Pytanie 11. Pozaszkolne formy opieki

Rozporządzenie w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych, które stanowi podstawę prawną wprowadzania w nich zmian, zostało podpisane dopiero we wrześniu 2000 roku¹. Rozporządzenie to definiuje różne typy opieki: opiekę dzienną, całodobową, doraźną, hotel i rodzinę zaprzyjaźnioną.

Placówki opiekuńczo-wychowawcze, ze względu na specyfikę działalności dzielą się na:²

• placówki wsparcia dziennego

• placówki interwencyjne

• placówki rodzinne

• placówki socjalizacyjne

• placówki resocjalizacyjne

Rozporządzenie powoduje możliwość specjalizowania się placówek w opiece nad dziećmi o szczególnych potrzebach, a także łączenie różnych zakresów sprawowanej opieki. Placówki dbając o zaspokojenie potrzeb dziecka powinny kierować się: dobrem dziecka, poszanowaniem jego praw, pracować nad wyrównywaniem deficytów rozwojowych dzieci, wspierać ich rozwój poprzez zindywidualizowane oddziaływania wychowawcze. Ważnym zadaniem placówki jest przygotowanie dzieci do samodzielnego życia. Organizację placówki określa regulamin. W rozporządzeniu określone są też standardy wychowania i opieki w placówkach oraz standardy usług w nich świadczonych. Nowością w instytucjach jest ograniczenie ich wielkości do 30 wychowanków w placówkach całodobowych i od 4 do 8 dzieci w placówkach rodzinnych.

Nowe przepisy zbliżają nieco wymiary naszych instytucji opiekuńczych do norm krajów Unii Europejskiej, a ich realizacja uzależniona będzie w dużym stopniu od możliwości organizacyjnych powiatów, zapewnienia środków finansowych na ten cel i zaangażowania wychowawców.

Te instytucje różnią się między sobą liczbą i rodzajem elementów składowych, sposobem ich powiązania, treścią, metodami i formami działań³.

Rodzinne formy opieki

Rodzina adopcyjna czyli rodzina przyjmująca obce dziecko jako własne na podstawie orzeczenia sądu. Fakt adopcji sprawia, że obowiązki i uprawnienia rodziców wobec dziecka i dziecka wobec rodziców stają się takie same jak w rodzinie naturalnej⁴. Adoptowane są najczęściej i najchętniej dzieci małe. W rodzinie tej dzieci zazwyczaj znajdują właściwe warunki wychowania. Do trudnych problemów znacząco wpływających na powodzenie przysposobienia, należą: właściwy dobór dziecku rodziny oraz postawienie mu prawidłowej diagnozy rozwojowej w bardzo wczesnym okresie życia. W praktyce nie dopuszcza się adoptowania dzieci przez ludzi starych i chorych, wychodząc z założenia, że nie podołają oni obowiązkowi wychowania małoletnich.

Rodzina zastępcza na szeroką skalę rozwinęła się w Polsce po 1978 roku. Rodziny przyjmują dzieci bez adopcji. Zobowiązują się do zapewnienia opieki całkowitej, wychowywania i utrzymania przez określony czas, najczęściej do usamodzielnienia. Rodziny te mają prawo do prawnej, finansowej i pedagogicznej pomocy państwa, pozostają też pod jego kontrolą. Niektóre z rodzin zastępczych stają się z czasem rodzinami adopcyjnymi. Dzieci umieszcza się w rodzinach zastępczych na podstawie orzeczenia sądu. Do tego typu rodzin kierowane są na ogół dzieci starsze. Wymaga się by rodzice zastępczy korzystali z pełni praw cywilnych i obywatelskich, mieli pełnię praw opiekuńczych i rodzicielskich, byli osobami dorosłymi tzn. ukończyli 24 rok życia, nie byli chorzy psychicznie, nie chorowali na choroby przewlekłe, mieli odpowiednie warunki mieszkaniowe i stałe źródło utrzymania. Pierwszeństwo w podjęciu obowiązków rodziny zastępczej ma zwykle rodzina spokrewniona z dzieckiem. Dzieci w rodzinach zastępczych mają prawo do finansowej pomocy ze strony państwa. Rodzice mają prawo do korzystania z pomocy pedagogicznej. Prawidłowo wywiązujące się ze swoich obowiązków rodziny zastępcze są bardzo wartościową formą opieki, gdyż tworzą dziecku naturalne warunki opieki i wychowania.

Rodzinny dom dziecka. Jest to placówka, której zadania i zasady funkcjonowania określają przepisy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 lutego 1994 roku w sprawie rodzajów, organizacji i zasad działania publicznych placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych⁵. Pierwsze tego typu placówki powstały po 1958 roku. Dom obejmuje opieką nie więcej niż 8 dzieci. Dom prowadzą najczęściej małżeństwa. Z tej formy opieki korzystać powinny dzieci, które mają uregulowaną sytuację prawną, nie utrzymują kontaktu z rodziną własną. Pod opieką rodzinnych domów dziecka mogą pozostać wychowankowie do usamodzielnienia, nie dłużej jednak niż do 25 roku życia. Rodzinne domy dziecka pozostają na utrzymaniu państwa.

Osoby prowadzące je korzystają z dodatków za sprawowanie ciągłej pieczy nad dziećmi, trudne warunki pracy i wykonywanie czynności administracyjnych. Domy te pozostają pod nadzorem i kontaktem władz oświatowych. Główny walor tych domów to możliwość zapewnienia dzieciom rodzinnej atmosfery, trwałość więzi emocjonalnych, poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji. Ogromnie istotną sprawą dla prawidłowego funkcjonowania rodzinnych domów dziecka jest dobór osób prowadzących te placówki, a także ich umiejętności pedagogiczne i organizacyjne. Dobrze prowadzone stanowią doskonałe środowisko wychowawcze, każda konieczność ich rozwiązania wyrządza ogromną krzywdę.

Ogniska wychowawcze działają od 1934 roku. Ogniska skupiają w zasadzie takie same dzieci jakie przebywają np. w domach dziecka, ale mają korzystniejsze niż one warunki materialne i kadrowe do prowadzenia pracy opiekuńczo-wychowawczej. Swoją działalność opierają na swoistych założeniach pedagogicznych i organizacyjnych⁶. Generalna zasada to pozostawienie dziecka w jego naturalnym środowisku, tak długo jak to możliwe, przy podjęciu wielostronnej działalności profilaktycznej i resocjalizacyjnej wobec niego i wszystkich członków jego rodziny. Wychowankowie mieszkają w swych rodzinach, a do ogniska przychodzą po lekcjach i korzystają z posiłków, pomocy w odrabianiu lekcji oraz rozmaitych form zajęć organizowanych przez wychowawców. W każdym ognisku działa komisja rekrutacyjna. Wnioski o otoczenie dziecka opieką mogą składać rodzice, dzieci, młodzież, władze oświatowe, poradnie, kuratorzy społeczni, a także każdy kto stwierdzi, że dziecko potrzebuje pomocy. Na ukształtowanie i rozwój ognisk wychowawczych ogromny wpływ wywarł ich założyciel Kazimierz Lisiecki. Stworzył on swoisty system oddziaływania wychowawczego, łączący szacunek dla indywidualności każdego dziecka, ze zdrowymi zasadami wychowania w zespole: „nic za darmo”, „wstyd za zło”, „każdy jest gospodarzem własnego domu, dba o dom”⁷.

Wioska dziecięca. W organizacji tej formy opieki Towarzystwo SOS Kinderdorf przestrzega następujących zasad:

• każde osierocone dziecko zamiast wychowawczyni ma przybraną matkę

• dzieci zamieszkałe w jednym domu (ok. 8) są traktowane jak rodzeństwo

• posiadanie własnego domu daje poczucie bezpieczeństwa

• zespół 14-20 domów rodzinnych stanowi zintegrowaną wioskę, powiązaną ściśle ze środowiskiem. Dzieci uczęszczają do ogólnodostępnych szkół i przedszkoli⁸.

W wiosce mieszczą się: poradnia wychowawczo-zawodowa, gabinety lekarskie, pokoje gościnne, świetlica, pralnia, kotłownia, pracownie zainteresowań, sklep spożywczy, pracownia krawiecka. Matki samodzielnie gospodarują przydzielonymi środkami finansowymi. Każda rodzina samodzielnie urządza i zagospodarowuje dom.

Grupy usamodzielnienia. Są nową formą opieki. Formą zbliżone do mieszkań chronionych, ale przeznaczone dla niepełnoletniej młodzieży. Głównym zadaniem jest przygotowanie młodzieży do samodzielnego życia. Wychowankowie przebywają pod nadzorem wychowawców, którzy są zobowiązani do bezpośredniego kierowania procesem wychowawczym. W oparciu o miesięczny budżet grupy samodzielnie planują wszelkie wydatki związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego w tym wydatki na zakup żywności, środków czystości, odzieży i innych towarów i usług.

Ideą zorganizowania zespołu usamodzielnienia w autonomicznych mieszkaniach jest stworzenie okresu przejściowego między placówką, a ostatecznym usamodzielnieniem.

Instytucjonalne formy opieki

Pogotowie opiekuńcze jest instytucją diagnostyczno - rozdzielczą. Właściwie, pogotowie opiekuńcze powstało na mocy uchwały sejmu z dnia 13 stycznia 1920 roku i Rozporządzenia Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dnia 19 lutego 1920. W 1949 roku pogotowia opiekuńcze zostały przejęte przez resort oświaty. Dzieci nie powinny pozostawać w nim dłużej niż trzy miesiące. Zapewniają opiekę całkowitą, ale bardzo rzadko wychowują dziecko do usamodzielnienia.

Zobowiązane są do:

• zapewnienie doraźnej i okresowej opieki dzieciom opuszczonym i sierocym lub wymagającym odizolowania od dotychczasowego środowiska

• organizowanie odpowiedniej działalności kompensacyjno - terapeutycznej i resocjalizacyjnej

• zapewnienie wychowankowi warunków wypełnienia obowiązku szkolnego

• opracowanie pełnej diagnozy lekarskiej, pedagogicznej i psychologicznej dla wychowanków

• kwalifikowania i kierowania dzieci do odpowiednich dla nich placówek opiekuńczo-wychowawczych⁹.

Pogotowia zobowiązane są jak najszybciej umieścić skierowane do nich dziecko z powrotem w rodzinie lub placówce zapewniającej długotrwałą opiekę. Pogotowie ma odpowiednio ukształtowaną strukturę organizacyjną oraz zespół pracowników pedagogicznych, administracyjnych, obsługi, a także pracowników służby zdrowia. W każdym pogotowiu działa zespół diagnostyczny złożony z pedagoga, psychologa, lekarza, wychowawców oraz referenta ds. kwalifikacji.

Od prawidłowej działalności pogotowia zależy w dużym stopniu dalszy los dziecka, dlatego ważne jest by pracownika tej instytucji cechowała wysoka kompetencja, odpowiedzialność i wrażliwość na dobro dziecka.

Dom dziecka. Stanowi formę opieki całkowitej, przeznaczony dla dzieci pozbawionych opieki rodziny. Jest placówką opiekuńczo-wychowawczą o złożonej i specyficznej strukturze. Występują w niej problemy pedagogiczne, psychologiczne, organizacyjne, gospodarcze i inne. Dom dziecka jest placówką koedukacyjną. Dom dziecka powinien przejąć podstawowe funkcje rodziny w zakresie opieki i wychowania, stworzyć warunki do wszechstronnego rozwoju wychowanków. Dom dziecka pełni funkcję zastępczą tzn. zastępuje dzieciom rodzinę naturalną przez odpowiednie warunki mieszkaniowe, wyżywienie, zaopatrzenie w odzież, przedmioty osobistego użytku, opiekę zdrowotną i gwarancję realizacji obowiązku szkolnego. Pełni także funkcję kompensacyjną. Kompensacja polega na wyrównywaniu braków w życiu sierot oraz zastępowania jednego

środowiska rozwojowego innym. Funkcja kompensacyjna w domu dziecka, polega na zaspokojeniu potrzeb emocjonalnych i uczuciowych, zaspokojeniu potrzeby bezpieczeństwa, potrzeb przynależności i więzi uczuciowej z wychowawcą¹⁰.

Działalność opiekuńczo-wychowawczą domu dziecka można ująć w pewne zakresy zadań obejmujące główne dziedziny życia, a mianowicie:

• bezpieczeństwo i ochronę zdrowia wychowanków, zaspokojenie ich potrzeb materialnych

• zapewnienie powodzenia szkolnego i rozwijanie zainteresowań wychowanka

• wdrażanie do kultury życia codziennego i pożytecznego spędzania wolnego czasu

• kształtowanie postaw społeczno-moralnych

• przygotowanie do samodzielności społecznej i życia w rodzinie¹¹.

Do zadań domu dziecka należą między innymi:

• wszechstronna znajomość wychowanków

• przywracanie równowagi psychicznej

• normalizacja sytuacji rodzinnej

• zaspokajanie potrzeb życiowych

• tworzenie środowiska wychowawczego sprzyjającego wszechstronnemu rozwojowi

• zapewnienie pomyślnej realizacji kształcenia ogólnego oraz zawodowego

• kształcenie umiejętności wartościowego spędzania wolnego czasu przyswajanie praktycznych umiejętności i wiadomości¹².

Do wypełniania swych zadań domy dziecka mają celowo ukształtowaną strukturę organizacyjną, przyznane przez państwo środki materialne, odpowiednio wykwalifikowany zespół wychowawców. Dom dziecka ma statutowo określone zadania¹³.

Dom dziecka jako integralna część systemu oświaty i wychowania spełnia wszystkie funkcje właściwe temu systemowi, a mianowicie: funkcję kształcącą, zdrowotną, opiekuńczo-wychowawczą, diagnostyczną, korekcyjną, rekreacyjną, koordynacyjną i integracyjną. Do domów dziecka przyjmowane są dzieci i młodzież od lat 3 do 18 ( do usamodzielnienia).

Policyjna Izba Dziecka. Na terenie naszego kraju jest ich 31. Jest to instytucja diagnostyczna, ale przejmująca całkowitą opiekę nad dzieckiem. Maksymalny czas pobytu w Izbie wynosi 48 godzin.

Zadania: - potwierdzenie lub ustalenie tożsamości dziecka,

- zebranie niezbędnych informacji środowisku rodzinnym nieletniego

- obserwacja pedagogiczna w czasie pobytu.

O zatrzymaniu nieletniego informuje się:

- rodziców lub prawnych opiekunów

- jednostkę policji, która działa na terenie zamieszkania nieletniego

- sąd rodzinny i prokuraturę gdy pojawi się przestępstwo

- władze oświatowe.

W czasie pobytu w Policyjnej Izbie Dziecka nieletniemu przysługuje:

- całodzienne wyżywienie

- czysta bielizna osobista i pościelowa

- dresy i obuwie sportowe

- środki higieny osobistej.

Nieletni przebywający w Izbie ma zapewniony ustalony porządek dnia np. gry świetlicowe, czytelnictwo. Prowadzona jest działalność wychowawcza i profilaktyczna. Prowadzi się postępowania w celu przekazania nieletniego rodzinie lub właściwej instytucji.

Schronisko dla nieletnich. Jest instytucją diagnostyczną. Kierowani są tam nieletni od 13 do 18 roku życia. Podstawą skierowania jest decyzja sądu i sędziego rodzinnego lub prokuratora. Zwolnienie ze schroniska następuje na podstawie organu, który go tam skierował. Ustawowy czas pobytu nie powinien przekraczać 3 miesięcy.

Podstawowe zadania:

- zapewnienie pozostającego w schronisku do dyspozycji organu, który go tam skierował

- zapobieganie działalności, która mogłaby utrudniać prowadzenie przez sąd sprawy nieletniego

- opracowanie diagnozy dotyczącej sprawy nieletniego oraz zapoczątkowanie działalności resocjalizacyjnej nieletniego.

Diagnoza określa: osobowość nieletniego, stopień demoralizacji, ocena środowiska wychowawczego, wnioski dotyczące dalszej opieki i wskazań resocjalizacyjnych.

Ośrodek kuratorski. Instytucja o charakterze otwartym, która działa w miejscu zamieszkania nieletniego. Zajmuje się nieletnim tylko przez pewien czas. Nieletni kierowani na podstawie orzeczeń sądowych, a ponadto nieletnich, których rodzicom ograniczono władzę rodzicielską, a nieletni ci nie mają zapewnionej należytej opieki i nadzoru w czasie wolnym.

Zadania:

- wdrożenie do przestrzeganie zasad współżycia społecznego i porządku publicznego

- kształtowanie właściwego stosunku do nauki

- rozwijanie zdolności i zainteresowań

- usuwanie zaniedbań wychowawczych i edukacyjnych

- podnoszenie kultury osobistej

- rozwiązywanie problemów psychologicznych

- rozładowanie napięć

- kształtowanie poczucia odpowiedzialności.

Zadania realizuje się w trakcie zająć z wychowankami oraz przez inicjację współpracy z jednostkami samorządowymi. Działalność opiera się także o systematyczny kontakt z rodzicami, którego celem jest analiza procesu wychowawczego oraz ustalenie metody postępowania. W ośrodku obowiązują 3 metody działania: metoda pracy grupowej, metoda pracy środowiskowej, metoda indywidualnych przypadków.

Placówki różnią się między sobą strukturą organizacyjną, formą i sposobem udzielania pomocy ale ich wspólnym celem i zadaniem jest udzielanie pomocy dzieciom, które znalazły się w trudnej sytuacji rodzinnej. Przedstawione placówki dbają o dobro dziecka, zapewniają opiekę i wychowanie oraz zaspokajają dzieciom niezbędne potrzeby bytowe, rozwojowe i emocjonalne. Jednak od lat poszukiwane są takie formy opieki, które zapewniłyby dzieciom najbardziej optymalne warunki rozwoju, zbliżone do domu rodzinnego. Dlatego współczesny system opieki dąży do jak największego rozwoju rodzinnych form opieki.

¹ Dz. U. 2000, nr 80, poz.238

² Dz. U. 2005, nr 80, poz. 238

³ J. Raczkowska, Wychowanie w domu dziecka, Warszawa 1983, s. 19

⁴ tamże, s. 19

⁵ Dz. U. 1994, nr 41,poz.156

⁶ J. Raczkowska, Wychowanie w domu dziecka, Warszawa 1983, s.24

⁷ tamże, s. 25

⁸ J. Raczkowska, Kiedy rodzina zawiedzie, Warszawa 1983, s. 125

⁹ tamże, s. 127

¹⁰ B. Czeredrecka, Potrzeby psychiczne sierot społecznych, Warszawa 1988, s. 66-68

¹¹ tamże, s. 70

¹² tamże, s. 72-73

¹³ J. Raczkowska, Wychowanie w domu dziecka, Warszawa 1983, s.16-18, 146-147

4

---