Racjonalne i twórcze rozwiązywanie problemów
Definicje terminu „problem”
Definicja Dunckera (1945): „Problem pojawia się wtedy, gdy organizm ma cel, ale nie wie, jak go osiągnąć.”
Rozbieżność między celem a stanem wyjściowym + przeszkody
Kiedy podejmujemy się rozwiązania problemu?
Rozwiązywanie problemów - proces ukierunkowany na jakiś cel. Może wymagać rozumowania, ale też myślenia przez analogie lub jedynie operacji percepcyjnych, uwagi lub pamięciowych
Rozwiązywanie problemów polega na przejściu z stanu wyjściowego do jakiegoś stanu docelowego.
Definicje terminu „decyzja”
Decyzja jest wynikiem procesu aktywności umysłowej, podejmowanej w sytuacji wyboru
Decyzję podejmujemy w sytuacjach, kiedy istnieje więcej niż jedno rozwiązanie oraz rozwiązania te różnią się od siebie efektywnością. W związku z powyższym w celu podjęcia decyzji konieczna jest analiza sytuacji wyboru. Kiedy przyszłe wydarzenia są nieznane i nie mamy żadnych możliwości wyboru, sytuacja decyzyjna nie występuje.
Analiza sytuacji wyboru opiera się głównie na znalezieniu odpowiedzi na dwa pytania:
Co chcę osiągnąć? / Co jest moim celem?
Jak osiągnąć cel w istniejących warunkach?
Racjonalność
W sensie rzeczowym
„przystosowanie do prawdy”
„im lepiej jest działanie przystosowane do okoliczności i w ogóle do wszystkiego, cokolwiek w sądzie prawdziwym stwierdzić można, tym bardziej jest ono racjonalne” (Kotarbiński)
W sensie metodologicznym
„zgodność postępowania z ogółem posiadanych informacji; w przypadku przygotowywania działania racjonalność polega na tym, że opiera się ono na podstawie teoretycznej”
Działanie jest racjonalne wtedy, jeśli opiera się na należycie uzasadnionych, prawdziwych (spełnionych) przesłankach. W takich właśnie warunkach są duże szanse, że działania ocenione jako racjonalne ex ante okaże się również działaniem racjonalnym ex post
Działanie takie nazywamy skutecznym, ponieważ zostały osiągnięte cele, które wcześniej sformułowano na solidnej (prawdziwej podstawie)
Działanie jest racjonalne wtedy, gdy skutecznie prowadzi do wyznaczonego celu, o czym poświadczają obiektywne metody
Człowiek racjonalny, to taki, które podejmuje wszystkie decyzje w sposób optymalny
Modele podejmowania decyzji
Modele formalne (matematyczne, normatywne)
Modele behawioralne (psychologiczne, deskryptywne)
Metoda Rozwiązywania problemów wg cyklu PDCA Plan>Do>Check>Act).
Zdefiniowanie problemu
Określenie obecnej sytuacji
Wyznaczenie celu
Analiza przyczyn(y)
Propozycja działań zaradczych
Sprawdzenie skuteczności działań zaradczych
Monitorowanie zarówno wyników jak i procesu
Dokonanie standaryzacji udanych procesów
Krytyka modeli formalnych
Badania Herberta Simona (1965-1975), Nagroda Nobla w dziedzinie ekonomii w 1978r: poprzez podejmowane decyzje ludzie dążą raczej do osiągnięcia satysfakcji niż do maksymalizacji efektów. Dlaczego? - gdyż mamy najczęściej ograniczoną wiedzę na dany temat, a zebranie i zapamiętanie dużej liczby informacji jest procesem trudnym i kosztownym.
Modele formalne (m.in. Model SEU) wymagają od decydenta „racjonalności olimpijskiej”, która jest niedoścignionym wzorem
Ograniczona racjonalność
Decydenci stosują kryterium „dostatecznej korzystności” lub korzystności chwilowej (lokalnej). Koncepcja ograniczonej racjonalności nie jest jedynie niewielką poprawką do modeli formalnych. Podejmowanie decyzji jest procesem sekwencyjnego przetwarzania informacji przy zmiennych kryteriach oceny korzystności decyzji. „Umysł człowieka jest bardzo prostym systemem, złożone jest tylko środowisko, w którym działamy. Decyzja w tej interpretacji nie jest wyrazem poszukiwania jakiegoś absolutnego optimum, ale intelektualnym narzędziem służącym do bieżącego (chwilowego) spełnienia wymagań zawartych w zmiennych celach działania, kryteriach oceny rezultatów, warunkach itp.
Dlaczego nie używamy modelu racjonalnego?
Uprzedzenia w postrzeganiu świata
Słabe umiejętności diagnostyczne
Brak kryteriów lub celów
Ograniczenia pamięci
Ograniczone możliwości lub umiejętności przetwarzania informacji
Złożoność sytuacji
Dlaczego nie używamy modelu racjonalnego?
Eskalacja zaangażowania
Tendencja do zadowalania się
Presja społeczna
Przetwarzanie sekwencyjne
Funkcjonowanie inteligencji płynnej i skrystalizowanej (Skrystalizowana opiera się na wiedzy, umiejętnościach oraz na doświadczeniu w rozwiązywaniu problemów. Płynna odpowiada za rozumienie związków pomiędzy różnymi pojęciami, niewiążącymi się ze zdobytą wiedzą i umiejętnościami)
Styl metodyczny podejmowania decyzji
Podejście metodyczne charakteryzuje osoby, które:
Podczas podejmowania decyzji postępują według ustalonych kroków (etapów, schematów).
Mają świadomość zarówno przebiegu samego procesu jak i stosowanych metod.
Uzasadniają rozwiązania stosowanymi metodami.
Wcześnie ustalają ograniczenia.
Szczegółowo analizują alternatywy.
Systematycznie poszukują dodatkowych informacji.
Intuicyjne podejmowanie decyzji
Podejście intuicyjne charakteryzują osoby które:
Mają na uwadze ogólny obraz sytuacji, a nie jej szczegóły.
Wielokrotnie redefiniują problem lub decyzje.
Usprawiedliwiają decyzje jej rezultatami.
Jednocześnie rozważają różne możliwości.
Swobodnie „przeskakują” pomiędzy etapami (krokami) procesu decyzyjnego
Twórcze rozwiązywanie problemów
Wiedza pomaga przy problemach analitycznych,logicznych
Ale wiedza może też nam przeszkadzać!!
Fiksacja funkcjonalna: kiedy widzimy tylko najbardziej typowe zastosowania przedmiotu
Nastawienie negatywne: kiedy używamy znanej strategii choć inn byłyby bardziej korzystne
Heurystyka w podejmowaniu decyzji
Heurystyki są rodzajem uproszczeń, jakie stosujemy w podejmowaniu decyzji.
Stosowanie heurystyk pomaga poradzić sobie z niemożnością przeanalizowania wszystkich informacji oraz z przewidywaniem potencjalnych zysków wynikających z podjęcia takiej, a nie innej decyzji.
Heurystyki pozwalają podjąć decyzję w sensownym czasie i przy rozsądnym nakładzie sił.
Heurystyka dostępności polega na szacowaniu szans zajścia jakiegoś zdarzenia na podstawie tego, na ile dane zdarzenie jest dostępne w pamięci
Heurystyka reprezentatywności polega na określaniu, na ile dane zdarzenie jest reprezentatywne dla wybranej grupy zdarzeń, czy ma zbliżone do niej cechy
Lewa półkula mózgu
MOWA - kontroluje funkcje językowe czyli mowę i sprawia, że możemy czytać i pisać; pamiętamy imiona, fakty i daty; wiemy jak pisać ortograficznie
ANALIZA i LOGIKA -analiza i "rozbieranie rzeczy na kawałki" oraz poddawanie materiału logicznej, racjonalnej ocenie. Logiczne i analityczne myślenie potrzebne jest do rozwiązywania skomplikowanych problemów matematycznych
Ponadto lewą półkulę charakteryzuje:
SEKWENCYJNOŚĆ - napływające informacje są kodowane sekwencyjnie czyli "krok po kroku"
MATEMATYCZNOŚĆ - numery i liczby są kodowane w lewej półkuli
DOSŁOWNOŚĆ - lewa półkula rozumie tylko dosłowne znaczenie słów
Prawa półkula
WIZUALIZACJA - informacje są kodowane i uzyskiwane w postaci wyobrażeń, a nie słów
HOLISTYCZNOŚĆ - różne informacje są postrzegane jednocześnie jako całość (np. rozpoznawanie twarzy ludzi, odczytując rysy twarzy jako całość) Często rozwiązania problemu pojawia się poprzez olśnienie (Eureka!)
PRZESTRZENNOŚĆ - funkcje wizualno - przestrzenne. Umożliwia np. układanie puzle, orientację w terenie
METAFORYCZNOŚĆ - rozumienie języka przenośni i metafor. Umiemy zamienić dosłowne znaczenie zdania w treści, jakie się w nim zawierają
EMOCJONALNOŚĆ - choć emocje są produktem innej części mózgu, systemu limbicznego, są one niejako transportowane przez prawą półkulę.
Ponadto prawa półkula odpowiada za:
Talenty muzyczne i plastyczne
Marzenia senne
Kreatywność to zdolność do
Dziwienia się
Odwracania kota ogonem
Zadawania naiwnych pytań
Przyglądania się rzeczywistości na nowo
Otwartości
Wytrwałośc
Bariery dla kreatywności
Poszukiwanie jednej właściwej odpowiedzi
Koncentrowanie się na byciu logicznym
Ślepe przestrzeganie zasad
Bycie zbyt praktycznym
Traktowanie zabawy jako niepotrzebnej
Bycie zbyt wyspecjalizowanym
Strach przed ośmieszeniem
Brak wiary we własną kreatywność
Strach przed porażką