalnych przychody ze sprzedaży zmniejszyły się o 10,3%, a nie wzrosły o 5,0%, zysk zaś ze sprzedaży wzrósł o 54,6%, a nie o 80,9%.

9

---