Literatura współczesna
(twórcy, dzieła i cytaty)
WOJNA & OKUPACJA BACZYŃSKI: "Ten czas", "Historia" ('To krew ta sama spod kity czy hełmu, Czas tylko tak warczy jak lew przeciągając obłoków wełny', 'Jak noże giną w chleb pogrążone - tak oni z wolna spływają. Piach ich pokrywa'), "Rodzicom", "Pokolenie" ('Tak się dorasta do trumny, jakeśmy w czasie dorośli'), "Z głową na karabinie" ('my sami - tacy mali, krok jeszcze - przejdziem w mit'); GAJCY: 'A tu słowa, śpiewne słowa trzeba zamieniać, by godziły jak oszczep');
PO WOJNIE BOROWSKI: 'Gdziekolwiek ziemia jest snem, tam trzeba dośnić do końca', 'Zostanie po nas złom żelazny i głuchy, drwiący śmiech pokoleń'; opowiadania ('Bo żywi mają zawsze rację przeciwko umarłym'); NAŁKOWSKA: "Medaliony" ('Ludzie ludziom zgotowali ten los', 'W Niemczech ludzie umieją zrobić coś z niczego'), HERLING-GRUDZIŃSKI: "Inny świat", SOŁŻENICYN: "Jeden dzień Iwana Denisowicza" ('Minął dzień niczym nie zmącony, nieomal szczęśliwy. W jego wyroku było takich dni od gwizdka do gwizdka 3653'), MOCZARSKI: "Rozmowy z katem"; MIŁOSZ: "Campo di fiori", "Biedny chrześcijanin patrzy na getto" ('Pyk! Fosforyczny ogień z żółtych ścian pochłania ludzkie i zwierzęce włosie'); "Piosenka o porcelanie" (Niczego mi proszę pana tak nie żal, jak porcelany'), "Który skrzywdziłeś" , "Ars poetica?" ('Zawsze tęskniłem do formy bardziej pojemnej, która nie byłaby zanadto poezją ani zanadto prozą'), "Przedmowa" ('Czym jest poezja, która nie ocala narodów ani ludzi? (...) To wspólnictwo urzędowych kłamstw, piosenki pijaków, infantylizm'), "Oeconomia divina" ('Bóg (...) najdotkliwiej upokorzy ludzi, pozwoliwszy im działać jak tylko zapragną'), "Zaklęcie" ('Piękny jest rozum ludzki i niezwyciężony. Ani krata, ni drut, ni oddanie książek na przemiał, Ani wyrok banicji nie mogą nic przeciw niemu'), "Wieść" ('O ziemskiej cywilizacji co powiemy? Że był to system kolorowych kul, z zadymionego szkła, W których zwijała się i rozwijała nitka świetlanych pyłów', 'A może o ziemskiej cywilizacji nic nie powiemy Bo naprawdę nikt nie wie, co to było'), "Ile świetnych zamiarów"; ORWELL: "Folwark zwierzęcy" ('Wszystkie zwierzęta są równe, ale niektóre są równiejsze od innych'), "Rok 1984" ('Wolność oznacza prawo do twierdzenia, że dwa i dwa to cztery', 'Kto rządzi teraźniejszością, w tego rękach jest przeszłość'); CAMUS: "Dżuma" (motto z Defoe: 'Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś, co istnieje rzeczywiście, przez coś innego, co nie istnieje'; 'Najdogodniej można poznać miasto, starając się dociec, jak się w nim pracuje, kocha i umiera', 'Nadejdzie dzień (...), kiedy na nieszczęście ludzi i dla ich nauki dżuma obudzi swe szczury i pośle je, aby umierały w szczęśliwym mieście', dr Rieux: 'gdybym wierzył we wszechmogącego Boga, przestałbym leczyć ludzi zostawiając Bogu tę troskę', Rambert: 'Nie wierzę w bohaterstwo, wiem, że jest łatwe, a zrozumiałem, że było zabójcze. Żyć i umierać od tego, co się kocha, tylko to mnie interesuje', Cottard: 'Człowiek wydany na pastwę wielkiej choroby czy głębokiego lęku jest tym samym wolny od wszystkich innych chorób czy lęków'); KRALL: "Zdążyć przed panem Bogiem"; ANDRZEJEWSKI: "Bramy raju" ('jeśli tego świata nie ocali młodość, nic go ocalić nie zdoła', 'cieniem każdej miłości jest cierpienie, nie można nie kochać, ale jeśli się kocha, miłość rozszczepia się na miłość i cierpienie'); MROŻEK: "Tango", RÓŻEWICZ: "Kartoteka" ('Tylko ograniczona ilość modeli życia przeznaczona jest dla człowieka'); KONWICKI: "Mała apokalipsa" ('kraj zamarł w marazmie, przygnieciony beznadziejną półokupacją, półswobodą, milcząca większość śpi w letargu', 'Reżim jest samowystarczalny. Sam tworzy rzeczywistość i sam ją odzwierciedla w sztuce'); BRECHT: "Żywot Galileusza" ('Jeżeli uczeni, zastraszeni przez okrutnych władców, zaczną gromadzić wiedzę dla wiedzy, wtedy nauka stanie się kaleka')
WOJNA I OKUPACJA Krzysztof Kamil Baczyński (pr. Jan Bugaj, 1921-39): Z głową na karabinie (apokalipsa spełniona niesie zagładę pokoleniu, które jako pierwsze po ponad stuletniej niewoli urodziło się i wychowało w wolnej polsce), Młodość (ukazuje pokolenie, które dorastało do śmierci), Ten czas (katastroficzne znaki historii: "mroczny czas", "krzyż złamanych rąk" - sytuacja zagłady), Historia (katastrofizm historiozoficzny - myśl o identycznych prawodłowościach procesu hist. - zło, przemoc), Modlitwa do Bogarodzicy, Rodzicom (apostrofa do rodziców poety); Tadeusz Gajcy (ps. Karol Topornicki, 1920-44; debiut: Widma 1943): O nas (młodość przeobraża się w starość, gorycz, zwątpienie, śmierć), Widma (wadzenie się z Bogiem), Widma (nadrealistyczna wizja spełnianej Apokalipsa), Wczorajszemu (porównanie ludzi "przedwojennych" z "wojennymi"); L. Staff: Mitologia (wizja świata umierającego, natury dożywającej kresu; dramatyczne przewartościowanie wielowiekowej kultury), Tak. Bóg opuścił ziemię... (wiara w Boga oraz manifestowany wcześniej franciszkanizm pozwalają na ocalenie, zło - to ludzki grzech, ale odkupiony ofiarą Chrystusa), Rzut w przyszłość (nadzieja do powrotu do wartości trwałych i niezmiennych), J. Iwaszkiewicz: Plejady (potwierdzenie filozoficznego przekonania o paradoksalnym wymiarze życia ludzkiego, które realizowane wśród niezwykłości, piękna i bogactwa natury jest zarazem przemijające i nieledwie przypadkowe); W. Broniewski: Zamieć (nostalgia żołnierza-wychodźcy, przemierzającego orientalne przestrzenie w drodze ku ojczyźnie); Tomasz Borowski (debiut: Gdziekolwiek ziemia 1942): Pieśń (głęboko pesymistyczne, katastroficzne przekonanie artysty o kamiennym wyroku historii);
PO WOJNIE Czesław Miłosz: Przedmowa (rozpoznanie duchowej sytuacji człowieka oraz refleksja nad stanem kultury po doświadczeniach wojny), Ocalony (nikt nie może być ocalony z zagłady wojennej, musi nastąpić ponowne stworzenie świata, ocalony jest zatem skazany na życie bez religii, etyki i systemu wartości), Lament (wyrazisty manifest utraty wiary podkreśla sytuację wydziedziczenia z historii, kultury, wartości), Campo di Fiori (porównanie obojętności ludzi względem spalenia Giordano Bruno i eksterminacji Żydów), Który skrzywdziłeś (przestrogi dla władców, którzy kosztem człowieka chcą budować przyszłość), Traktat poetycki (charakterystyczne dla poety szukanie wartości istotnych, które ostatecznie decydują o etycznym wymiarze kultury), Veni creator (rozważania religijne), Ars poetica? (poeta poszukuje moralnych znaczeń procesu twórczego, pragnie formy pojemnej , a więc takiej sztuki, której ostatecznym sensem jest prawda), Tak mało (problem przemijania, analiza szans zrealizowania przez człowieka życiowych pragnień i ambicji), Dar (rozpoznanie wartości ludzkich doznań i zrozumienia przez człowieka sensu swego istnienia); Wiktor Woroszylski: Wiosna (nowa, budowana rzeczywistość nabiera cech arkadyjskich, a życie w niej daje pełne poczucie szczęścia); Adam Ważyk: Widokówka z miasta socjalistycznego (nastrój czułości w liryce przedstawiającej pracę robotników, miłosny afekt do... maszyny), Rzeka (panegiryk - sławienie mądrości Stalina), Poemat dla dorosłych; J. Iwaszkiewicz: List do prezydenta (pochwała przywódców partii często łączyła się z samokrytyką poetów, mądrość Bieruta pozwalała lepiej zobaczyć własne błędy i wypaczenia), Stary poeta (przemijanie życia oraz jego wartość wobec perspektywy śmierci), Azjaci (antynomiczny sens - w wymiarze kulturowym - występujących obok siebie słów); Stanisław Grochowiak (debiut: Ballada rycerska 1956): Czyści (fascynacja brzydotą), Święty Szymon Słupnik (sprzeciw wobec tradycyjnych form estetycznych, postawa buntu), Płonąca żyrafa (nawiązując do obrazu Dalego poeta podejmuje próbę objęcia poetyckim doświadczeniem także fizjologicznej sfery osoby ludzkiej), A ono się pali, Ikar (uwaga poety skupia się na zwykłych, codziennych problemach człowieka oraz na egzystencjalnym wymiarze jego istnienia); Julian Przyboś: Oda do turpistów (silnie manifestowany antyestetyzm); Andrzej Bursa: Sobota (postawa antyestety wyraża rozczarowanie rzeczywistością pełną fałszu i cynizmu), Kasjer (ośmieszenie życiowego konformizmu, skazującego jednostkę na szarość i jałowość codziennej egzystencji), Fiński nóż (wiersz przesycony subtelnym liryzmem, poszukujący trwałych wartości życia ludzkiego); Zbigniew Herbert (debiut: Struna światła 1956): O Troi (świadectwo korelacji dziejów minionych - przeobrażonych w mit i legendę - z 20-wiecznymi doświadczeniami Europy i świata), Do Apollina (destrukcja harmonii i ładu współczesnego świata), Tren Fortynbrasa (przeciwstawienie Hamleta Fortynbrasowi buduje poetycką refleksję nad rolą jednostki w dziejach), Przesłanie Pana Cogito (Pan Cogito próbuje odnaleźć własne miejsce, miejsce człowieka w odwiecznym dramacie, jakim okazuje się jego trwanie w historii, świecie), Apollo i Marsjasz; Miron Białoszewski (1922-83, debiut: Obroty rzeczy 1947): Ballada z makaty (zainteresowanie jarmarczną tandetą pozwalało odkrywać te obszary rzeczywistości, których nie można zobaczyć poprzez konwencję języka wysokiego), Szare eminencje zachwytu (zainteresowanie kulturą niską), Sztuki piękne mojego pokoju (świat przedmiotów, które mogą się wydawać odległe przeżyciu lirycznemu), Jeżą się futrzane decyzje w stanie wojennym (zmierzanie do zarejestrowania najprostszych aktów mowy, chaotycznych a nawet bełkotliwych), Nowa wiosenna słabocha czyli wiersze antywiosenne (nowa tematyka związana z charakterystyczną dla artysty skłonnością do obserwowania kultury peryferyjnej); Edward Stachura (1937-79; debiut: Jeden dzień 1962): Człowiek człowiekowi (poetycki czyn zmierza ku wyzwoleniu, ku przywróceniu właściwych, moralnych racji egzystencji człowieka), Idź dalej (topos nieustannie wędrującego człowieka wyraża istotę ludzkiej kondycji: wiecznego nienasycenia, poczucia braku i niespełnienia), Życie to nie teatr (życie jest jedyną transcendentalną wręcz wartością, której nie można stracić i zagubić); Rafał Wojaczek (1945-71, debiut: Sezon 1969): W podwójnej osobie (dominujący temat śmierci kształtuje obraz życia w kategorii absurdu), Prośba (poczucie osobowej dezintegracji bywa wyrażane poprzez stosowanie rodzaju żeńskiego w konstrukcji podmiotu mówiącego), Ballada bezbożna (świad i człowiek skażeni są brzydotą, bezsensem i złem); Jan Twardowski (1915-, debiut: w okresie 20-lecia m-wojennego), Stwarzał (przekonanie, że Bóg ujawnia się w dziele stworzenia, a więc w naturze-przyrodzie), Mrówko ważko biedronko (postawa pokory pozwala zatem dostrzegać znaczenie wartości świata w jego każdej, najdrobniejszej cząstce), Wierzę (solidarność z nieszczęściem i kapłańskie zrozumienie dla grzechu), Ostrobramska (świadoma gra konwencją języka); Tadeusz Różewicz (debiut: Niepokój 1947): Spadanie, czyli o elementach wertykalnych i horyzontalnych w życiu człowieka współczesnego (poeta dostrzega totalny chaos w sferze wartości); Wisława Szymborska (debiut: 1952): Rehabilitacja (echa tragicznych wydarzeń 1956 roku, to refleksja nad przypadkowością i niestałością ludzkich ocen, sądów), Nic dwa razy (odwieczny dramat wzajemnego niezrozumienia i niespełnienia), W rzece Heraklita (człowiek jest bezradny w swym poszukiwaniu odpowiedzi na odwieczne pytania dotyczące Boga, istnienia, wartości); Tadeusz Nowak (debiut: 1953): Jak się przed tobą wytłumaczę (wspomnienie chłopskiego dzieciństwa), Magdalena (motywy symboliki chrześcijańskiej), Psalm snu naszego (motywy religijne, przeplatane wyobrażeniami ludowymi i fantastycznymi, wyrażane poprzez nadrealistyczne i asocjacyjne wizje);
NOWA FALA Ewa Lipska: My (poszukiwanie wartości, które mogłyby wyznaczyć krąg twórczego działania; szczególny wyraz niepokoju); Egzamin (wiersz odsłania fałsz zdegradowanej rzeczywistości); Stanisław Barańczak (debiut: Korekta twarzy 1968): Spójrzmy prawdzie w oczy (na ile język może zakłamywać rzeczywistość, odkrywanie pustych struktur języka); Wypełnić czytelnym pismem (stylistyka ankiety pozwala dostrzec zniewalający system - i polityczny, i językowy), Protokół (odsłonięcie totalnej próżni partyjnej nowomowy), W atmosferze (gra normami fonetycznymi polszczyzny, podkreślenie bezsensu i nonsensu nowomowy); Adam Zagajewski (debiut: Komunikat 1972): W pierwszej osobie liczby mnogiej (rozważanie stopnia wiarygodności języka, zwłaszcza jego skuteczności w wyrażaniu prawdy), Pamięć (kwestia przemijania, pamięci, świadomości człowieka wobec perspektywy śmierci), Epikur z mojej klatki schodowej (rozważania natury moralnej, etyczny kryzys człowieka opisany przez "tu" i "teraz" komunistycznej rzeczywistości), Julian Kornhauser (debiut: Nastanie święto i dla leniuchów 1972): Przemówienie (nieufność wobec nowomowy, ośmieszenie konwencji języka propagandy); Ryszard Krynicki (debiut: Pęd pogoni, pęd ucieczki 1968): Kobieta trzydziestoletnia (przedstawienie rzeczywistości w jej chaosie, zamieszaniu, a nawet destrukcji), Świat jeszcze istnieje (liczne odwołania do zakłamanej rzeczywistości państwa totalitarnego).