PERIODYZACJA

1. Wg władców

2. Wg dynastii (Naruszewicz)

3. Wg stosunków społecznych (Lelewel)

→ gminowładztwo do 1138r

→ możnowładztwo do 1374r

→ wolność szlachecka do 1795r

4. Wg relacji poddani - władca (prof. Kutrzeba)

→ okres książęcy do 1370r (przewaga króla)

→ okres stanowy do 1572r (równowaga)

→ rzeczpospolita szlachecka do 1795r (przewaga szlachty)

5. Wg Marksa

→ państwo niewolnicze

→ państwo feudalne

monarchia patrymonialna

monarchia stanowa

monarchia absolutna

→ państwo kapitalistyczne

6. Wg ewolucji formy państwa [ 1/ organizacja organów władzy: charakter + uprawnienia; udział w rządach grup społecznych; 2/ centralizacja lub decentralizacja: stosunek władzy centralnej do władzy lokalnej]

a/ państwo plemienne

- monarchia patrymonialna

- monarchia wczesnofeudalna

- rozbicie dzielnicowe

b/ monarchia stanowa

c/ rzeczpospolita szlachecka

- demokracja szlachecka

- oligarchia magnacka

d/ zabory

- KW

- KP

- WMK

- Galicja

e/ II Rzeczpospolita

f/ wojna i okupacja

g/ Polska powojenna

MONARCHIA PATRYMONIALNA

1. Organizacja państwowa

Wspólnota rodowa → wspólnota terytorialna → plemię → wielkie plemię

(pierwotna) kres to Wędrówki Ludów „małe” połączone rody szereg „małych”

2. Administracja:

7 prowincji ( namiestnik)

↑

okręg grodowy ( komes)

↑

opole (starosta)

XIIw nie ma wolnych chłopów

z okręgu i opola → kasztelania (kasztelan + chorąży + wojski + sędzia grodowy + włodarz)

OPOLE → funkcje:

1/ świadczenia od całości → krowa, wół opolny

2/ świadectwo do rozgraniczania dóbr

3/ ślad → pogoń za złoczyńcą ← odpowiedzialność zbiorowa

4/ znalezienie trupa bez sprawcy ↑

→ zanika, bo: 1/ immunitety wyłączają wsie panów z opola

2/ nowy ustrój wsi na prawie niemieckim

3. Wojsko - pospolite ruszenie, drużyna (starsza, młodsza); piechota, początki jazdy, grody obronne

4. Skarb - renta gruntowa (kasztelan) → odrobkowa, naturalna, pieniężna

→ system eksploatacji scentralizowanej → książę, elita + grupy współdziałania uczestniczą w dochodach

5. Urzędy dworsko - państwowe

1/ XI - XIIIw: DOSTOJNICY:

→ KOMES NADWORNY - zastępca księcia / inaczej WOJEWODA/

→ CZEŚNIK< STOLNIK< ŁOWCZY< KONIUSZY

Małopolska I poł. XIIIw → wysoka pozycja wojewodów: krakowskiego i sandomierskiego (złamana) → potem: KASZTELAN KRAKOWSKI

Śląsk → Komornik Wielki = wojewodzie; marszałek = z-ca koniuszego ← też wysoki

KANCLERZ → od XIIw; korespondencja władcy, pieczęć, uwierzytelnianie dokumentów (kancelarie, notariusze, własne formularze)

SKARBNIK → kosztowności i dokumenty (archiwa)

MINCERZ → zarząd mennicą (zapasy kruszcu), ściąganie regaliów, wymiana pieniędzy, ściganie fałszerzy (utracili to rychło)

2/ Urzędy lokalne:

→ NAMIESTNICY PROWINCJI

→ KASZTELANOWIE (okręg grodowy) XII w

Administrowanie gospodarką i sądownictwo

Ściąganie świadczeń

Dowódca załogi i okolicznego rycerstwa, obrona

Udział w: daninach, karach sądowych, regaliach, posługach

→ CHORĄŻY (sprawiał rycerstwo)

→ WOJSKI (z-ca w sprawach wojskowych)

→ SĘDZIA GRODOWY

→ WŁODARZ (gospodarowanie)

podział dzielnicowy → zwiększenie urzędów

z centralnych w ziemskie → reprezentanci panów

dożywotność urzędów + tylko ze swojej dzielnicy

Kształtowanie się stanów:

1/ uprzywilejowane

→ duchowieństwo

→ rycerze - szlachta

2/ nieuprzywilejowane

→ mieszczanie

→ chłopi

RYCERSTWO - SZLACHTA

brak hierarchii lennej → wszyscy bezpośredni wasale władcy (możnowładztwo + zwykli rycerze)

KOMESOWIE, BARONOWIE (urzędy państwowe, zarząd grodów)

tytuł z urodzenia; nowi poprzez urzędy

udział w dochodach + nadania, zawłaszczenia, sankcjonowanie immunitetów

monopol na urzędy + dobra własne = elita

DRUŻYNNICY (traci na znaczeniu)

dostają ziemię i osiadają na niej

łączą się z rycerstwem osiadłym

RYCERSTWO OSIADŁE (włodycy)

ziemia dzierżona jako beneficjum lub dziedzicznie

obowiązani do służby

→ zwierzchnictwo terytorialne

Pomorze Gdańskie - namiestnicy w pocz. XIIIw tytuł książęcy

Biskupi wrocławscy - pocz. XIVw księstwo nysko-otmuchowskie

RODY MOŻNOWŁADCZE → krewni + ministeriałowie (rycerze służebni, zaliczani do familii)

RODY GNIAZDOWE → element solidarności (pokrewieństwo, tradycja)

Uprawnienia rycerzy:

1/ dziedziczna własność ziemi

2/ zwolnienia od prawa książęcego

3/ dziesięcina swobodna

4/ ochrona prawna

5/ pr. rycerskie → stosunki król - rycerz

6/ służba wojskowa → wykup z niewoli, odszkodowanie

7/ immunitety XIII/XIVw → ustrój rodowy ułatwił

dodatkowo możnowładztwo:

1/ prawo nieodpowiednie (tylko sądownictwo władcy, nie kasztelana)

2/ wyższa główszczyzna i nawiązka

3/ rzadko budowa zamków i warowni

dziesięcina swobodna - rycerz wybierał sobie Kościół (bo np.: prawo patronatu)

dziesięcina mandrałowa - 12 miar zboża

dziesięcina pieniężna - 12 groszy z łana

PRAWO OPORU → „zegnanie” z tronu monarchy, który nie przestrzegał praw

6. Kościół

a/ prowincja

968r - bp w Poznaniu → podległe bezpośrednio papiestwu

1000r - abp w Gnieźnie, bp w Kołobrzegu, Krakowie, Wrocławiu

pocz. XIIw - bp w Lubuszu

1140r - bp w Wolinie (→ Kamień Pomorski)

1245r - bp w Chełmnie (podległe Rydze)

b/ organizacja

biskupstwo (kapituła, ← archidiakonat ← parafia

kt. od 1207 wybiera bpa)

Statuty:

- synody prowincjonalne (ogólnopolskie) → metropolita gnieźnieński

- diecezjalne : biskup w diecezji

- legackie : legat papieski → ogólnopolskie

Biskupstwa, kapituły, opactwa → miały osobowość prawną

Kościoły, kaplice → właśność właścicieli fundatorów → PRAWO PATRONATU potem PREZENTA - przedstawianie kandydata

Biskupstwo - wybór biskupa

↑ ↑

kapituły (kanonicy) diecezja (prałaci)

↓

urzędy diecezjalne

c/ klasztory

benedyktyni → Tyniec, Lubiń

cystersi → Jędrzejów

żebracze → franciszkanie, dominikanie

→ XIIIw EGZEMPCJA - wyjęcie spod władzy biskupów i własne prawa

7. Gospodarka - rolnictwo i handel wymienny

8. Początki wielkiej własności ziemskiej (nadawanie ziemi w oparciu o regale władcy)

a/ beneficja (K. Sprawiedliwy) → alodia

• dziedziczne

zawłaszczane

nadawane /np.: ius militare ,prawo rycerskie/

b/ immunitety:

sądowy → duchowieństwo - klasztory, biskupstwa 1210, 1215

ekonomiczny → rycerstwo-szlachta (ziemia zimmunizowana + ziemia na pr. Rycerskim = jedno)

9. Książę (alienacja od społeczeństwa)

Do 1138 r	W okresie rozbicia
dziedziczny b. silna pozycja władcy patrymonialnego (beneficja) sędzia i prawodawca najwyższy wódz i polityk zagraniczny regalia prawo książęce ius ducale (ogół uprawnień monarchy)	princeps do 1227r polityka zagraniczna dowództwo w razie wojny - nominacje abpa, bpów i komesów upadek

książę → możni (ludzie wolni; funkcje urzędnicze na dworze,

↑ ↑ dowódcy drużyn, zarządcy grodów)

drużyna

książę + rada monarsza

↓

grupy współdziałania

1/ drużyna monarsza

2/ urzędnicy

3/ duchowieństwo

możnowładztwo urzędnicze:

- dziedziczne

- monopolizowanie urzędów

- popieranie księcia lub własnych interesów

WŁADZA MONARSZA:

1/ Za pierwszych Piastów

silna, scentralizowana

poparcie możnych → bo dochód z urzędów

poparcie Kościoła → szerzenie nowej wiary

autorytet u ludności

utwierdzenie dziedziczności dóbr możnych

2/ Po 1138r

- tendencje decentralistyczne

- patrymonialny charakter → dzielenie terytorium

- poparcie możnych dla elekcji → uzależnienie księcia

KORONACJA → to nie powołanie na tron, tylko obyczaj (bez sankcji papiestwa, wbrew cesarstwu) = Chrobry 1025, Mieszko II 1025, Bolesław Śmiały 1076

→ osłabienie władzy centralnej → zaprzestano koronacji (przeciw: cesarze, wschodnioniemieccy margrabiowie, dużo możnych)

→ tradycja przetrwała i czynnik odrodzenia: Przemysł II 1295, Wacław II 1300, Wacław III 1306, Łokietek 1320 wreszcie...

centralizacja	decentralizacja
→ monarcha, drużyna, popierający możni ekspansja terytorialna rządy Piastów - ugruntowanie obrona przed najazdami rex ambulans → objazdy / adm, sądy, daniny/	→ opozycja możnych własne interesy prawo oporu podziały państwa PRYNCYPAT → władza zwierzchnia princepsa

PRINCEPS - ogólnopaństwowe

→ polityka zagraniczna → Bolesław Śmiały (1058-1079)

- dowódca wojska (całego) → Władysław Herman (1079-1102)

- mianował abpów i bpów

- mianował komesów grodowych

SENIOR - najstarszy z rodu (złamanie senioratu → wygnanie Władysława II, wypędzenie Mieszka Starego z Krakowa)

Dzielnica pryncypacka:

- Małopolska z Krakowem → Władysław II - Śląsk

- ziemie: sieradzka, łęczycka → Bolesław Kędzierzawy - Kujawy, Mazowsze

- Pomorze → Mieszko III - Wielkopolska

1227r → zrównanie Krakowa z innymi dzielnicami

DZIEDZICZENIE

→ wszyscy zstępni w linii męskiej (nawet boczni, ale żadnych kobiet)

→ DESYGNACJA przez poprzednika (może być ADOPCJA)

→ lub ELEKCJA

→ UKŁADY SUKCESYJNE „ na przeżycie”

Elekcja : POTWIERDZAJĄCA lub UROCZYSTA (sam wiec decyduje)

10. Wiece

a/ międzydzielnicowe

b/ dzielnicowe

c/ ogólnopaństwowe (od 1306r, Łokietek)

WIECE → w okresie rozbicia dzielnicowego rzadkość

zwoływano z wolnych miast i okolic, aprobata rady starszych dla wniosków

potem już nie tłumne → WIECE URZĘDNICZE:

→ w XIIIw zjazdy biskupa i komesów

→ międzydzielnicowe i dzielnicowe

→ zwykle co rok

→ książę + wiec = najważniejsze sprawy

→ bez księcia → prawo oporu lub elekcja

11. Polskie prawo zwyczajowe

a/ źródła praktyki

- dyplomy książęce potwierdzające akty obrotu ziemią (np.: kupno-sprzedaż, darowizna)

- książęce akty nadań ziemskich

- akty sądowe → formularze czynności prawnych XIII/XIVw

- akty prywatne

- kroniki

b/ Księga Henrykowska (Cystersi) XIII/XIVw - transakcje klasztoru

c/ Księga Elbląska po staroniemiecku - spis prawa zwyczajowego

d/ kolonizacja na prawie polskim

12. Prawo stanowione

a/ przywileje królewskie

- jednostkowe → przywileje immunitetowe

• ziemskie (dany stan na danej ziemi) 1228r w Cieni, 1291 w Lutomyślu

• generalne

b/ statuty królewskie (od Krzywoustego) → odnosiły się do poszczególnych dziedzin życia państwowego

13. Prawo kanoniczne a prawo kościelne

KANONICZNE	KOŚCIELNE
tworzy je Kościół (reguluje stos. Wewnątrz i zewnątrz Kościoła) statuty zbiory collectio tripartita, dekret Gracjana	tworzy je Kościół, państwo lub ich umowy statuty prowincjonalne - statuty diecezjalne

14. Kolonizacja na prawie niemieckim pol. XIIIw

przywileje lokacyjne → pozwolenie panującego

dokument lokacyjny → (prywatny) na jakich zasadach funkcjonowało miasto

OSADNICTWO NA PRAWIE POLSKIM: „obyczajem wolnych gości”

1/ racjonalizacja świadczeń → czynsz w naturze (zboże); określany w terminie i ilości, czasem w umowie

2/ prawo wychodu

3/ własność podległa ziemi

4/ podstawa to prawo zwyczajowe

5/ sąd dominialny pana

OSADNICTWO NIEMIECKIE: XII/XIII Śląsk; XIII Małopolska

1/ prawo własności podległej nadziału

2/ określony czynsz

3/ prawo wychodu

4/ własne prawo i organizacja osadnicza

5/ jednolite sądownictwo dominialne

6/ wolnizna 2 do 24 lat

(rozwój gospodarczy wsi, a więc i zwiększenie dochodów panów → interes wszystkich)

ZEZWOLENIE LOKACYJNE MONARCHY → przywilej

→ związane z immunitetem (często)

→ umowa z zasadźcą i DOKUMENT LOKACYJNY (pan - zasadźca)

→ DOKUMENT - uwalniał ludność od ciężarów na rzecz władcy, sądownictwa → wyłączenie spod prawa polskiego; prawa i obowiązki osadników i zasadźcy

SOŁTYS (zasadźca)

dziedziczne, co 6-ty łan wolny od opłat; stawy, ryby, polowania

1/6 czynszów i 1/3 kar sądowych → zbierał czynsze, przewodził ławie sądowej

karczma, młyn, jatka

służba wojskowa

sąd leński - równi mu asesorzy (sołtysi, wójtowie) + pan lub zastępca

PRAWO ZAKUPNE - prawo osadników do ziemi po wpłaceniu panu odpowiedniej sumy; nie można usunąć ich bez spłaty; można sprzedać nadział komuś obcemu → wspólne łąki, pastwiska, lasy dla całej wiochy

PRZYMUS NILOWY (UPRAWY) - w systemie trójpolowym → przymus uprawy sąsiednich pól

1/ CZYNSZ

↓ ↓ ↓

natura mieszany pieniądz

Mazowsze Wielkopolska Sląsk, Małopolska

2/ zwyczajowe świadczenia → jaja na święta

3/ kilka dni robocizny dla pana (siew + żniwa)

4/ ciężary państwowe, których nie znoszą immunitety:

→ nadzwyczajne poradlne

→ obrona kraju

5/ dziesięcina kościelna

MONARCHIA STANOWA

STAN DUCHOWNY

1/ Kumulowanie ziemi i fundacje szlacheckie

2/ Dziesięcina (mandrałowa i pieniężna → K.W. ustawą)

3/ Przywileje:

1180r - Łęczyca → zrzeczenie się ius spoli (ograniczenie ciężarów, spadek po zmarłym bp)

1207r - kanoniczny wybór biskupów

1210r - p. borzykowski: urzędy, privilegium fori, celibat

1215r - p. wolbromski: immunitet sądowy i ekonomiczny

4/ Penetracja stanu duchownego przez szlachtę

1430-33 - wyższe stanowiska w Kościele dla szlachty

KW zabronił alienacji majątków na rzecz instytucji duchownych

1381r - 4 grosze poradlnego

5/ początek XIIIw

odrębne prawo kościelne

własne sądownictwo

rozległe immunitety dóbr

→ dziesięcina książęca (od wszystkich) - zanika pod koniec XIIw

→ 1/10 produktów → głównie w zbożu DZIESIĘCINA SNOPOWA (wytyczna)

STAN KMIECY

1/ Za pierwszych Piastów

↓ ↓

ludzie niewolni ludzie wolni

jeńcy wojenni - wieśniacy książęcy (na pr. książęcym)

niewypłacalni dłużnicy znaczna swoboda gosp. i osobista

przestępcy (zamiast kary śmierci) - przypisańcy → nadani z ziemią

zakupieńcy → za długi

z komendacji - dobrowolnie

ROLNICZE - daniny w zbożu: powołowe, podymne, poradlne

INTERWENCYJNE - stróża, budowy

SŁUŻEBNE - stan, powóz, podwody, przewód zwykły i rycerski

GRODY SŁUŻEBNE - reluicja → zamiana robocizn wyspecjalizowanych na inny rodzaj ciężarów

2/ stopnie zależności w XIIw (+ wpływy prawa niemieckiego)

↓ ↓

ludzie wolni ludzie poddani (bez pr. wychodu)

wolni miejscowi - kmiecie - wolni osobiście

wolni goście - z innych ziem polskich - zagrodnicy - niewielkie działki

goście - obcokrajowcy - bezrolni - najekcy, czeladź samorząd na wsi: ława wiejska DZIEDZICE → dziedziczne władanie ziemią

3/ Wieś w XIV - XVw

a/ dominacja gospodarki czynszowej

b/ lokacje → przenoszenie lokacji wsi na pr. niemieckie

c/ ograniczenia prawa wychodu

→ prawo niemieckie - porządki, siew, roczny czynsz lub zastępca (XVw i to i to)

→ prawo polskie - raz w roku po porządkach lub daniu zastępcy; rękojemstwo kmieci

d/ cała wieś mogła odejść, gdy: 1) raptum - gwałt na żonie, córce; 2) exkomunika; 3)egzekucja długu

e/ 1423r statut warcki:

zakaz opuszczania ziemi w latach wolnizny (zbiegostwo → uwalniał się przez: roczny czynsz, 3 grzywny kary)

prawo do wykupienia buntowniczego sołtysa (bo sołtys mógł nim dowolnie dysponować: alienacje, podziały, nadziały, bez pytania pana o zgodę)

ŚWIADCZENIA XI - XIIIw;

1/ renta odrobkowa i/lub renta naturalna

2/ specjalizacja świadczeń

a/ rolnicy → Zakupy, Rataje

b/ rzemieślnicy → grodowi i dworscy (Szewce, Kowale)

c/ ludność służebna → Kobylaki, Skotniki, łowiectwo, służba hodowlana, obsługa dworów

3/ renta w zbożu (towar) i w pieniądzu → zanika ludność służebna RELUICJA

MIESZCZANIE „powietrze miejskie czyni wolnym”

1/ Lokacje miast na prawie niemieckim i powstanie samorządu

2/ Obywatelstwo - osobne dla każdego miasta (30% ludności miast posiadało

dziedziczne (kupcy i rzemieślnicy = pospólstwo)

iustum matrimonium chrześcijanin

przysięga i opłata → „list dobrego urodzaju”

nieruchomość albo córeczka mieszczanina

PATRYCJAT, POSPÓLSTWO, PLEBS

3/ Handel

przymus drożny

prawo składu

bractwa (partacze, szturacze)

4/ Produkcja → Cechy

przymusowa organizacja

pokrewna specjalność

ochrona interesów, bo: 1. Konkurencja 2. Kupcy 3. Wsie

składki, pomoc wdowom, dzieciom, bractwo religijne

własny kościół, jednostka wojskowa

MAJSTER ← CZELADNIK ← UCZEŃ /częste konflikty majstrów z czeladnikami/

Statuty cechowe - warunki pracy, liczba uczniów, jakość wyrobów, ceny, narzędzia, surowiec

raz, dwa na tydzień → targi

raz, dwa na rok → jarmarki

PRZYMUS DROGOWY → określone drogi ze stacjami celnymi

PRAWO SKŁADU → musiał wystawić towar na sprzedaż

BEZWZGLĘDNE - cały

WZGLĘDNE - np.: tylko przez 8 dni

5/ Zróżnicowanie wewnątrz stanu

6/ Wójt zdominowany przez RADĘ MIEJSKĄ - wykupywanie wójtostw

WÓJT - dziedziczny, wasal pana, funkcje: sądownicza, policyjna, czynsze, obrona miasta, służba wojskowa (1/6 czynszu 1/3 kar sądowych, jatki, młyny, łaźnie, wolne łany pod miastem)

RADA MIEJSKA - najwcześniej na pr. lubeckim; funkcje: uchwałodawcze, administracja, sądowe

ŁAWA - sąd miejski

POSPÓLSTWO - kontrola finansów, ważne uchwały

24 rajców

powołują ławników i starszych cechów

do kontroli była reprezentacja pospólstwa (16 delegatów: 8 kupców + 8 zemieślników)

własne sądy (wilkierze), od których apelowano do wyższego sądu prawa niemieckiego stworzonego przez KW → sprawy targowe, bezpieczeństwa, prawa cywilnego i karnego

7/ Wolność podatkowa: świadczenia określane w przywilejach lokacyjnych, podatki nadzwyczajne wymagały zgody miast

8/ Początki upadku miast w XVw

a/ rywalizacja a nie współdziałanie

b/ różne prawa

c/ obcy narodowo patrycjat

d/ ekspansja szlachty:

1454r przywileje nieszawskie → możliwość wywołania mieszczanina, który zranił szlachcica przed sąd ziemski

uchwały korczyńskie → miasto płaci podatek nadany przez sejmik szlachecki

ufortyfikowany GRÓD + umocnione PODGRODZIE

→ miejsca targowe (regale władcy) → konsumenci i ochrona

1/ kupcy → MELIORAT, grupa rządząca

2/ lud → rzemieślnicy, służ4ebnicy, dawni drużynnicy, obcy

XIIw → osady targowe i osobne prawo targowe (targ + karczmy + kościół + mur + rzemieślnicy)

MIASTA NA PRAWIE NIEMIECKIM

1/ plan urbanistyczny → rynek + prostopadłe ulice

2/ dokument lokacyjny → jako podstawa ustrojowa

PRZYWILEJ LOKACYJNY WŁADCY → odrębne sądownictwo

DOKUMENT LOKACYJNY → do zasadźcy - wójta (przywileje wójta, prawo targu, obowiązki mieszkańców, grunty podmiejskie, warynki rzemieślnicze)

Powołanie WÓJTA = nadanie prawa niemieckiego mieszkańcom

PRAWO MAGDEBURSKIE - Wroclaw, Poznań, Kraków

PRAWO LUBECKIE - Szczecin, Gdańsk, Tczew

PRAWO CHEŁMIŃSKIE

PRAWO ŚREDZKIE

SZLACHTA

1/ Geneza

a/ możnowładcy - urzędnicy, zarządcy grodów → prawo nieodpowiednie

b/ rycerze - drużynnicy i włodycy

rody rycerskie i rody gniazdowe

beneficja zimmunizowane od prawa książęcego (dziesięcina swobodna)

służba wojskowa (wykup z niewoli, odszkodowania wojenne)

2/ Pierwsze przywileje ziemskie

1228r Władysław Laskonogi w Cieni - immunitety → żadnych nowych podatków

1291r Wacław II w Lutomyślu → potwierdzenie praw szlachty (zero nowych podatków)

3/ Zamykanie się stanu

a/ brak kolegium heraldycznego

b/ NAGANA SZLACHECTWA → oczyszczenie: w Wielkopolsce - 6 świadków: 2 matki, 2 babki ojca; w Małopolsce - 6 świadków z rodu ojca

konfiskata majątku za podawanie się ( ½ brał delator)

umożliwiało to wejście do stanu → przekupstwo

inne sposoby wejścia do stanu: NOBILITACJA - uszlachcenie, nabywanie ziemi na prawie rycerskim, małżeństwa ze szlachciankami

c/ zamykanie stanu

1578r - król nadaje szlachectwo tylko na sejmie lub za męstwo w wojnie

1601r - i każdą nobilitację musi potwierdzić sejm

1641r - sejm nadaje indygenaty

1775r - szlachcic musi posiadać ziemię

4/ Rozwarstwienie

a/ możni → magnateria

b/ szlachta czynszowa - dzierżawcy

c/ szlachta zagrodowa - sama uprawia ziemię

d/ szlachta zaściankowa → Mazowsze

e/ gołota - nie musi stawać na pospolite ruszenie, nie piastuje urzędów, nie ma neminem..., podlega sądom grodzkim, pozywana ustnie

5/ Przywileje stanowe

1355r Buda → Ludwik Węgierski: żadnych nowych podatków (ogólnopaństwowy)

1374r Koszyce → LW: 2 gr, wykup z niewoli, budowa zamków

1422r Czerwiński → nietykalność majątkowa, incompatibilitas starosty

1423r Warka → usuwanie krnąbrnych sołtysów

1430-33 jedlneńsko-krakowski → nietykalność osobista (nie więzić, karać bez wyroku sądu)

1454r cerkwicko-nieszawski → pospolite ruszenie, prawa i podatki za zgodą szlachty

KRÓL

1/ Kompetencje ograniczane na rzecz szlachty (przywileje)

a/ zwierzchnictwo administracji, mianowanie urzędników

b/ najwyższy sędzia → wywołanie każdej sprawy

c/ wódz wojska i koordynator polityki zagranicznej (umacniali dokumenty przedstawiciele stanów)

d/ pojęcie Korony i Królestwa Polskiego, ale nadal królewszczyzny

2/ Tryb wyboru: elekcja, akt koronacji, przysięga + potwierdzenie praw stanów

a/ potwierdzanie praw → reguła od Władysława III

b/ zasady dziedziczenia → ciągłość dynastyczna (dawniejsza - publicznoprawna; SYSTEM MIESZANY → elekcja, ale w obrębie dynastii ← patrymonialna)

do rozbicia - tron dziedziczny

od Mieszka Starego - elekcje

Łokietek - Ludwik Węgierski - tron dziedziczny

Jagiellonowie - elekcja w obrębie dynastii, unia z Litwą

Potem elekcja viritim

3/ Rada królewska (poł.XIVw) → kanclerz + podkanclerzy, marszałek, podskarbi, dygnitarze ziemscy (kasztelani, wojewodowie), abp gnieźnieński, bpi katoliccy → król mógł też innych

ADMINISTRACJA

1/ Urzędy centralne → koronne i nadworne (ogólnopaństwowe)

a/ kanclerz + podkanclerzy

wzrost roli za Wł. Jagiełły: centralny organ administracyjny

stanowisko prawno-ustrojowe królestwa

mała i duża pieczęć, listy dyplomatyczne, akty wewnętrzne, nadanie i przywileje

b/ podskarbi królewski (koronny) + nadworny

mennica, zarząd skarbem, archiwum, insygnia królewskie

od XVw z-ca podskarbiego prowadził rachunki

c/ marszałek koronny i nadworny

mistrz ceremonii, ceny na żywność przy pobycie króla, zarząd dworu, dworzanie

2/ Urzędy lokalne (kasztelan stolicy Krakowa, wojewoda krakowski, wojewodowie, kasztelanowie)

a/ dygnitarskie

→ wojewoda (szef sejmiku elekcyjnego, dowódca wojska, uczestnik sądu wiecowego, azyl, nadzór miast, przewodniczy radzie panów województwa, przedstawiciel starosty WLK., jurysdykcja Żydów, woźnych sądowych, taksy, cenniki)

→ kasztelan zanika (immunitety → utrata sądownictwa, ekspansja starostów)

→ starosta (generalny: na czele prowincji → Ruski, Wielkopolski, Podolski, Krakowski; w Małopolsce burgrabia; grodowy, ziemski → ziemia wschowska, niegrodowy → dzierżawca królewszczyzn - tenutariusz)

ramię króla, namiestnik, powoływany i odwoływany przez króla

uposażenie w ziemi, mógł pospolite ruszenie do obrony, zarząd zamkami, szerokie kompetencje sądowe, tylko Polacy mogli to być

incompatibilitas z wojewodą - przywilej nieszawski

w Małopolsce - burgrabia, justycjariusz(oprawca) i włodarz(wielkorządca krakowsko-sandomierski)

→ podkomorzy (sądownictwo: o granice, w skład sądu ziemskiego, nagana szlachectwa, wojsko, zastępstwo procesowe wdód i dzieci

→ sędzia ziemski

b/ niższe urzędy ziemskie

honorowe (stolnik, podstoli, cześnik, podczaszy, łowczy, miecznik)

wojskowe (chorąży - sąd wiecowy, gdy pospolite ruszenie; wojski - zwolniony od wojny, bezpieczeństwo ziemi)

sądowe (podsędek, pisarz ziemski)

3/ Obsada stanowisk

a/ ekspektatywy → przyrzekanie pierwszeństwa urzędu Wł. Jagiełło 1386, 1388

b/ mianował dożywotnio król spośród 4 kandydatów z sejmiku ziemskiego

c/ woźnych - wojewoda

d/ uposażenie - określony udział w dochodach państwa

e/ zastępcy: Mał. - komornicy, Wlk. - żupcy (szlachta ich nie chciała)

f/ podwojewodzi - do Żydów

SKARB

1/ Źródła dochodów

królewszczyzny: „do wiernych rąk”, dzierżawa, zastaw → szkoda dla skarbu

podatki (od 1374-81 stały 2 gr/łan), 1454-66 co roku pobór 6-12 gr/łan

cła, konfiskaty → wyrok sądowy

mennice (1338r KW - reforma monetarna), od 1422r za zgodą Rady

regalia: żupy solne, kopalnie ołowiu i srebra → 1/11 „olbora”

szoz → miasta, gdy pobór szlachta (od majątku ruchomego i nieruchomego)

2/ Zastawy królewszczyzn, gołe dożywocia

Dań = trybut → od uzależnionego terytorium

A/ danina opolna

B/ podworowe, podymne, poradlne, powołowe, narzaz (w bydle)

C/ służebności komunikacyjne:

powóz - dostarczenie koni, wozów, transport rzeczy, ludzi

podwoda - konie dla urzędników

przewód zwykły - transport świadczeń

przewód rycerski - złoto, więźniowie, eskorta

stan - stacja

D/ służebności łowieckie:

strzeżenie zwierza i gniazd sokolich

dozór gonów bobrowych

1/ DOMENA MONARSZA

2/ Regalia: zastrzeżone dziedziny:

1. ziemi

2. łowieckie

3. rybołówstwa

4. górnicze → r. solne

5. grodowe → budowa

6. rzeczne → r. młynne

7. targu, karczmy

8. mennicze

3/ MYTA i CŁA → komory, stacje (zwierzchność celna panującego)

4/ MENNICA

zwierzchność mennicy → wyłączne prawo bicia monety

psucie monety, brakteaty

5/ DOCHODY z KAR SĄDOWYCH

WOJSKO

1/ Do 1454r pospolite ruszenie (unormowały statuty KW) na każde wezwanie króla w kraju

szlachcic z kopią (+ sołtys + wójt)

duchowny posiadający ziemię na prawie rycerskim - musi zastępcę lub pieniądze

cechy w miastach, zamki obronne

chorągwie ziemskie, rodowe i nadworne

chłopi → tarczownicy, piechota, potem tylko gdy wojna obronna

2/ Rozwój techniki wojennej → wojska zaciężne, piechota

PRZEDSTAWICIELSTWA STANOWE

1/ Wiece urzędnicze, prowincjonalne i ogólne

→ zjazdy stały się SEJMAMI, gdy szlachta, mieszczanie i kapituły były reprezentowane

2/ Sejm walny w XVw (3 kolegia) → to samo na sejmie walnym i prowincjonalnym - łatwiej, bo ogół szlachty a nie magnaterii

→ rada królewska : 73 osoby, panowie-rada, potem senat

→ urzędnicy ziemscy : reprezentanci ziem, bo urzędnicy

→ szlachta, mieszczanie, duchowni z kapituł

przybyły ogół szlachty nie brał udziału w ścisłych obradach, ale miał za zadanie tylko aklamację (nacisk na możnowładców → sejmy obozowe)

król też nie uczestniczył (zatwierdzał uchwały ex post)

raz w roku w Piotrkowie; prowincjonalne: Wlk.- w Kole, Mał. - Nowe Miasto Korczyn

3/ Powoli kształtują się sejmiki ziemskie (pełnomocni przedstawiciele sejmików na sejm walny lub prowincjonalny → delegowani przez sejmik ziemski na sejm walny)

a/ wiec dzielnicowy (rozbija się na:)

↓ ↓

sąd wiecowy rada panów (dostojnicy, adm.)

↓ ↓

rada panów ogół szlachty (XVIw)

b/ w Wiekopolsce przewodniczył starosta, w Małopolsce - wojewoda

c/ sejmiki: najwcześniej → Wlk, Kujawy, Sieradz, Łęczyca; późno → Małopolska

ŹRÓDŁA PRAWA ZIEMSKIEGO

1/ Statuty KW 1357r (wielkopolski i małopolski: ustrój i prawa sądowe → karne)

2/ Ekstrawaganty (krótkie ustawy) i prejudykaty królewskie

3/ Zwody praw zakończone petytami (projekty nowych)

4/ Statuty sejmów walnych np.: warcki 1423r

5/ Uchwały sejmów → konkluzje 1444r

6/ Przywileje królewskie: generalne i indywidualne

7/ Ustawy królewskie edykty (wyznanie, wojsko)

dekrety (handel, cła)

ordynacje - np.: żupy solne

8/ Prawa partykularne (np.: Mazowsze)

dla ziem - wiece; sejmiki → LAUDY (uchwały)

Źródła prawa miejskiego

1/ ortyle

2/ wilkierze → statuty rad miejskich

SĄDOWNICTWO STANOWE

1/ Sądy monarsze - sądy komisarskie w imieniu króla, który zatwierdza wyroki; tylko dla jednej sprawy potem rozwiązują się

najcięższe przestępstwa przeciw państwu (zdrada, obraza majestatu)

krzywda na osiadłym szlachcicu (życie, konfiskata, utrata czci)

spory między stanami

odwołania z innych sądów

przeciwko urzędnikom

o majątki i dochody królewskie

2/ Sądy dominalne - w ziemiach zimmunizowanych

3/ Sądownictwo szlacheckie (3 razy do roku - „roki wielkie” → od 1454r raz)

a/ do XVw sąd wiecowy (odwołania z sądu ziemskiego)

b/ sąd sejmikowy (XVw) → wojewoda, dygnitarze ziemscy, sędzia i podsędek + ogół szlachty

c/ sądy ziemskie (powstał w dobie rozbicia z sądu nadwornego (sąd nadworny: warunek - odbywa się na dworze)

w każdej ziemi (→ województwie), objazdy, stałe to sądy żupców, ale szlachta nie chce i w końcu znoszą

4 roczki od 1454r → terminy

wszystkie sprawy dotyczące szlachty osiadłej → chyba, że ważniejsze lub wyraźnie przekazane sądom grodzkim lub podkomorskim

skład:

→ Małopolska: sędzia, podsędek, 4-6 asesorów, woźny, pisarz

→ Wielkopolska: starosta, sędzia, podsędek, wojewoda, podkomorzy, chorąży

→ w praktyce często zastępcy

d/ sąd grodzki (Małopolska, koniec XIVw)

sprawy szlachty nie osiadłej

wszystkie sprawy wychodzące poza kompetencję innych

cztery artykuły grodzkie → gwałt, podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej

e/ sąd podkomorski (XIV/XVw) - sprawy graniczne szlachty

→ sądy wojewodzińskie → Mazowsze - szlachta bez prawa nieodpowiedniego

→ sądy kasztelańskie → upadek; zniesiony 1454r

f/ sąd oprawcy (bez względu na stan), od 1388r podporządkowane staroście

ściganie przestępców publicznych: łapał, śledztwo i sądził

mogli chłopów i szlachta nie chciała → zanika pod koniec XVw g/ brak apelacji; gdy rex ambulans był to zawieszali pracę

4/ Sądy miejskie

a/ sąd rady miejskie (po wykupie wójtostwa): burmistrz + rajcowie; najcięższe, I instancja, wyższy dla: sądów cechowych i ławniczych

b/ sąd radziecko-ławniczy: rada + ława

c/ sądy większych miast - ortyle (Magdeburg)

d/ sąd wyższy prawa niemieckiego 1356r na zamku krakowskim (oraz sąd leński: wójt, sołtys)

e/ sąd 6 miast małopolskich (3 razy w roku): Kraków, Kazimierz, Olkusz, Bochnia, Wieliczka, Nowy Sącz

5/ Sądy leńskie - podlegali wójtowie i sołtysi sądzeni przez parów (sąd leński ds. królewszczyzn - sąd wyższy prawa niemieckiego)

6/ Sądy kościelne - synodalne czyli objazd diecezji przez biskupa (od 1359r tylko ds. duchownych)

1424r - edykt wieluński → husyci obrazą majestatu

1437r ustalono → herezje, małżeństwo, spowiedź, komunia, dziesięcina swobodna, testamenty dla kościoła

7/ Sądy wiejskie

a/ sąd ławy wiejskiej → sołtys + ławnicy → apelacja do pana

b/ sądy gajone → pan + przysiężni (odwołania)

! pan musiał wydać wyrok bo defectus iustitiae

1. Sądy monarsze → przestrzeganie praw, autorytet, karanie → urzędnicy zastępujący: wojewoda, komesi grodowi; gdy władca przybył → on wszystkie sprawy

- świeccy i duchowni (XIII w. odrębne sądy)

Sąd książęcy → rozb. dzieln.

- XII w. → sędzia dworski i z-ca podsędek

- XIII w. → wyroki pisemne, dokumenty

Sprawy zastrzeżone:

→ przeciw państwu i władcy (zdrada, obraza majestatu),

→ na urzędników

→ spr. o ziemię każda sprawa mogła być wywołana przed sąd księcia

→ status prawny - PRAWO NIEODPOWIEDNIE XIIIw.

→ o regalia (możni tylko przed księciem, pomijając kasztelanów

Sąd książęcy na wiecu - XIV w. → całe rycerstwo

2.Sąd kasztelański → po książęcym

→ sędzia grodowy jako z-ca

→ sędzia targowy - na targu

Ludność zamieszkała w kasztelanii

- privilegium fori

- wyjęcie rycerstwa upadek sądów kasztelańskich

- immunitety

3. Sąd dominialny → pan w dobrach immunizowanych

• prawo zwyczajowe polskie lub niemieckie

4. Sąd kościelny → I poł. XIII w.

Sąd → kolejność apelacji

archidiakona → biskupa → metropolity (abp gnieźnieński)

(oficjała)

privilegium fori → spr. gdzie pozwany jest duchownym

! wyjątek: o ziemię, zdradę stanu, obrazę majestatu

→ naruszenie zasad wiary, małżeństwo, dziesięcina - świeckie

sądy inkwizycyjne → ściganie herezji

5. Sądy pr. niemieckiego

→ s. wiejskie i miejskie na podstawie immunitetów

• • s. ŁAWNICZY → wójt + ławnicy

• • s. WIELKI GAJONY → 3 x rok; pan lub landwójt

• • s. GORĄCEGO PRAWA → wyrok 1 doba gdy przest. na gorącym uczynku lub jedną ze stron był obcokrajowiec

→ s. LEŃSKIE → podlegali sołtysi i wojewodowie

• równi mu (ŁAWA) + książę lub pan

! apelacje → MAGDEBURG (pouczenia, ortyle)

1233r. Chełmno → I sąd wyższy pr. niemieckiego

Funkcje sejmików ziemskich:

1. lauda - kodyfikacja pr. zwyczajowe

2. sąd wyższy, bo upadek sądu wiecowego

3. lokalne podatki

4. kandydatów na urzędników sądowych

5. wzrost s. ziemskich po przywileju cerkwickim 1454r.

KONFEDERACJE związek osób, które doń przystąpiły → realizacja wspólnych celów → zabezpieczenie spokoju publicznego 1302, 1350 (miasta wielkopol.) → w czasie bezkrólewia → utrzymanie państwa (szlachta + miesz.) 1382, 1384 w Radomsku

KSIĘGI SĄDOWE → I poł. XV w.

• każdy powiat swoje - pisarz powiatowy (podpisek)

• wypis ma moc dokumentu urzędowego,

1. zmiany tytułu własności → konieczny wpis

PRAWO WIECZNOŚCI - księgi sądowe ziemskie

wpis o nieruchomości z ksiąg grodzkich w ciągu roku należało przenieść do ksiąg ziemskich → WAŻNY

KORONA KRÓLESTWA POLSKIEGO → po rozbiciu dzielnicowym:

1. Małopolska, Wielkopolska, Ziemia sieradzka,

→ Z. Łęczycka - lenno bratanków Łokietka

→ Pom. Zachodnie, Z. Lubuska - Brandenburgia

→ Pom. Gdańskie - Krzyżacy (potem Kujawy)

→ Śląsk - lenno Czech, potem do K. Cz.

→ Mazowsze - lenno, własnych książąt Kraków - stolica

godło państwowe

2. K. W.

→ Z. Łęczycka, dobrzyńska, wschowskie

→ Ruś Halicka 1341, 1349

3. Corona Regui Poloniae - Korona Królestwa Polskiego

„państwo wyodrębnione od osoby monarchy”

→ element PUBLICZNO PRAWNY wł. Państwowej, bo:

koniec dynastii Piastów 1370

unia z Andegawenami 1370-82 → obce rządy

unia z Litwą, neofita Jagiełło → następstwo synów z 4-go mariażu

Respublica ← król podległy koronie i jej prawom

• zasada suwerenności → państwo i król są niezależni od nikogo

zasada niepodzielności → niepozbywalność terytorium państwowego

4) suwerenność (ostatnie podrygi)

1. 1328 nadanie Polski jako lenno cesarz Ludwik Bawarski - synowi

2. osłabienie protekcji papieskiej

5) Kościół katolicki

1. wybór biskupa w II poł. XV w.

→ list królewski do kapituły → kandydat → formalne zatwierdzenie

2. 1375r. - II ofic. Arcybiskupstwo w Haliczu - później do Lwowa

3. 1417r. - abp gnieźnieński → PRYMAS, głowa kościoła kat.

zwoływał synody ogólnopolskie

koronacje

I-sze miejsce w Radzie

4. tolerancja wyznaniowa dla kościoła prawosławnego na Rusi Halickiej - 1458r. → metropolia kijowska dla Ziem Ruskich → 9 bp (odrębnie od moskiewskiej)

UNIWERSYTET KRAKOWSKI 1364r. przywilej K.W.

→ kształcenie prawników, trzy wydziały: prawo, medycyna i nauki wyzwolone

→ podupadł i odnowiony w 1400 przez Jadwigę - wydział teologiczny

→ zarządzał rektor, zwierzchnictwo bp krakowskiego

→ odrębne sądownictwo rektorskie, ciężkie - bp krakowski kleryka, sąd królewski świeckiego

URZĘDY

1) Ziemie → XV w. = województwa; mniejsze - pozostają ziemiami

↓

kilka lub więcej KASZTELANII (na Rusi brak)

↑ ! początkowo okręg sądowy

II pol. XV w. zamiast - POWIATY - ! potem także adminnistr.

UNIA POLSKO-LITEWSKA

1. W.K.L. → Auksztota z wielkim księciem, Żmudź

1. daniny, liczna drużyna, najazdy;

2. książęta podlegli;

3. terytorium: Ruś Czarna i Biała, Podlasie, Wołyń z Łuckiem, Kijów, Podole.

2. Niebezpieczeństwo krzyżackie → Żmudź, pomost do Inflant, chrystianizacja

3. Akt w Krewie 1385r. (applicare) → kłótnia o inkorporację

4. 1401r. unia wileńsko - radomska:

1. Witold rządzi Litwą jako lennik Jagiełły;

2. Do śmierci Witolda i wraca do Wł. Jagiełły.

5. Unia w Horodle - 1413r.:

1. odrębny W.K.L. → król + panowie litewscy + Rada królewska

2. wspólne zjazdy pol.-lit.

3. herby dla bojarstwa → tylko katolicy.

6. Zachwianie unii po pokoju MELNEŃSKIM (1422) → Litwa dostała Żmudź

• śmierć Witolda 1430 i wojna domowa → Świdrygiełło;

• Zygmunt Kiejstutowicz (1432-34) unia grodzieńska;

• 1440r. Śmierć Zygmunta i Kazimierz Jag. → W.K.L.

• elekcja 1447r. Kazimierza na tron polski → odnowienie unii;

• unia osobista (1492 - 1501 przerwa → J. Olbracht i Aleksander).

ŚLĄSK zależność lenna od Czech, Luksemburgowie

1. K.W. → 1335 i 1339 zrzeka się praw do Śląska, za rezygnację z korony,

• tymczasowo, bo polskie: świdnickie, jaworskie, otmuchow.-nyskie,

• Śl. Podlegał abp. Gnieźnieńskiemu.

2) Zniemczenie, prawo lenne niemieckie, Polacy - to ubodzy.

3) Starosta czeski we Wrocławiu.

4) wysoka rada polityczna miast

POMORZE ZACHODNIE

1. miejscowa dynastia Warcisław I

dzielnice: * południowa → szczecińska

• północna → wołogoska

2. Zamożne miasta (Szczecin, Strzałów, Starogard) → do Hanzy

• własna polityka,

• zagrożenie brandenburskie.

3. Germanizacja i prawo lenne:

1. pokój ziemski rostocki 1283r. → prawo oporu, organy stanowe.

2. Sejm stanowy → rycerstwo i miasta

3. Rada krajowa

4. Kościół pomorski → bp-stwo kamieńskie - bezpośrednio pod Rzym.

4. Wielorakość systemów prawnych:

1. miasta → pr: chełmińskie, lubeckie, magdeburskie,

2. chłopi → pr: SZWERYŃSKIE (zwyczajowe, duże wpływy saskiego)

PRAWO SĄDOWE POLSKIEGO ŚREDNIOWIECZA

Unifikacja (rex ambulans) → partykularyzm stanowy

PRAWO PRYWATNE

1. Zdolność prawna i do czynności prawnej

• stanowe zróżnicowanie → szlachta super,

• silniejsza pozycja mężczyzn → kobiety pod opieką rodziny

(wdowy !) → dożywotni zarząd majątkiem + opieka nad dziećmi

• upośledzenie etniczno - wyznaniowe:

Żydzi: getta, Ø mieszanych małżeństw, 1264r. Bol. Pobozny „sługi skarbu” ochrona;

Tatarzy: Ø sejmików, ani urzędów ziemskich

Zdolność prawna → pozbawieni są niewolnicy i wywołańcy ← umarli dla prawa

Zdolność do czynności prawnych → lata sprawne (pełnoletność) : mężczyzna 15 lat,

kobieta 12 lat lub przez małżeństwo (wg statutu warckiego)

2. Małżeństwo i Rodzina

1. zawarcie i rozwiązanie:

- od chrześcijaństwa - monogamia;

- zamieszkanie wspólne + oświadczenie woli (konsensus) Średniowiecze

- dwie kolejne umowy świeckie:

• zmówiny: rodzina + dziewosłęb (handelek) - warunki: czas, majątek

• zdawiny: oddanie oblubienicy + przenosiny + pokładziny

(baby nic do gadania - Rodziny decydują)

- za zgodą Rodziców oblubienicy → bo utrata posagu (wdowy! ↑ same się wydawały)

Kościół zaczyna działać na tym polu od końca XII w., obok funkcjonują tzw. małżeństwa tajemne (ważne) ← dziewosłęb, umowy do poł. XV w. + akt kościelny

• zapowiedzi (3 x w parafiach obu stron) !! od XV w. szlachta osiadła nie musi i ślub w domu

• zaręczyny → umowa wstępna, warunki

• ślub

od XIII w. sprawy małż. (poza majątkowymi) reguluje p. kanoniczne

Rozwiązanie → pierwotnie rozwód przez oddalenie, potem tylko śmierć

2. posag i wiano wysoka pozycja żony rycerza → gospodarstwo, służba żeńska, dochód

→ żona:

• wyprawa (szczebrzuch) - ruchomości osobiste, artykuły gospodarstwa domowego: własność żony zwiększała się

• posag od opiekuna - na konto nowej rodziny w ramach spadku, raczej pieniądze lub zastaw, dobra dziedziczne niechętnie (dziedziczą dzieci lub wraca do rodziny żony + oprawa)

→ mąż:

• wiano = oprawa (za posag ) + wiano (dar ślubny)

2x posag zabezpieczenie zabezpieczenie na wypadek

list wienny→ do ksiąg śmierci męża

sądowych zapisane na nie wolno obciążać długami

½ majątku męża męża

c) stosunki majątkowe:

• rozdzielność majątkowa

• wspólnota majątkowa - jedno dziedziczy po drugim

• jedność zarządu → mąż administrował majątkiem żony, ale jej własność zabezpieczona zapisem wiana musiał mieć zgodę żony

d) wdowa: posag + wiano + spadek na równi z synami

„stolec wdowi”

od Kaz.Wlk. oddaje synom

potwierdza to statut warcki,

a jej zostaje: wiano + darowizny od męża + ruchomości

!! ruchomości to → sprzęty domowe, jeżdżone konie, ½ szat

!!!gdy wdowa nie miała wiana → WIENIEC = 30 grzywien

e) pokrewieństwo; adopcja; tutela (dzieci, furiosi, prodigi) - naturalna, testamentowa (ojciec), nadana (król); kuratela nad starcami (opieka i obrona z całym majątkiem) ograniczona swoboda testowania i częste adopcje

f) wspólnota domowa - ojcowska (tata rządzi, ale nie może alienować bez zgody synów) braterska (demokracja rodzinna)

już statuty Kazimierza Wielkiego niechętne niedziałom → tylko ojciec z synami NIEDZIAŁ RODZINNY

3) Własność XVI w. → wcześniej: dziedzictwo, dziedziczenie wieczyste

1. uprawnienia właściciela;

2. res mobiles i immobiles

dziedziczne → tylko dziedzice ustawowi, pr. bliższości

dobra < nadane → przez władcę

nabyte < swoboda w dyspozycji

(gdy w spadku to kupne

dziedziczne)

3. posiadanie - stan faktyczny (nie prawny)

proces petytoryjny (wczesne średniowiecze) - gdy ktoś odebrał komuś ziemię siłą, sąd sprawdzał tytuł i kto miał lepszy ten dostawał (sąd ziemski)

→ zajazdy (długi proces i zajeżdżający może ciągnąć zyski)

!! częste zajazdy i ZAKŁAD PIENIĘŻNY → ten kto zajeżdżał

proces posesoryjny (XV w.) - sąd grodzki w przyspieszonym trybie oddaje ziemię wyzutemu siłą posiadaczowi, bez sprawdzania tytułu

d) własność podzielona (zwierzchnia - podległa /użytkowa/)

pan chłop

z tytułu a) chłop kupuje ziemię, więc nie można go usunąć ot tak

własności (zapłacić lub inny grunt) - prawo zakupne

podległej b) dziedziczą ją zstępni w linii prostej

c) można ją alienować za zgodą pana

4x wezwać zbiega i dopiero osadzić innego chłopa

z tytułu - świadczenia i czynsz zawarte w dok. lokacyjnym + zwyczajowe

własności - chłopi nie mogli być pozywani ani ciążeni za długi pana

zwierzchniej (super pozycja sołtysów i wójtów)

e) niedziały → własność pospólnej ręki (nie części idealne, ale jako ZBIOROWOŚĆ)

pr. niezbywalne, zostają we wspólnocie

- niedział częściowy - indywidualna rola + wspólne lasy, rzeki ZBIOROWA WŁASNOŚĆ WSI

f) ograniczenia własności:

• regalia

• prawo bliższości + prawo pierwokupu + prawo retraktu

• ograniczenie alienacji ziem (godzi w kościół) - epizod swobodnej 1/3 tzw. TRZECIZNA (bez zgody krewnych) - nie u nas!

• tendencje do umacniania własności indywidualnej (statuty Kaz.Wlk. zatwierdzają własność działów po 31 i 3 m-cach, ograniczenie prawa skupu, np. do 6 tygodni)

• przymus uprawy, prawa sąsiedzkie (bajka o chmielu ...)

• służebność gruntów wiejskich - iter, actus ..., „prawo kobylego pola” od X do IV wypas swobodny stad kobył i źrebaków

g) sposoby nabycia własności

Pierwotne → powstanie nowego stosunku własności	pochodne → przeniesienie prawa
zawłaszczenie (zapowiedź ustalenie granic: ujazd, obejście, zapis granic w dokumencie, znaki graniczne) zasiedzenie - statuty Kaz.Wlk. - 30 lat zdobycz wojenna (ruchomości, niewolnicy) prawo nadbrzeżne (bursztyn, ryby, rozbitkowie) polowanie i rybołówstwo	nadanie spadek alienacja (do przeniesienia własności specjalna umowa rzeczowa: wzdanie, do posiadania - wwiązanie) wzdanie - zwyczaj, woda zrzeczenia się, przez księcia, bo kontrola ziemi → prawo rycerskie poł. XIV w. w sądzie ziemskim + księgi sądowe wwiązanie + rozgraniczenie posiadłości

h) utrata własności - porzucenie, alienacja → też nadanie, konfiskata

i) dawność - prawa rzeczowe stają się z czasem niewzruszalne (utwierdzenie posiadanego prawa, a nie nabycie

utrata praw do dochodzenia poprzedniego właściciela - 3 lata (+ 3 miesiące)

Mazowsze → skup 1 1/3 roku

w XV w. tylko ½ roku

władanie rzeczą, fizyczne dzierżenie + podanie tytułu (dobra wiara)

PRAWO PIERWOKUPU → krewni pierwszeństwo przy nabywaniu dóbr dziedzicznych

PRAWO RETRAKTU → możliwość odzyskania dóbr dziedzicznych, gdy właściciel osobie obcej bez powiadamiania krewnych.

zwrot sumy

RETRAKT - ZABÓR → gdy darowizna bez zgody krewnych

1. ZAWŁASZCZENIE (niczyje, porzucone):

→ ruchome - zabór w posiadanie

→ ziemia - stałe użytkowanie gospod.

→ siłą - możni

2. ZAPOWIEDŹ XIII - XIV w.

→ akt zakazujący wejścia na teren

→ oznaczenie granic królestwa (ujazd, obejście, znaki gr. → kary)

3. ZASIEDZENIE spokojne posiadania.

RĘKOJEMSTWO KMIECI;→ nowy pan rękojmię chłopa przy jego opuszczeniu wsi

DAROWIZNA

1. początkowo wzajemna: ja - tobie, ty - mnie

2. darowizna odpłatna (ja - tobie, ty - mnie pieniędzmi)

3. niewykonanie zobowiązania, to cofnięcie darowizny

4. Kaz. Wlk. → nieodwołalność darowizn

3. zastaw (akcesoryjny) - zależny od istnienia wierzytelności, jej zabezpieczenia

↓

↓ ↓

nieruchomości ruchomości

↓ ↓ ↓ - zawsze z dzierżeniem

użytkowy czysty ↓ zastaw na upad - mogą być podzastawy

(antychretyczny) ↓ (gdy mija termin

dochód nie zaliczany ↓ zastaw na zastawnika)

na poczet spłaty ↓

dużo różnych rzeczy ↓

na długo ↓ ↓

↓ ↓

zastaw do wydzierżenia zastaw bez dzierżenia

(ekstenuacja) -pożytki (w księgach) do pożyczki, → kilka sum zastawnych jako

na poczet długu (1320) może prowadzić do zabezpieczenie

wwiązania → po terminie może zmienić się na:

z. na upad lub z. Użytkowy z dzierzeniem

! Przy zastawie STAROSTW → korzyści z dóbr + JURYSDYKCJA → na spadkobierców wszystko, chyba że król wykupi

! ANTYCH → zbliżone do alienacji:

- nie trzeba zgody krewnych

- nie określony termin (Kaz.Wlk. - 30 lat)

5. Kupno renty XIV - XV w. niemożliwość wypowiedzenia

pieniądze

posiadacz kapitału → właściciel nieruchomości

renta (stałe świadczenie, nawet dożywotnio

możliwość wyderkafu lub wieczyście → obciążało następców)

omijanie % przy pożyczce

- zakaz lichwy poza Żydami ← legalnie

6. Spadki

1. beztestamentowe

- dziedzice konieczni, wszyscy synowie po równo

- niedział - przyrost przy współwłasności; niedział pospólnej ręki → zero spadku

- krewni boczni - później do 4 stopnia

- kobiety

- posag, od XIV w. przy braku synów, szlachcianka też (ojcowizna)

- po matce synowie i córki po równo

!! gdy wdowa za mąż, to dzieciom z I-go małżeństwa → dobra wienne + macierzystych

b) testamenty ważne od końca XIII w.

- ustny za swobodą testowania był kościół

- pisemny

c) puścizna: kaduk (zabierał monarcha), stąd rozszerzenie na krewnych bocznych

szlachty i chłopstwa (XIV w.) → wcześniej tylko synowie, potem pan

7. Zobowiązania (pochodne wierzytelności, raczej w pr. miejskim)

→ oddzielenie długu od odpowiedzialności

Rękojemstwo niewygodne i od XIV w. dopiero po niewykonaniu świadczenia przez dłużnika

DŁUG +	GWARANCJA → sposoby umacniania umów	ODPOWIDZIALNOŚĆ
zamiana (np. przy komasacji dóbr kościelnych) darowizna kupno-sprzedaż najem pracy dzieła rzeczy (dzierżawa) pożyczka	przysięga → potem kara boża litkup → poczęstunek załoga łajanie (ustnie, listy łajające) zakład (vadium: umowny → pieniądze, żeby nie zajazd urzędowy → dla władcy lub sędziego) cenzura kościelna (klątwa) zadatek rękojemstwo	dłużnika ex contrario wierzyciela za wady fizyczne i prawne (ewikcja) Zastęp → nabywca dobrej wiary, zbywca (ZACHODŹCA) i zastępuje go !! zamiana treści lub osób (umowa lub śmierć) !! Wygaśnięcie nie przez samo świadczenie - akt przeciwny + kwit

PRAWO KARNE (wróżdy, rycerze - rabusie, łotrostwa)

ścigane z urzędu: przeciw panującemu, państwu, religii

Przestępstwa < w spokój publiczny (dzięki inst. MIRU)

(ze względu na podmiot ścigane prywatnie

ścigający)

→ miejscowy (obejmuje miejsca: drogi, targi)

MIR - tzw. „ręka pańska” → osobowy (kategorie osób: kobiety, Żydzi)

→ mieszany (przysługiwał np. abp)

Złamanie MIRU:

kara prywatna (król)

kara państwowa (sędzia)

kara sądowa

z przypadku (wina nieumyślna) łagodniej mniejsze

przestępstwo < sprawy <

umyślne (wina umyślna) większe

1. Przypadki wyłączające przestępstwo:

1. przypadek początku → zaczepka słowna lub czynna

2. odwet w przepisowy sposób

3. egzekucja należności przez wierzyciela - jako wykonanie umowy (życie, cześć, zdrowie dłużnika)

4. polny złodziej → na gorącym uczynku; ochrona własności.

2. Przestępstwa ścigane z urzędu:

- obrona majestatu

- zdrada → także bunt

- zbrodnia przeciwko religii panującej, czyli HEREZJA

- przeciw interesom skarbu państwa

- przeciwko władzom i sądom

- urzędnicze → łapówkarstwo

- łotrostwa (rabunek, kradzieże)

3. Przestępstwa prywatnoskargowe:

- mężobójstwo (XIV-XVw zabicie szlachcica → główszczyzna + kara państwowa; Kaz.Wlk. → kwalifikowane)

wniosek - uszkodzenie ciała: zranienie (rany krwawe i rany sine, pobicie) i okaleczenie pokrzy- (ochromienie i obcięcie części ciała)

wdzonego - obraza czci (bluzgi, potwarz)

- gwałt

↓ ↓

na osobie na majątku

- uwięzienie, ↓ ↓

- porwanie podpalenie kradzież (chąźba)

- zgwałcenie kobiet ↓ ↓

(50g sędzia + zwykła kwalifikowana

zadośćuczynienie) - na dworze króla

- konie ze stada

- nocny złodziej

4. Tendencje do indywidualizacji odpowiedzialności:

1. zbiorowa przy najcięższych przestępstwach (np. obraza króla → infamia, wywołanie całej rodziny) i jako prewencja (za trupa odpowiada całe opole),

2. statuty Kaz.Wlk. znoszą wzajemną odpowiedzialność ojca i synów),

3. ograniczona odpowiedzialność karna sług → PAN,

!! d) zabicie szlachcica w jego domu → wszyscy równo odpowiadają

5. Kary:

1. wróżda (20 lat)- w prawie mazowieckim: tylko zabójca; odwet (po odpowiedzi) - obwołanie zabójcy na pogrzebie; pojednanie (główszczyzna + pokora) - przebaczenie jednego z krewnych,

2. zasady wymiaru kary - dostosowanie kary do przestępstwa

- talion materialny i symboliczny (kary odzwierciedlające) - „siedemdziesiąt” za kopce graniczne,

- różnice stanowe (gdy zabójstwo szlachcica → chłop, mieszczanin śmierć bez możliwości pieniędzy)

- okoliczności obciążające: recydywa (3 x to samo), gorący uczynek

- kumulacja kar (tyle nawiązek ile ran).

c) rodzaje kar

↓ ↓

większe mniejsze: - infamia

↓ ↓ - proskrypcja (wywołanie) - śmierć

krwi, śmierć mutylacyjne fikcyjna

/ \ - niewola (biedota)

zwykła kwalifikowana - wygnanie (banicja) - za granicę rycerze

kara arbitralna - konfiskata majątku (złupienie)

„pozostawienie na łasce” - kary pieniężne : 70 grzywien/Mazow. 50

maleją 15 / 12

6 / 300

statut małopolski: główszczyzna: szlachcic - 60

włodyka - 30

wójt - 1 chłop - 10

Zgwałcenie kobiety:

1) szlachcianka → zadośćuczynienie + 50 grzywien dla sądu

2) chłopka „na jagody” (w lesie, na polu) → 6 grzywien

3) chłopka „sama polazła” (znalazła się w miejscu gdzie nikt jej nie kazał chodzić) → tzw. drobna kara: „trzysta” (denarów)

RODZAJE KAR: KARA ŚMIERCI:

1) publiczne - prywatne - ukamienowanie

2) zwykłe - kwalifikowane - ścięcie kary zwykłe

3) indywidualne - zbiorowe - powieszenie

4) większe - mniejsze - obcięcie członków

5) krwi, mutylacyjne, pieniężne - ukrzyżowanie

- ćwiartowanie

- palenie żywcem

- łamanie kołem

KARY PIENIĘŻNE ← kompozycyjne

umożliwiały wykupienie się od śmierci lub mutylacji jako alternatywa

→ publiczne - władca, sędzia lub pan

→ prywatne - PŁAT (powód po wygraniu)

kary wielkie: „siedemdziesiąt” (70 grzywien) → na Mazowszu 50

„piętnaście” (15 grzywien) → na Mazowszu 12

kary małe: 6 grzywien lub 300 denarów

Ustanowione kary okazały się za wielkie do możliwości płatniczych ludności, dlatego też:

w XIII w. wartość realna kary wynosiła 1/3 jej nominalnej wysokości (k. wielkie), 1/6 lub 1/12 grzywny, połowę 300 (k. małe);

w XIV w. wartość realna kary wynosiła 1/5, 1/10 lub 1/24 jej nominalnej wysokości (k. wielkie),

PŁAT → elementy kary i odszkodowania

kary prywatne → ustalone zwyczajowo

GŁÓWSZCZYZNA (suma za głowę zabitego) NAWIĄZKA (za okaleczenie)

szlachcic 60 grzywien - odcięcie członków ½ główszcz.

włodyka 30 grzywien

sołtys - woj. 15 grzywien ZNIEWAŻENIE SZLACHCICA

chłop 10 grzywien (6 dla rodziny, 4 panu) ↓

tzw. „pusta głowa” (obcego) - dla starosty równoważne główszczyzny

Kary na czci → wobec szlachty

a) INFAMIA → nie musi wygnanie, tylko cześć

- reszta praw mu zostaje

- Ø urzędy, funkcje publiczne, Ø darowizn.

b) ODWOŁANIE ZNIEWAGI

- odszczekanie

- główszczyzna

c) ZAKŁAD (Vadium)

→ d) EKSKOMUNIKA → sądy duchowne

- konfiskata majątku

→ e) INTERDYKT MIEJSCOWY

- zakaz nabożeństw, sakramentów, pogrzebów,

- nakładany na miasta, dzielnicę książęcą, włość rycerską

→ musieli spełniać POKUTY

- uroczysta - (przywiązanie do drabiny, leżenie krzyżem)

- publiczna

- prywatna

Azyl wojewodziński → sądy króla arbitralne: śmierć szlachcica, konfiskaty bez wyroku sądowego

PRZEMIRZE

→ gdy szlachcic nie dopuszczony do króla lub starosty , schronienie u wojewody 4-8 tygodni i za granicę. Po 1 roku → sąd normalny → znika w XV w., bo przywileje 1422, 1430-33

Ograniczenie zdolności procesowej:

1. chłopi XIV - XV → tylko we właściwym sądzie dominialnym, w innym musiał z panem

2. kobiety z mężem bądź opiekunem - ! tylko wdowy mogły same

3. nieletni → zawieszony proces, dawność nie idzie - nie można pozwać, powód może,

--------------------------------------

1. skarga (żałoba) → sędzia

2. pozew 2x → woźny doręcza + relacja do ksiąg:

1. ustny → nagana szlach.

2. Pisemny → szlachta osiadła

3. termin (rok)

→ DYLACJA (odroczenie na rok następny)

- uwięzienie, większa sprawa, choroba,

- spowiedź, przysięga, list inhibicyjny

4. ROK ZAWITY → trzeci termin

- NIESTANNE

- pozwany musiał się stawić na trzeci termin bo przegrywał, powód na 1 termin, bo przegrał.

5. ROZPRAWA → ustna, jawna, rano

1. żądanie skargi (powód) i odpór (pozwany)

• zgoda → wyrok dla powoda,

• niezgoda → litis contestata

2. EKSCEPCJE ← pozwany zasłaniał się

• peremptoryjne (oddalenie pozwu) → przedawnienie; powód nie popiera sprawy 1 ½ roku → fatalia iuris

• dylatoryjne (odroczenie sprawy) → niewłaściwość sądu (stan pozwanego)

→ ograniczona zdolność procesowa (chłop, kobieta)

3. żałoba (powód) +odeprza/replika/ (pozwany) 1454r. ← bo długo

6. DOWÓD → przeciwdowód tylko gdy dowód upadł

PROCES

1. Środki poza sądowe - samopomoc i ugody → jednanie

2. Królewskie postępowanie arbitralne (wszystko od woli i humory władcy) → złagodzić przez AZYL, PRZEMIRZE WOJEWODZIŃSKIE,

3. Proces skargowy (AKUZACYJNY) XIII w.:

1. zaczyna go skarga

2. kontradyktoryjny → strony toczą spór przed sądem

3. publiczny (ustny i jawny) → jedność procesu prywatnego i karnego

4. formalny (pozew, przysięga) → gesty, symbole, formułki

5. dyspozytywny → umowa stron co do reguł procesu → zmiana

4. Organy ścigania(fałszerze ← mincerz; zabójcy ← kasztelan):

1. ślad (do pocz. XIV w.) → obowiązek opola, odpow. zbiorowa,

2. oprawca - justycjariusz (ściga, oskarża, sądzi),

3. środki zapobiegawcze:

areszt = uwięzienie, rękojemstwo → szlachta przeciw więzieniu w złych warunkach (1430-33)

4. azyl (dwór króla lub kościół katedralny), listy żelazne i inhibicyjne → zakaz pozwania przed sąd,

5. amnestia, prawo łaski → zwalnia z kary państwowej , NIE prywatnej.

5. Proces (zdolność sądowa - bycie stroną procesu i procesowa - osobiście w sądzie)

w sądzie pozwanego * zastępca ustawowy (opiekun)

powód → ← pozwany * zastępca procesowy (prokurator)

(pierca) (sąpierz) ↓ ↓

szczegółowy generalny

- skarga (żałoba) → sędzia (określone czynności) (wszystko)

- pozew (ustny, pisemny) + złożenie do ksiąg

- termin i odroczenie (3 rok zawity)

- żądanie skargi + odpór = litis contestatio śmierć lub zranienie

- ekscepcje: szlachcica, gwałt i

*peremptoryjne (oddalające, np. przedawnienie) podpalenie przed

*dylatoryjne (odraczające, np.: niewłaściwość sądu) sądem królewskim

• załoga, odeprza (replika) 1454r

• inicjatywa sędziego

6. Dowody:

1. bliższość dowodu (przeciwdowód rzadki, w razie upadku dowodu),

- stanowość (wyższa strona: szlachcic „dobrej sławy”, pan przed zbiegiem)

- moc dowodu (dokumenty > świadectwa > przysięga),

- pozwany wyższa strona → równa pozycja i dowody,

2. formalna teoria dowodowa → nie prawda obiektywna;

3. w sądzie lub przez prawidlnika → postępowanie dowodowe,

4. środki dowodowe:

- przysięga oczyszczająca (każda sprawa inną rotę) i oskarżająca (POTYCZEL → upadek dowodu) + współprzysiężcy (2 - 12)

- ordalia → sądy boże: woda zimna i gorąca, żelazo, pojedynek,

- wstecz → posłaniec (komornik) → sprawozdanie czy w tej samej sprawie nie zapadł już wyrok w innym sądzie → znika gdy księgi,

- świadkowie → zeznania woźnych sądowych RELACJA i do ksiąg ; zły świadek: z nieprawego łoża, „zła sława” (3 x oskarżony o to samo, hańba)

- dokument od XIII w.

7. Odwołania od wyroku - od XIV w. wyrok wpisywano do ksiąg : wyrok przedstanowczy (postanowienie) i stanowczy (końcowy); strona wygrywająca wnosiła opłatę na rzecz sędziego (trzesne, pamiętne):

1. Remisja - odesłanie do innego (wyższego) sądu w trakcie rozprawy na wniosek strony,

2. Nagana sędziego (bliższość dowodu miał sędzia), kocz (zakład - w futrach zwierzęcych; np. gronostaje → gdy nagana dot. kasztelana krakowskiego);

→ nagana, że sądził niesprawiedliwie, natychmiast po wyroku, sędzia - dowód z uczestników procesu → wpływ na sprawę główną.

8. Ugoda w każdej chwili - jednanie (w sprawie prywatnej)

9) Wyroki od XIV w. w księgach (przedstanowcze, stanowcze), (pamiętne) trzesne od wygrywającego

10) Egzekucja:

1. osobista (niemajętni), zaraz po wyroku chyba że pozwany dał rękojmię.

2. majątkowa (ciążenie)

- ruchomości → bydło, trzoda, potem dopiero nieruchomości

• nieruchomości (wiązanie sądowe)

• osobista ← gdy majątek nie starcza

11) Proces o zbiegłych poddanych - uproszczony → pismo władcy o zwrot zbiega z dóbr książęcych lub wysłanie pełnomocnika (komornicy delegowani)

nie ma somopomocy,

przysięga samosiódm o status zbiega

odbieżanie → majątek kmiecia zostawiony we wsi dla pana po 4 x wezwać do powrotu i potem komu innemu.

Jan Ostroróg

Jakub Przyłuski

RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA Mikołaj Siennicki

St. Orzechowski

1. Monarchia stanowa z jednym stanem → inne stany podporządkowane lub zmonopolizowane (duchowieństwo) → utrwalenie, a nie mon. Absolutna:

1. szlachta i ruch egzekucyjny;

2. oligarchia magnacka.

2. Prusy Królewskie 1454r. (wcielone po wojnie 13-letniej /1466/ → unia realna)

1. woj. Chełmińskie, pomorskie, malborskie, dominium bp-ie - Warmia,

2. odrębność (różnice: narodowe → Niemcy; społeczne → miasta) - indygenat, urzędy (tylko Prusacy), skarb, prawo chełmińskie, od 1598r. Korektura ;

3. STANY PRUSKIE z RADĄ PRUSKĄ (skład Rady: przew. Bp Warmii → wojewodowie, kasztelanowie, podkomorzowie, przedstawiciele: Torunia, Gdańska i Elbląga)

Rada obwołuje IZBA ZIEMSKA

OGÓLNE ZGROMADZENIE < (prałaci, urzędnicy, szlachta)

↓ IZBA MIEJSKA

↓ (z 30 mniejszych miast przeds.)

1598r. kodyfikacje ↓ po 1526r. sejmiki ziemskie osobne: -pieczęć,

odrębna ↓ PROWINCJONALNY SEJM PRUSKI - herb,

KOREKTURA ↓ ↓ - moneta,

PRUSKA Rada (senat) Izba niższa - skarb,

↓ ↓ - system podatkowy szlachta mieszczanie

! 1569r. - bp, wojewod. → senat polski, szlachta → izba ! poselska

4. tendencje unifikacyjne: ! 1581r. - polski system podatkowy

! 1585r. - uznanie Trybunału Koronnego

e) polonizacja

osobne reprezentacje:

• sejmik generalny → generał pruski (najwyższy organ autonomiczny)

• autonomia Gdańska,

• Warmia - księstwo duchowne

3. Mazowsze, księstwo oświęcimskie i zatorskie → wykupione przez ↓ ↓ ↓ królów polskich ostatni książe 1456r. wykup. 1494r. wykup.

zmarł 1526r. odrębne przywileje 1562-64 → wcielone do woj.

→ w 1529r. ciężary, prawa krakowskiego

inkorporacja ! odrębny sejmik oświęcimsko - zatorski (1 poseł)

4. Źródła prawa:

1. Konstytucje (normy uchwalane przez sejm): wieczyste i czasowe → ograniczone obowiązywanie → od 1543r. drukowana i rozsyłana konstytucja (wszystkie uchwały danego sejmu → całość)

2. Edykty królewskie, artykuły wojskowe i ordynacje królewskie,

3. akty inkorporacyjne

4. przywileje → coraz rzadsze ; ostatnie ziemskie to 1454r.

5. lauda sejmikowe → partykularyzm; do ksiąg

5. Prąd kodyfikacyjny

1. Statut Łaskiego 1505r. → sejm radomski, popularny zwód polskiego prawa ziemskiego,

2. Formula Processus 1523r. komisja 1520r. sejm bydgoski, kodyfikacja procesu sądowego,

3. Korektura Taszyckiego 1532r. → 929 artykułów dot.: ustroju sądów, procesu, prawa karnego, prywatnego, stanowe + formuły czynności prawnych,

4. Volumina legum od pierwszej poł. XVII w. (J.A. Załuski, St. Konarski) → wydawnictwo ustaw i konstytucji → całość ustawodawstwa.

6. Prawo miejskie - 1556r. wydano Artykuły prawa magdeburskiego (B. Groicki) - po polsku

7. Ustawy wiejskie - wilkierze, ordynacje (ustawy dominalne) → normy określające życie wsi, powinności, władze, sąd, prawo cywilne, karne, proces. → pan ma pełnię ustawodawczą.

8. Prawo mazowieckie, Korektura Pruska, Statuty Litewskie : I 1529r.

1540r. Zwód Goryńskiego 1598r. (pr.chełmińskie, II 1566r.

1576-77r. przyjęcie prawa pr.pol. ziemskie, prawo III 1588r.

koronnego + EKSCEPTA rzymskie ↓

MAZOWIECKIE (trochę REWIZJA TORUŃSKA 1594r. również w Koronie jako wyjątków) (miasta na prawie chełmińskim) pomocniczy

Wlk. Księstwo Lit. do 1840r.

demokracja szlachecka

oligarchia magnacka

• II poł. XV- I poł. XVI w. → zwiększenie udziału we władzy śr. szlachty (kosztem magnaterii, mieszczan) → utwierdzenie poddaństwa chłopów → wzrost sejmików ziemskich i izba poselska (Nihil novi 1505r.) poł. XVI w. - poł. XVII w. → ruch egzekucyjny, unia z Litwą, inkorporacja Prus, wolność religijna → Tryb. Koronny 1578r., uniezależnienie sądowe od króla → decentralizacja władzy * reformacja i kontrreformacja * odzyskiwanie wł. Magnaterii

kryzys : 1606-7rokosz sandomierski lub Zebrzydowskiego → egzekucja praw (przeciw kontref., sojuszu króla i magnat.) rokosz Lubomirskiego: 1606-7 → złuda równości szlacheckiej → rozkład organizmu politycznego RP → zmniejszenie terytorium → ruch egzekucyjny, unia z Litwą, inkorporacja ------------------------------------------------------------- MAZOWSZE po inkorporacji → senat: wojew. Maz. + 6 kasztelanów → izba: 2 posłów z ziemi = 20 → od 1502 sejm mazow → sejmik generalny → pr. mazow., od 1577 EKSCEPTA MAZOWIECKIE

Unia polsko-litewska

1. 1447 - 92 → personalna

2. zerwanie: Jan Olbracht + Aleksander (1499 → „pomoc i rada”),

3. Unia mielnicka 1501r. (zagrożenie Rosji - Iwan III)

nie potwierdzili Litwini → nie wszedł w życie

4. Reformy 1564-66 → II Statut litewski:

→ sejmiki powiatowe (tak jak ziemskie) po 2 posłów

→ sądy: ziemskie, grodzkie, podkomorskie

→ zamiast namiestników - województwa (1 kasztelan)

5. 1569r. unia lubelska → unia realna

1. inkorporacja ziem ukraińskich (Wołyń, Bracławskie (przywileje i ustrój, nie! prawo sądowe), Kijowskie)

2. wcielenie województwa podlaskiego

→ 1 lipca 1569r. → równość, unia realna

wspólne: osobne:

• monarcha (elekcja, król i Wlk. Książę) - urzędy centralne

• sejm - administracja

- wojsko

- skarb

Rzeczpospolita Obojga Narodów:

1. - Korona → ziemie polskie i ukraińskie

• Wlk. Księstwo → Litwa + Białoruś

• Od 1561r. Inflanty → Kondominium Korony i Litwy

2. III Statut litewski → odrębne prawo sądowe (1588)

3. Trybunał Litewski (1581r.)

4. Sejmik generalny Wlk. Księstwa Litewskiego → przed sejmem walnym (Wołkowysk, Słonim),

5. Konwokacja wileńska → pilna potrzeba lub Ø sejmu wolnego

→ sprzeczna z unią litewską, ale utrzymała się do XVII/XVIII w. jako

nadzwyczajny organ prawodawczy (podatki, wojsko).

Unia z Saksonią: 1697 - 1763 → personalna

→ król chciał wzmocnienia królestwa → wojsko, sascy ministrowie

• brak łączności terytorialnej

• odrębności ustrojowe i społeczne

SZLACHTA

tytuły szlacheckie → „równość” i zakaz używania tytułów 1673r. (infamia)

1. Folwark i latyfundia dzielono na Klucze → łączy

(podstawa → rezerwa pańska ↓ kilka folwarków

wycinanie lasów, sołectwa, dobra dziedziczne + arendy i wsi → 1 zarząd

nowe pomiary, pastwiska, (szereg folwarków i wsi,

łąki, pustki) miasta prywatne)

2. Nobilitacja, skartabelat, indygenat

1578r. tylko sejm niepełne szlach. Szlachcic zagraniczny

w konstytucji + →do 3 pokolenia * król na sejmie

król na wojnie Ø urzędów, sejm * potem sejm 1641 (działa

w XVIIw. dużo 1673r. tylko katolicy do tyłu od 1607r.)

i chcą znieść

OFICJALIŚCI → urzędnicy pańscy (gospod., adm., sądów) śr. szlachta

Pan wydaje instrukcje + ustawy

MIESZCZANIE

Ograniczenie praw:

1. 1496r. - zakaz nabywania i posiadania ziemi nie mogli urzędów państwowych,

1543r. - nakaz sprzedaży posiadanej ziemi wyższych duchownych

1565r. zakaz importu i eksportu dla polskich kupców

XVIw. - szlachcic nie może zajmować się handlem i rzemiosłem, bo traci szlachectwo

koniec reprezentacji w sejmie → Kraków, Wilno → ograniczona ,

Lwów, Kamieniec Pod., Lublin

ustawy o zbytku, tytuł „złotego rycerza”

2. Ablegaci - Kraków, Wilno, Lwów, Kamieniec Pod., Lublin, Gdańsk

nabywanie ziemi, posłowie na sejm → bez prawa głosu

3. Kontrola Rady miejskiej przez organy pospólstwa

4. Jurydyki - miasta szlacheckie bez cechów wokół i innych miast

opieka panów szlach. i duchownych

1496r. - szlachta nie płaciła cła → przywileje handlowe Gdańska

Pospólstwo chce udział we władzy:

→ Rady miejskie - kontrola: ½ kupców + ½ rzemieślników

viginti viri (20 mężów), quadragini viri (40 mężów) → finanse

1521r. Kraków - pospólstwo (zgromadzenie obywateli)

↓ * spr. finansowe ↓

ORDYNKI * wydaje wilkierze NACJE

(podział zawodowy) * upadek 20 i 40 (narodowościowy)

przedmieszczanie → poza murami, np.: warzywnictwo.

CECHY

→ konflikty o ograniczenie czeladników

→ uprzywilejowanie synów i zięciów majstrów

Partacze → jurydyki i opieka panów

→ zahamowanie rozwoju produkcji krajowej:

• wysokie cła na polskie towary,

• zwolnienie zagranicznych - szlachta

KONFRATERNIE → Bractwa kupieckie

- 1453r. padł Konstantynopol → handel tranzytowy mniejszy

KONTRAKTY → coroczne zjazdy gospodarcze szlachty

* szybki rozwój Warszawy → Zygmunt III - rezydencja

zahamowanie rozwoju miast → tylko miasta prywatne

agraryzacja mniejszych miast

LIBERTACJE (od pr. miejskiego) XVII i XVIIIw wiele nieruchomości nie podlegałojurys-

INKORPORACJE (do pr. ziemskiego) dykcji miejskiej → osłabienie, bo nie płacą podatków

CHŁOPI

poddaństwo: osobiste, gruntowe i sądowe → renta odrobkowa

1. Pańszczyzna: 1520r. : 1 dzień od łana/tydzień

- chłopi gospodarze, sprzężaj (ciągle) → własnymi końmi pańską ziemię

- zagrodnicy i bezrolni : piesza

- jutrznia (wydziałowa) → określony obszar gruntu

- tłoki, gwałty, daremszczyzny → poza tym, gdy orka, żniwa

+ czynsze, inne świadczenia: siano, naprawy mostów, stróża

2. Monopole dworskie (propinacje - wódka i piwo), przymus mlewa → młyn

już nie własność podległą → UŻYTKOWANIE : Prusy Królewskie - wł. Podległa

Żuławy - wolni „OLĘDRZY” (dzierżenie emfiteutyczne)

3. Ograniczenie wychodźctwa

4. Skup sołectw od 1423r. → odróżnienie sołectwa:

• urząd dominialny

• zespół majątkowy

5. Ludzie luźni → żebracy, włóczędzy; od 1496r. → zakaz wędrówek, zatrudniania krócej niż 1 rok , dozwolone chwytanie i zmuszanie do pracy.

6. Sądownictwo dominialne (w 1573r. potwierdziła konfederacja warszawska)

→ w królewszczyznach od wyroku starosty odwołanie do sądu referendarskiego (monarchy)

1496-1501 → zakaz sądów grodzkich i miejskich

7. Gromada i urząd wiejski (wójt + przysiężni + pisarz)

→ pan mógł sam władzę lub na gromadę → obejmuje wszystkich mieszkańców wsi

* ogólne zebranie gromadzkie + u. wiejski → księga wiejska sądowa

8. Zbiegostwo, zbójnictwo, powstania chłopskie

wykocowanie harnicy → wojsko kozacko-chłopskie na Ukrainie

(magnaci-kolonizatorzy) 1648r. Chmielnickiego

1651r. Podhale - Aleksander Kostka- Napierski

1651r. Wielkopolska

Ograniczanie wychodu chłopów:

1/ 1496r → 1 chłop/rok z jednej wsi do drugiej

→ tylko 1 syn - do miasta, nauka

2/ 1501-43 → zakaz całkowity bez pana

3/ akty formalne sprzedaży chłopów bez ziemi:

a/ ożenek

b/ sankcje za zbiega

POWZDANIE → oddanie się w poddaństwo (przed sądem grodzkim, wpis do ksiąg)

OLĘDRZY - od XVIIw w Prusach Królewskich (od Holendrów)

→ przywilej na prawie olęderskim (wolność osobista, gromady)

jurysdykcja pana → emfiteuza ziemi

→ WKUPNE + wolnizna = czynsz pieniężny + monopole dworskie

PRAWO WOŁOSKIE - Podkarpackie

→ wsie pastersko-hodowlane; kniaź; dziesięcina barania (owce + ser)

→ kilka wsi = KRASINA z Krajnikiem (wojewoda wołoski)

BARTNICY - bractwa bartnicze → starosta bartny, OBELNY

→ sąd bartny

→ rug bartny (wszyscy) - przysięga

→ prawo bartne - zwyczajowe

ŻYDY

→ samorząd to KAHAŁ (gmina wyznaniowa)

• antagonizm z mieszczaństwem /1495 usunięci z Krakowa/

• przywileje - zakaz osiedlania się

• Aleksander wygnał ich z W.K.L. → cofnął potem

WAADY → ogólne zjazdy żydowskie

• litewski i koronny

• pogłówne żydowskie → Sejm globalnie i sami dzielili

• prawodawstwo → wewnętrzna organizacja (do 1764r)

ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE - Podstawowe zasady ustrojowe - fundamentalne

1. Król wyłącznie przez wolną elekcje → zrzekał się „DZIEDZICA”

2. Co 2 lata sejm zwyczajny na 6 tygodni (co 3 w Grodnie)

3. Wojna i pokój za zgodą senatu; pospolite ruszenie, podatki, cła za zgodą sejmu

4. 16 senatorów - rezydentów przy boku króla powoływanych na sejmie co 2 lata (co ½ 4 przy królu) od 1607, 1641 - 28

5. Pospolite ruszenie za granicę tylko odpłatnie

6. Utrzymywanie wojska kwarcianego

7. Tolerancja religijna

8. Prawo oporu po 3-krotnym napomnieniu (1 - prymas lub senator, 2 - sejmik, 3 - sejm)

9. Zwierzchnik lenny, mianuje urzędników, sądzi ich dyscyplinarnie, naczelny wódz.

10. Zakaz samowolnego ślubu, nabywania dóbr 1651, wyjazdów zagranicznych 1641

Obrady i uchwały Sejmu

1/ Zgoda powszechna, brak sprzeciwu

→ poseł wedle instrukcji

a/ fikcja, gdy pojedyncze

b/ WIĘKSZOŚCIĄ → wybór marszałka

rugi poselskie (sprawdzanie ważnych mandatów)

2/ Senat → nie głosują; wypowiedzenie zdania VOTUM

3/ Król formułował KONKLUZJE

a/ konstytucje w imieniu króla

b/ „ucieranie konstytucji” → retusz

4/ Rosła rola sesji przedsejmowych → szczegółowe instrukcje

→ warunki, przestrzeganie jednomyślności

Kompetencje wg „Nihil novi” 1505

1/ nic nowego bez zgody trzech stanów sejmujących

2/ król - EDYKTY (Żydy, miasta królewskie, chłopy królewscy, lenna, górnicy)

3/ wszystko inne SEJM:

• podatki

• pospolite ruszenie

• od 1578 → nobilitacje

• wysłuchanie obcych posłów → ogólna polityka zagraniczna

• kontrola nad rządem

• podskarbiowie → rachunki

• kontrola króla (senatorzy-rezydenci)

• SĄD SEJMOWY → sprawy szczególne /król - szefu/

• prawo łaski i amnestii

• zawieranie traktatów i przymierzy (od XVIIw)

SENATORZY-REZYDENCI

• co 2 lata - 16; co ½ roku po 4 przy królu (biskupi, kasztelanowie, wojewodowie)

• rady, kontrola, relacje

• dopiero od 1607

• 1641 → już 28 senatorów

• wyparci przez → RADY SENATU (senatorowie na dworze + ministrowie)

→ udzielały królowi zaleceń → spisywano: senatus consulta

KOŚCIÓŁ RZYMSKO-KATOLICKI XVI-XVII w.

prymas Polski → bp krakowski ← zasiadali w Radzie Królewskiej, Senacie

(abp gnieźnieński) (bp 15: 13 Korona + 2 WKL) o wyborze - król od K.J.

→ wyższe godności tylko szlachta (5 miejsc w kapitule mieszczanie + tytuł naukowy)

wpływ Reformacji → 1563/65 sądom duchownym zabrano „ramię świeckie”

→ privilegium fori, tylko sprawy o dobra ziemskie w świeckim sądzie

→ liczne dobra, szkolnictwo, szpitale, opieka nad ubogimi

REFORMACJA:

→ kalwinizm - średnia szlachta + magnateria; własne cele:

• zabrać kościołowi dobra,

• zniesienie dziesięcin i jurysdykcji kościelnej nad świeckimi

• obieralna gmina kalwińska

→ luteranizm - bogate mieszczaństwo (likwidacja hierarchii szlacheckiej kościelnej, podniesienie pozycji społecznej)

• pospólstwo i plebejusze → postulat „taniego kościoła”

20-te lata XVIw → edykty i mandaty królewskie zakazują zmiany wyznania

→ ekskomuniki lekceważono

→ tolerancja, 1563-65 → odebrano sądom duchownym świecką egzekucję

koncepcja kościoła narodowego → duża popularność, ugoda szybko

edykt w Parczewie 1564r → przeciw braciom polskim (arianie)

1570r - ugoda sandomierska, bez arian (kalwini, luteranie, bracia czescy)

→ „pokój sandomierski” i stanowisko w konfederacji warszawskiej 1573

AKT KONFEDERACJI WARSZAWSKIEJ 1573

• pokój religijny → rok po „nocy św. Bartłomieja”

• Stefan Batory uznał → weszła do artykułów henrykowskich

• nie podważyła prymatu kościoła katolickiego

KONTRREFORMACJA: (Zygmunt III Waza)

→ 1565r jezuici + 1578 uchwały soboru trydenckiego przyjęto

→ stopniowe ograniczanie praw nie-katolików

TUMULTY, niszczenie zborów, zakaz odbudowy i publicznych nabożeństw

UNIA BRZESKA kościół prawosławny → własna metropolia (kijowska + 9 biskupstw)

1596r na synodzie prawosławnym → GRECKOKATOLICKI

• wszystko tak samo, tyle że uznali papieża

• prześladowanie prawosławia → 1620r przywrócono z powrotem

• pogłębiają się różnice między magnatami, szlachtą a ludem (Ukraina, Białoruś)

• 1630r powstaje Kościół ormiańsko-katolicki (też papieża)

NIETOLERANCJA → po najeździe szwedzkim, wobec różnowierców

• 1658 - wygnanie arian

• registr ariański w Trybunale Koronnym → ci co zmienili

• 1668r - przestępstwo APOSTAZJI → odstąpienia od kościoła (wygnanie + konfiskata)

• ATEIZM - najgorszy (poł. XVII → nie ma ich w Senacie)

• ksenofobia i nietolerancja /wojna północna i Sasi/

• zamknięcie reszty zborów

• prywatne nabożeństwa w domu (1717)

• 1733 - zabrano mandat poselski i deputację do Trybunału

→ mocna pozycja w Prusach Królewskich i Inflantach

! 1724 SPRAWA TORUŃSKA (ścięto 2 burmistrzów, nagonka)

→ cenzura

KRÓL suweren, najwyższa władza

1/ Zygmunt I Stary przeciw ruchowi szlacheckiemu

→ koncepcja SUWERENNOŚCI PRAWA → król też im podlega

- i tak duża władza (urzędy, starostwa, nominacje bp i opatów)

WŁADZA ROZDAWNICZA → Stronnictwa dworskie

2/ elekcje to ograniczanie (po 1572r.)

→ pacta cenvente

→ artykuły henrykowskie

* aby rządzić sojusz: ze szlachtą lub magnaterią

3/ Stefan Batory → bunty magnat. i ustępstwo (Trybunał) dla szlachty

4/ Zygmunt III Waza → konflikt szlachta i magnaci → Rokosz Sandomierski

1. Wł. ustawodawcza → wspólnie z Sejmem

→ inicjatywa, sankcje, interpretacje, zmiany przed publikacją.

→ sam wydawał: miasta król., żydzi, chłopi z król.

2. Zwierzchnictwo nad lennami → Kurlandia + Prusy Książęce

3. tylko on mianował urzędników (sąd ziemski - kandydaci na sejmiku)

→ kształtował skład Senatu

4. sąd nad urzędnikami → tylko grzywna

→ usunięcie tylko, gdy ZBRODNIA

5. Naczelny wódz

• ograniczali go HETMANI

• polityka zagraniczna

33

---