STANY NADZWYCZAJNE
Stan nadzwyczajny jest to stan w wewnętrznym porządku państwa, w którym z uwagi na szczególne zagrożenia część regulacji konstytucyjnych zostaje na czas trwania stanu zawieszona, a na to miejsce wstępują wyjątkowe regulacje, przede wszystkim są to regulacje dotyczące wolności i praw człowieka i obywatela oraz wprowadzające dodatkowe obowiązki, a także dotyczące dodatkowych uprawnień dla władzy wykonawczej powodując skupienie władzy w rękach egzekutywy.
W polskim prawie są trzy stany nadzwyczajne:
stan wyjątkowy;
stan wojenny;
stan klęski żywiołowej.
Warunkiem wprowadzenia stanu nadzwyczajnego jest zaistnienie sytuacji, kiedy zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające.
art. 228 ust. 1 Konstytucji: „W sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające, może zostać wprowadzony odpowiedni stan nad- -zwyczajny: stan wojenny, stan wyjątkowy lub stan klęski żywiołowej.”
Wprowadzenie stanu nadzwyczajnego następuje w drodze rozporządzenia na podstawie Konstytucji i ustaw szczególnych. Ogłoszenie takiego rozporządzenia następuje w Dzienniku Ustaw, a oprócz tego przez podanie do publicznej wiadomości w drodze obwieszczeń czy za pośrednictwem środków masowego przekazu.
art. 228 ust. 2 Konstytucji: „Stan nadzwyczajny może być wprowadzony tylko na podstawie ustawy, w drodze rozporządzenia, które podlega dodatkowemu podaniu do publicznej wiadomości.”
W ustawach szczególnych określone są granice ingerowania w wolności i prawa człowieka i obywatela oraz muszą być określone zasady działania władzy publicznej w trakcie trwania stanu nadzwyczajnego.
art. 228 ust. 3 Konstytucji: „Zasady działania organów władzy publicznej oraz zakres, w jakim mogą zostać ograniczone wolności i prawa człowieka i obywatela w czasie poszczególnych stanów nadzwyczajnych określa ustawa.”
Jeżeli chodzi o ograniczenia praw człowieka i obywatela, to Konstytucja wprowadza jedną ogólną zasadę, tzn. te ograniczenia nie mogą być wprowadzone z uwagi na rasę, narodowość, pochodzenie, wyznanie, majątek.
art. 233 ust. 2 Konstytucji: „Niedopuszczalne jest ograniczenie wolności i praw człowieka i obywatela wyłącznie z powodu rasy, płci, języka, wyznania lub jego braku, pochodzenia społecznego, urodzenia czy majątku.”
Zgodnie z Konstytucją stan nadzwyczajny powinien trwać czas oznaczony, możliwie jak najkrótszy, niezbędny do pokonania zagrożenia i przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa.
zasada proporcjonalności - podczas stanu nadzwyczajnego należy zachować proporcje między zagrożeniem a zastosowanymi środkami.
art. 228 ust. 5 Konstytucji: „Działania podjęte w wyniku wprowadzenia stanu nad- -zwyczajnego muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa.”
W czasie trwania stanu nadzwyczajnego nie można przeprowadzać wszelkich wyborów do organów władzy publicznej, referendum ogólnokrajowego i skracania kadencji Sejmu. Obowiązuje to także do 90 dni bezpośrednio po zakończeniu stanu nadzwyczajnego.
art. 228 ust. 7 Konstytucji: „W czasie stanu nadzwyczajnego oraz w ciągu 90 dni po jego zakończeniu nie może być skrócona kadencja Sejmu, przeprowadzane referendum ogólno- -krajowe, nie mogą być przeprowadzane wybory do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego oraz wybory Prezydenta Rzeczypospolitej, a kadencje tych organów ulegają odpowiedniemu przedłużeniu. Wybory do organów samorządu terytorialnego są możliwe tylko tam, gdzie nie został wprowadzony stan nadzwyczajny.”
W trakcie stanu nadzwyczajnego nie można zmieniać Konstytucji, wszelkich ordynacji wyborczych i ustaw o stanach nadzwyczajnych - niedozwolone są manipulacje w ustroju państwa.
art. 228 ust. 6 Konstytucji: „W czasie stanu nadzwyczajnego nie mogą być zmienione: Konstytucja, ordynacje wyborcze do Sejmu, Senatu i organów samorządu terytorialnego, ustawa o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej oraz ustawy o stanach nadzwyczajnych.”
STAN KLĘSKI ŻYWIOŁOWEJ
Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej
Stan klęski żywiołowej - stan nadzwyczajny wprowadzany w celu zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej. Stan klęski żywiołowej wprowadza Rada Ministrów na czas oznaczony, ale nie dłużej niż 30 dni.
art. 232 Konstytucji: „W celu zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia Rada Ministrów może wprowadzić na czas oznaczony, nie dłuższy niż 30 dni, stan klęski żywiołowej na części albo na całym terytorium państwa. Przedłużenie tego stanu może nastąpić za zgodą Sejmu.”
Stan klęski żywiołowej jest wprowadzany w celu zapobiegania i usuwana skutków klęski żywiołowej.
art. 2 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „Stan klęski żywiołowej może być wprowadzony dla zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia.”
Klęska żywiołowa - katastrofa naturalna lub awaria techniczna, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach. Są to takie katastrofy, którym nie można zapobiec i nie można usunąć ich skutków przy zastosowaniu środków zwyczajnych.
art. 3 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. Ilekroć w ustawie jest mowa o: 1) klęsce żywiołowej - rozumie się przez to katastrofę naturalną lub awarię techniczną, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji działających pod jednolitym kierownictwem, (...).”
Katastrofa naturalna - zdarzenie związane z działaniem sił natury. Nie są to jednak tylko typowe katastrofy naturalne, ale również katastrofa naturalną mogą być różnego rodzaju epidemie wśród ludzi, jak i choroby zakaźne wśród zwierząt, zagrażające życiu, zdrowiu lub środowisku w większych rozmiarach.
art. 3 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. Ilekroć w ustawie jest mowa o: (...) 2) katastrofie naturalnej - rozumie się przez to zdarzenie związane z działaniem sił natury, w szczególności wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, pożary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaźnych ludzi albo też działanie innego żywiołu, (...).”
Również działania terrorystyczne mogą wywołać katastrofę naturalną np. poprzez użycie broni biologicznej.
art. 3 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 2. Katastrofą naturalną lub awarią techniczną może być również zdarzenie wywołane działaniem terrorystycznym.”
Awaria techniczna, np. awaria w elektrowni bądź awaria zakładów chemicznych może być przyczyną klęski żywiołowiej, jeżeli powoduje zagrożenie dla środowiska. Awarie techniczne mogą wynikać zarówno z przyczyn o charakterze czysto technicznym, jak również ataków terrorystycznych.
art. 3 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. Ilekroć w ustawie jest mowa o: (...) 3) awarii technicznej - rozumie się przez to gwałtowne, nieprzewidziane uszkodzenie lub zniszczenie obiektu budowlanego, urządzenia technicznego lub systemu urządzeń technicznych powodujące przerwę w ich używaniu lub utratę ich właściwości. (...)”
Stan klęski żywiołowej wprowadza się albo na całym terytorium albo na części terytorium państwa, w miejscu wystąpienia klęski żywiołowej, jak również w miejscu wystąpienia skutków i miejscu gdzie skutki mogą nastąpić.
art. 4 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. Stan klęski żywiołowej może być wprowadzony na obszarze, na którym wystąpiła klęska żywiołowa, a także na obszarze, na którym wystąpiły lub mogą wystąpić skutki tej klęski. (...)”
Stan klęski żywiołowej wprowadza się na termin maksymalny do 30 dni z możliwością przedłużenia. Zgodnie z zasadą proporcjonalności musi to być czas niezbędny do usunięcia skutków klęski.
art. 4 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(..) 2. Stan klęski żywiołowej wprowadza się na czas oznaczony, niezbędny dla zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia, nie dłuższy niż 30 dni.”
Stan klęski żywiołowej wprowadza Rada Ministrów w drodze rozporządzenia. To rozporządzenie może być wydane zarówno z własnej inicjatywy, jak i z inicjatywy wojewody.
art. 5 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. Rada Ministrów, w drodze rozporządzenia, może wprowadzić stan klęski żywiołowej z własnej inicjatywy lub na wniosek właściwego wojewody. (...)”
W tym rozporządzeniu należy określić przyczyny, datę wprowadzenia oraz obszar i czas trwania stanu klęski żywiołowej, a w szczególności ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela.
art. 5 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 2. W rozporządzeniu, o którym mowa w ust. 1, określa się przyczyny, datę wprowadzenia oraz obszar i czas trwania stanu klęski żywiołowej, a także, w zakresie dopuszczonym niniejszą ustawą, rodzaje niezbędnych ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela. (...)”
Takie rozporządzenie publikowane jest w Dzienniku Ustaw oraz podane do publicznej wiadomości przez obwieszczenia wojewody i przez środki masowego przekazu - radio, telewizję, prasę.
art. 5 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 3. Rozporządzenie, o którym mowa w ust. 1, ogłasza się w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, a ponadto podaje do publicznej wiadomości, w drodze obwieszczenia właściwego wojewody przez rozplakatowanie w miejscach publicznych, a także w sposób zwyczajowo przyjęty na danym obszarze. 4. Redaktorzy naczelni dzienników oraz nadawcy programów radiowych i telewizyjnych są obowiązani do niezwłocznego, nieodpłatnego podania do publicznej wiadomości rozporządzenia Rady Ministrów o wprowadzeniu stanu klęski żywiołowej, przekazanego im przez wojewodę właściwego ze względu na siedzibę redakcji lub nadawcy.”
Przedłużenie czasu trwania stanu klęski żywiołowej następuje za zgoda Sejmu w drodze rozporządzenia Rady Ministrów.
art. 6 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. Stan klęski żywiołowej może zostać przedłużony na czas oznaczony, w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, po wyrażeniu przez Sejm zgody na to przedłużenie. (...)”
Stan klęski żywiołowej ustaje po upływie terminu, na który został wprowadzony lub bezpośrednio po ustaniu zagrożenia i wtedy powinien być zniesiony wcześniej, z tymże przed upływem czasu można również znieść go na części obszaru. Zniesienie stanu klęski żywiołowej także następuje w drodze rozporządzenia i na takich samych zasadach jest ogłaszane, jak rozporządzenie o wprowadzeniu takiego stanu.
art. 6 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 2. Rada Ministrów, w drodze rozporządzenia, znosi stan klęski żywiołowej na całym obszarze jego obowiązywania lub na części tego obszaru przed upływem czasu, na który został wprowadzony, jeżeli ustaną przyczyny jego wprowadzenia. 3. Przepisy art. 5 stosuje się odpowiednio do rozporządzeń, o których mowa w ust. 1 i 2.”
Zasady działania organów władzy publicznej:
Co do zasady w czasie stanu klęski żywiołowej powinny być wykorzystane struktury dotychczas istniejące.
art. 7 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „W czasie stanu klęski żywiołowej organy władzy publicznej działają w dotychczasowych strukturach organizacyjnych państwa i w ramach przysługujących im kompetencji, z zastrzeżeniem przepisów niniejszej ustawy.”
Odpowiedzialni za usunięcie skutków klęski żywiołowej są:
wójt, burmistrz albo prezydent miasta na obszarze gminy;
starosta na obszarze powiatu, ale tylko w przypadku gdy stan klęski żywiołowej jest wprowadzony na obszarze większym niż jednej gminy;
wojewoda na obszarze województwa, jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze większym niż jeden powiat;
minister właściwy do spraw wewnętrznych, jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednego województwa.
art. 8 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „W czasie stanu klęski żywiołowej działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia kierują: 1) wójt (burmistrz, prezydent miasta) - jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono tylko na obszarze gminy, 2) starosta - jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednej gminy wchodzącej w skład powiatu, 3) wojewoda - jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednego powiatu wchodzącego w skład województwa, 4) minister właściwy do spraw wewnętrznych lub inny minister do zakresu działania którego należy zapobieganie skutkom danej klęski żywiołowej lub ich usuwanie, (...) jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednego województwa.”
W gminie działaniami prowadzonymi w celu zwalczania skutków klęski żywiołowej kieruje wójt.
art. 9 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. W czasie stanu klęski żywiołowej właściwy miejscowo wójt (burmistrz, prezydent miasta) kieruje działaniami prowadzonymi na obszarze gminy w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia. (...)”
Szczególnym uprawnieniem wójta w ramach stanu klęski żywiołowej jest to, że może wydawać wiążące polecenia organom sołectw, dzielnic i osiedli oraz kierownikom jednostek organizacyjnych. Także straż gminna może być wykorzystana w czasie trwania stanu klęski żywiołowej.
art. 9 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 2. W zakresie działań, o których mowa w ust. 1, wójt (burmistrz, prezydent miasta) może wydawać polecenia wiążące organom jednostek pomocniczych, kierownikom jednostek organizacyjnych utworzonych przez gminę, kierownikom jednostek ochrony przeciwpożarowej działających na obszarze gminy oraz kierownikom jednostek organizacyjnych czasowo przekazanych przez właściwe organy do jego dyspozycji i skierowanych do wykonywania zadań na obszarze gminy. (...)”
Wójt w tym zakresie bezpośrednio podlega staroście.
art. 9 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 4. W zakresie działań, o których mowa w ust. 1, w przypadkach określonych w art. 8 pkt 2-4, wójt (burmistrz, prezydent miasta niebędącego miastem na prawach powiatu) podlega staroście. (...)”
Jeżeli wójt czasowo nie może pełnić swojej funkcji lub pełni ją niewłaściwie, wojewoda może wyznaczyć pełnomocnika do kierowania takimi działaniami.
art. 9 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 5. W razie niezdolności do kierowania lub niewłaściwego kierowania działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia wojewoda z inicjatywy własnej lub na wniosek starosty może zawiesić uprawnienia wójta (burmistrza, prezydenta miasta), określone w ust. 2 i 3, oraz wyznaczyć pełnomocnika do kierowania tymi działaniami. (...)”
Na obszarze powiatu działaniami prowadzonymi w celu zwalczania skutków klęski żywiołowej kieruje starosta.
art. 10 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. W czasie stanu klęski żywiołowej właściwy miejscowo starosta kieruje działaniami prowadzonymi na obszarze powiatu w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia. (...)”
Szczególnym uprawnieniem starosty jest to, że może wydawać wiążące polecenia.
art. 10 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 2. W zakresie działań, o których mowa w ust. 1, starosta może wydawać polecenia wiążące wójtom (burmistrzom, prezydentom miast niebędących miastami na prawach powiatu), kierownikom jednostek organizacyjnych utworzonych przez powiat, kierownikom powiatowych służb, inspekcji i straży, kierownikom jednostek ochrony przeciwpożarowej działających na obszarze powiatu oraz kierownikom jednostek organizacyjnych czasowo przekazanych przez właściwe organy do jego dyspozycji i skierowanych do wykonywania zadań na obszarze powiatu. (...)”
Starosta w tym zakresie podlega wojewodzie.
art. 10 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 4. W zakresie działań, o których mowa w ust. 1, w przypadkach określonych w art. 8 pkt 3 i 4, starosta podlega wojewodzie. (...)”
Jeżeli starosta jest czasowo niezdolny do wykonywania swoich zadań, wojewoda może powierzyć pełnienie tych zadań pełnomocnikowi.
art. 10 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 5. W razie niezdolności do kierowania lub niewłaściwego kierowania działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia, wojewoda może zawiesić uprawnienia starosty określone w ust. 2 i 3, oraz wyznaczyć pełnomocnika do kierowania tymi działaniami. (...)”
Na obszarze województwa działaniami prowadzonymi w celu zwalczania skutków klęski żywiołowej kieruje wojewoda.
art. 11 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. W czasie stanu klęski żywiołowej właściwy wojewoda kieruje działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia na obszarze województwa. (...)”
Szczególne uprawnienia wojewody w związku ze stanem klęski żywiołowej - wojewodzie są podporządkowane:
organy administracji rządowej działające na obszarze województwa;
organy samorządu województwa;
oddziały Sił Zbrojnych RP oddane do dyspozycji wojewody w celu zwalczania klęski żywiołowej.
art. 11 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 2. W zakresie działań, o których mowa w ust. 1, wojewodzie są podporządkowane organy i jednostki organizacyjne administracji rządowej i samorządu województwa działające na obszarze województwa oraz inne siły i środki wydzielone do jego dyspozycji i skierowane do wykonywania tych działań na obszarze województwa, w tym pododdziały i oddziały Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. (...)”
Oddziały Sił Zbrojnych RP do dyspozycji wojewody oddaje Minister Obrony Narodowej, gdy użycie innych służb i środków jest niemożliwe lub niewystarczające.
art. 18 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. W czasie stanu klęski żywiołowej, jeżeli użycie innych sił i środków jest niemożliwe lub niewystarczające, Minister Obrony Narodowej może przekazać do dyspozycji wojewody, na którego obszarze działania występuje klęska żywiołowa, pododdziały lub oddziały Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej wraz ze skierowaniem ich do wykonywania zadań związanych z zapobieżeniem skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięciem. (...)”
Wojewoda w zakresie tych działań podlega ministrowi.
art. 11 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 3. W zakresie działań, o których mowa w ust. 1, w przypadku określonym w art. 8 pkt 4 wojewoda podlega właściwemu ministrowi. (...)”
Jeżeli wojewoda jest czasowo niezdolny do wykonywania swoich zadań, może zostać wyznaczony pełnomocnik, a dokonuje tego minister.
art. 11 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 4. W razie niezdolności do kierowania lub niewłaściwego kierowania działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia minister, o którym mowa w art. 8 pkt 4, może zawiesić uprawnienia wojewody, o których mowa w ust. 1 i 2, oraz wyznaczyć pełnomocnika do kierowania tymi działaniami. (...)”
Organy pomocnicze:
w gminie - przy wójcie - gminny zespół reagowania;
w powiecie - przy staroście - powiatowy zespół reagowania kryzysowego;
w województwie - przy wojewodzie - wojewódzki zespół reagowania kryzysowego;
na szczeblu krajowym - przy ministrze - Rządowy Zespół Koordynacji Kryzysowej.
art. 12 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. Działania w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta i wojewoda albo pełnomocnicy, o których mowa w art. 9 ust. 5, art. 10 ust. 5 i art. 11 ust. 4 oraz ministrowie, o których mowa w art. 8 pkt 4, wykonują przy pomocy odpowiednio gminnego zespołu reagowania, powiatowego zespołu reagowania kryzysowego, wojewódzkiego zespołu reagowania kryzysowego oraz Rządowego Zespołu Koordynacji Kryzysowej, zwanych dalej „zespołami”. (...)”
W szczególności te zespoły zajmują się:
monitorowaniem występujących klęsk żywiołowych;
realizowanie procedur reagowania w czasie stanu klęski żywiołowej;
opracowywaniem planów reagowania kryzysowego.
art. 12 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 2. Do zadań zespołów należy w szczególności: 1) monitorowanie występujących klęsk żywiołowych i prognozowanie rozwoju sytuacji, 2) realizowanie procedur i programów reagowania w czasie stanu klęski żywiołowej, 3) opracowywanie i aktualizowanie planów reagowania kryzysowego, 4) planowanie wsparcia organów kierujących działaniami na niższym szczeblu administracji publicznej, 5) przygotowywanie warunków umożliwiających koordynację pomocy humanitarnej, 6) realizowanie polityki informacyjnej związanej ze stanem klęski żywiołowej. (...)”
Poza szczególnymi uprawnieniami lokalnej władzy publicznej są jeszcze szczególne uprawnienia ministra, który odpowiada za zwalczanie skutków klęski żywiołowej, jeżeli obszar klęski żywiołowej przekracza jedno województwo. Uprawnieniem ministra jest możliwość wydawania wiążących poleceń organom administracji rządowej oraz organom samorządu terytorialnego.
art. 13 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. W zakresie działań prowadzonych w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia minister, o którym mowa w art. 8 pkt 4, może wydawać polecenia wiążące organom administracji rządowej, z wyjątkiem Rady Ministrów, Prezesa Rady Ministrów i wiceprezesów Rady Ministrów, a także wydawać polecenia wiążące organom samorządu terytorialnego. (...)”
Obowiązek współdziałania między organami władzy publicznej:
obowiązek współdziałania między wojewody a pełnomocnikiem powołanym na miejsce wojewody;
obowiązek współdziałania wójtów i starostów.
art. 15 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. Wojewodowie albo pełnomocnicy, o których mowa w art. 11 ust. 4, są obowiązani do współdziałania i wzajemnego przekazywania informacji w zakresie zapobiegania skutkom klęski żywiołowej lub ich usuwania. 2. Obowiązek przewidziany w ust. 1 dotyczy odpowiednio wójtów (burmistrzów, prezydentów miast), starostów albo pełnomocników, o których mowa w art. 9 ust. 5 i art. 10 ust. 5.”
W sferze informacyjnej wprowadzony jest obowiązek stałego informowania głowy państwa o skutkach klęski żywiołowej przez ministra, który kieruje działaniami podczas stanu klęski żywiołowej.
art. 16 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „Minister, o którym mowa w art. 8 pkt 4, jest obowiązany do informowania na bieżąco Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Prezesa Rady Ministrów o skutkach klęski żywiołowej i działaniach podejmowanych w celu zapobieżenia tym skutkom lub ich usunięcia.”
Obowiązek uczestniczenia w działaniach mających na celu zapobieganie skutkom klęski żywiołowej spoczywa na Straży Pożarnej, Policji, Ratownictwie Medycznym oraz innych inspekcjach, strażach i służbach, które mogą okazać się pomocne w tej mierze.
art. 17 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. W zapobieganiu skutkom klęski żywiołowej lub ich usuwaniu są obowiązane uczestniczyć: Państwowa Straż Pożarna i inne jednostki ochrony przeciwpożarowej, Policja, Państwowe Ratownictwo Medyczne i jednostki ochrony zdrowia, Straż Graniczna, Morska Służba Poszukiwania i Ratownictwa oraz inne właściwe w tych sprawach państwowe urzędy, agencje, inspekcje, straże i służby. (...)”
Współpracuje się także na zasadach fakultatywnych z podmiotami społecznymi - różnego rodzaju społecznymi organizacjami ratowniczymi i charytatywnymi.
art. 19 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „Kierujący działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia współpracują ze społecznymi organizacjami ratowniczymi, charytatywnymi, stowarzyszeniami, fundacjami oraz innymi podmiotami działającymi na obszarze ich właściwości, a na wniosek lub za zgodą tych podmiotów koordynują ich działalność.”
Ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela:
W trakcie stanu klęski żywiołowej Konstytucja zezwala na ograniczenia m.in. wolności działalności gospodarczej, wolności osobistej, prawa własności, nienaruszalności mieszkania, wolności poruszania się, wolności pracy.
art. 233 ust. 3 Konstytucji: „Ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w stanie klęski żywiołowej może ograniczać wolności i prawa określone w art. 22 (wolność działalności gospodarczej), art. 41 ust. 1, 3 i 5 (wolność osobista), art. 50 (nienaruszalność mieszkania), art. 52 ust. 1 (wolność poruszania się i pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej), art. 59 ust. 3 (prawo do strajku), art. 64 (prawo własności), art. 65 ust. 1 (wolność pracy), art. 66 ust. 1 (prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy) oraz art. 66 ust. 2 (prawo do wypoczynku).”
Ograniczenia te odnoszą się do osób fizycznych (dotyczy to nawet osób przebywających tymczasowo na obszarze, na którym został wprowadzony stan klęski żywiołowej) oraz osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej.
art. 20 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „Ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela w stanie klęski żywiołowej stosuje się do osób fizycznych zamieszkałych lub czasowo przebywających na obszarze, na którym został wprowadzony stan klęski żywiołowej, oraz odpowiednio do osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, mających siedzibę lub prowadzących działalność na obszarze, na którym został wprowadzony stan klęski żywiołowej, z zastrzeżeniem art. 24 i art. 25.”
Przykładowe ograniczenia w czasie stanu klęski żywiołowej:
zawieszenie lub zakaz prowadzenia działalności gospodarczej;
reglamentacja zaopatrzenia w określonego rodzaju artykuły;
obowiązek poddania się badaniom lekarskim, szczepieniom ochronnym i kwarantannie;
zakaz przemieszczania się lub przebywania w określonych miejscach;
poddanie się nakazom ewakuacji;
zakaz organizowania i przeprowadzania imprez masowych;
zakaz prowadzenia strajku;
wykorzystanie bez zgody właściciela nieruchomości lub rzeczy ruchomej.
art. 21 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. Ograniczenia, o których mowa w art. 20, mogą polegać na: 1) zawieszeniu działalności określonych przedsiębiorców, 2) nakazie lub zakazie prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju, (..) 4) całkowitej lub częściowej reglamentacji zaopatrzenia w określonego rodzaju artykuły, 5) obowiązku poddania się badaniom lekarskim, leczeniu, szczepieniom ochronnym oraz stosowaniu innych środków profilaktycznych i zabiegów, niezbędnych do zwalczania chorób zakaźnych oraz skutków skażeń chemicznych i promieniotwórczych, 6) obowiązku poddania się kwarantannie, (...) 12) nakazie ewakuacji w ustalonym czasie z określonych miejsc, obszarów i obiektów, 13) nakazie lub zakazie przebywania w określonych miejscach i obiektach oraz na określonych obszarach, 14) zakazie organizowania lub przeprowadzania imprez masowych, 15) nakazie lub zakazie określonego sposobu przemieszczania się, 16) wykorzystaniu, bez zgody właściciela lub innej osoby uprawnionej, nieruchomości i rzeczy ruchomych, 17) zakazie prowadzenia strajku w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach, (...) 19) wykonywaniu świadczeń osobistych i rzeczowych określonych w art. 22. (...)”
Szczególnie ważny jest obowiązek wykonywania świadczeń osobistych i rzeczowych, jeżeli środki, którymi dysponuje wójt, starosta lub wojewoda są niewystarczające, a sytuacja wymaga bezpośredniego zaangażowania się osób w zwalczanie skutków klęski żywiołowej. Mogą to być świadczenia o charakterze społecznym, np. udzielanie pierwszej pomocy, użyczenie nieruchomości czy pojazdów, udostępnienie pomieszczeń osobom ewakuowanym.
art. 22 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. Jeżeli siły i środki, którymi dysponuje wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta lub wojewoda albo pełnomocnik, są niewystarczające, można wprowadzić obowiązek świadczeń osobistych i rzeczowych polegających na: 1) udzielaniu pierwszej pomocy osobom, które uległy nieszczęśliwym wypadkom, 2) czynnym udziale w działaniu ratowniczym lub wykonywaniu innych zadań wyznaczonych przez kierującego akcją ratowniczą, 3) wykonywaniu określonych prac, 4) oddaniu do używania posiadanych nieruchomości lub rzeczy ruchomych, 5) udostępnieniu pomieszczeń osobom ewakuowanym, (...).”
Osoba może z takiego obowiązku zostać zwolniona z uwagi na wiek, chorobę, niepełno- -sprawność i sytuację rodzinną, a w drodze indywidualnych decyzji z uwagi na ważny interes publiczny lub interes takiej osoby.
art. 22 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 2. Od obowiązku świadczeń osobistych zwolnione są: 1) osoby do 16 roku życia i powyżej 60 roku życia - w zakresie świadczeń wymienionych w ust. 1 pkt 2, 3, (...) 2) osoby chore, niepełnosprawne, kobiety w ciąży i kobiety karmiące - w zakresie świadczeń wymienionych w ust. 1 pkt 1-3, (...) 3) osoby sprawujące opiekę nad dziećmi do lat 8, nad chorymi lub osobami niepełnosprawnymi - w zakresie świadczeń wymienionych w ust. 1 pkt 1-3, (...). 3. W szczególnie uzasadnionych przypadkach wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta, wojewoda albo pełnomocnik może odstąpić od nałożenia lub zwolnić od obowiązków, o których mowa w ust. 1, również inne osoby i podmioty, ze względu na interes publiczny albo wyjątkowo ważny interes danej osoby lub podmiotu.”
Niezbędne ograniczenia wolności i praw wprowadza wójt, starosta lub wojewoda w zależności od obszaru, w granicach określonych w rozporządzeniu wprowadzającym stan nadzwyczajny i w oparciu o to rozporządzenie wprowadzane są zarządzenia albo decyzje, a wojewoda wydaje rozporządzenia i decyzje, przy czym zarządzenia i rozporządzenia w sposób ogólny i abstrakcyjny określają podmioty, na których ciąży obowiązek, natomiast decyzje wydawane są w odniesieniu do ściśle określonej kategorii osób.
art. 23 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. Niezbędne ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela, o których mowa w art. 21 i art. 22, w granicach dopuszczonych w rozporządzeniu Rady Ministrów o wprowadzeniu stanu klęski żywiołowej wprowadza, odpowiednio w zakresie kompetencji wynikających z art. 8: 1) wójt (burmistrz, prezydent miasta) albo pełnomocnik, o którym mowa w art. 9 ust. 5 - w drodze zarządzenia albo decyzji, 2) starosta albo pełnomocnik, o którym mowa w art. 10 ust. 5 - w drodze zarządzenia albo decyzji, 3) wojewoda albo pełnomocnik, o którym mowa w art. 11 ust. 4 - w drodze rozporządzenia albo decyzji. (...)”
Rozporządzenia i zarządzenia obwieszcza się poprzez rozplakatowanie w miejscach publicznych oraz ogłoszenia w prasie.
art. 23 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 2. Rozporządzenia wojewody lub pełnomocnika i zarządzenia, o których mowa w ust. 1 pkt 1 i 2, podlegają ogłoszeniu przez rozplakatowanie obwieszczeń w miejscach publicznych lub w inny sposób miejscowo przyjęty, a także przez ogłoszenie w lokalnej prasie. (...)”
Aby móc kontrolować legalność w takim rozporządzeniu, zarządzeniu czy decyzji należy wskazać podstawę prawną i dokładnie określić te ograniczenia, w tym czas trwania i miejsce realizacji ograniczeń.
art. 23 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 3. W rozporządzeniu wojewody lub pełnomocnika, zarządzeniu lub decyzji należy podać: 1) podstawę prawną, 2) określenie zakresu i rodzaju ograniczeń, 3) określenie obowiązanych podmiotów, 4) miejsce, dzień i godzinę osobistego stawiennictwa lub realizacji innych ograniczeń, 5) czas trwania ograniczeń, (...).”
Decyzje wydawane w stosunku do konkretnych podmiotów mogą przybrać nie tylko formę pisemną, ale także ustną, a od decyzji wójta czy starosty przysługuje odwołanie do wojewody.
art. 23 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 4. Do decyzji, o których mowa w ust. 1, stosuje się przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego z zastrzeżeniem, że: (...) 2) mogą one być w nagłych wypadkach wydawane ustnie, a następnie niezwłocznie potwierdzane na piśmie, (...) 5) organem wyższego stopnia w sprawach decyzji wydanych przez starostę i wójta (burmistrza, prezydenta miasta) jest wojewoda. (...)”
Zarządzenie lub decyzja wójta czy starosty może zostać uchylona w całości lub w części przez wojewodę.
art. 23 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 5. Wojewoda może uchylić w całości lub w części zarządzenie lub decyzję wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty albo pełnomocników, o których mowa w art. 9 ust. 5 i art. 10 ust. 5. (...)”
Minister właściwy do spraw administracji publicznej posiada uprawnienie do uchylania w całości lub w części aktów wojewody wprowadzających ograniczenia.
art. 23 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 6. Minister właściwy do spraw administracji publicznej może uchylić w całości lub w części rozporządzenie lub decyzję wojewody albo pełnomocnika, o którym mowa w art. 11 ust. 4.”
W czasie stanu klęski żywiołowej mogą być wprowadzone ograniczenia o charakterze społecznym w transporcie drogowym, kolejowym i lotniczym oraz w ruchu na wodach śródlądowych i morskich w celu usprawnienia przemieszczania się środków transportowych potrzebnych do prowadzenia działań ratowniczych.
art. 24 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. W celu usprawnienia przemieszczania się środków transportowych niezbędnych dla prowadzenia działań ratowniczych mogą być wprowadzone ograniczenia w transporcie drogowym, kolejowym i lotniczym oraz w ruchu jednostek pływających na śródlądowych drogach wodnych, morskich wodach wewnętrznych i morzu terytorialnym. (...)”
Takie ograniczenia wprowadza minister w drodze rozporządzenia.
art. 24 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „(...) 2. Minister właściwy do spraw transportu w zakresie transportu drogowego, kolejowego, lotniczego i ruchu jednostek pływających na śródlądowych drogach wodnych, a minister właściwy do spraw gospodarki morskiej w zakresie ruchu na morskich wodach wewnętrznych i morzu terytorialnym, (...) w drodze rozporządzenia, może wprowadzić ograniczenia, o których mowa w ust. 1, (...).”
Ograniczenia w zakresie usług pocztowych dla zapewnienia lepszego działania służb ratowniczych (przede wszystkim łączności), także wprowadza właściwy minister w drodze rozporządzenia.
art. 25 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „1. Dla zapewnienia łączności na potrzeby działań ratowniczych mogą być wprowadzone ograniczenia w wykonywaniu pocztowych usług o charakterze powszechnym lub usług kurierskich. (...) 3. Minister właściwy do spraw łączności może, w drodze rozporządzenia, wprowadzić ograniczenia, o których mowa w ust. 1, (...).”
Ograniczenia w sferze mediów w zakresie publikacji prasowych oraz odbioru programów radiowych i telewizyjnych wprowadzane są dla niezwłocznego zamieszczania komunikatów związanych ze zwalczaniem skutków klęski żywiołowej.
art. 26 ustawy o stanie klęski żywiołowej: „Redaktorzy naczelni dzienników oraz nadawcy programów radiowych i telewizyjnych są obowiązani, na żądanie ministra, o którym mowa w art. 8 pkt 4, wojewodów, starostów, wójtów (burmistrzów, prezydentów miast) albo pełnomocników do nieodpłatnego, niezwłocznego publikowania lub zamieszczania komunikatów tych organów związanych z działaniami w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia.”
STAN WOJENNY
Ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym
oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej
Stan wojenny to stan nadzwyczajny, który jest wprowadzany z uwagi na zagrożenie zewnętrzne państwa, zbrojną agresją na terytorium Polski albo gdy wynika to z realizacji zobowiązań międzynarodowych wspólnej obrony przeciwko agresji. Stan wojenny jest wprowadzany przez Prezydenta w drodze rozporządzenia.
art. 229 Konstytucji: „W razie zagrożenia państwa, zbrojnej napaści na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji, Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów może wprowadzić stan wojenny na części albo na całym terytorium państwa.”
art. 2 ustawy o stanie wojennym: „1. W razie zewnętrznego zagrożenia państwa, w tym spowodowanego działaniami terrorystycznymi, zbrojnej napaści na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej może, na wniosek Rady Ministrów, wprowadzić stan wojenny na części albo na całym terytorium państwa. (...)”
Tryb wprowadzania stanu wojennego:
wniosek Rady Ministrów;
Prezydent może rozporządzeniem wprowadzić ten stan albo odmówić wydania takiego rozporządzenia.
art. 3 ustawy o stanie wojennym: „1. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej niezwłocznie rozpatruje wniosek, o którym mowa w art. 2 ust. 1, a następnie wydaje rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego albo postanawia odmówić wydania takiego rozporządzenia. Rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej przedstawia Sejmowi w ciągu 48 godzin od jego podpisania. (...)”
Rozporządzenie Prezydenta o wprowadzeniu stanu wojennego, żeby było legalne, musi zostać przedstawione do zatwierdzenia Sejmowi, z uwagi na to, że jest to decyzja podejmowana jednoosobowo, a także z tego względu, że stan wojenny drastycznie wkracza w uprawnienia obywateli.
Sejm może to rozporządzenie uchylić bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów - nie jest to czysta kontrola, ale może zakończyć się rozstrzygnięciem władczym.
art. 231 Konstytucji: „Rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego lub wyjątkowego Prezydent Rzeczypospolitej przedstawia Sejmowi w ciągu 48 godzin od podpisania rozporządzenia. Sejm niezwłocznie rozpatruje rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej. Sejm może je uchylić bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.”
W rozporządzeniu Prezydenta powinny być określone przesłanki wprowadzenia stanu wojennego, obszar na jakim wprowadza się stan wojenny (na terytorium całego państwa albo jego części) oraz ograniczenia wolności i praw obywatelskich.
art. 3 ustawy o stanie wojennym: „(...) 2. W rozporządzeniu, o którym mowa w ust. 1, określa się przyczyny wprowadzenia oraz obszar, na którym wprowadza się stan wojenny, a także - w zakresie dopuszczonym niniejszą ustawą - rodzaje ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela.”
Stan wojenny wprowadza się na czas nieokreślony (w rozporządzeniu nie określa się czasu trwania stanu wojennego).
Ogłoszenie rozporządzenia o wprowadzeniu stanu wojennego następuje w Dzienniku Ustaw oraz przez podanie do publicznej wiadomości w formie obwieszczenia wojewody poprzez rozplakatowanie, a także przez media - prasę, radio i telewizję.
art. 4 ustawy o stanie wojennym: „1. Stan wojenny obowiązuje od dnia ogłoszenia rozporządzenia, o którym mowa w art. 3 ust. 1, w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. (...) 3. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o wprowadzeniu stanu wojennego oraz inne akty prawne dotyczące tego stanu podaje się do publicznej wiadomości, w drodze obwieszczenia właściwego wojewody, przez rozplakatowanie w miejscach publicznych, a także w sposób zwyczajowo przyjęty na danym obszarze.”
art. 5 ustawy o stanie wojennym: „Redaktorzy naczelni dzienników oraz nadawcy programów radiowych i telewizyjnych są obowiązani do niezwłocznego, nieodpłatnego podania do publicznej wiadomości rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o wprowadzeniu stanu wojennego i innych aktów prawnych dotyczących tego stanu przekazanych im przez wojewodę właściwego ze względu na siedzibę redakcji lub nadawcy.”
Wprowadzenie stanu wojennego jest skuteczne wobec organów władzy publicznej, obywateli, osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, natomiast w przypadku cudzoziemców nie ma pełnej skuteczności (istnieją wyjątki przewidziane przez ustawę i umowy międzynarodowe).
art. 7 ustawy o stanie wojennym: „1. Wprowadzenie stanu wojennego wywołuje skutki określone w niniejszej ustawie i w innych przepisach dotyczących stanu wojennego w stosunku do organów władzy publicznej, obywateli polskich zamieszkałych lub czasowo przebywających na obszarze, na którym został wprowadzony stan wojenny, osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej mających siedzibę lub prowadzących działalność gospodarczą na obszarze objętym stanem wojennym. 2. W przypadku gdy niniejsza ustawa, a także inne ustawy albo ratyfikowane umowy międzynarodowe nie stanowią inaczej oraz nie zabrania tego powszechnie uznany zwyczaj międzynarodowy, przepis ust. 1 stosuje się również do cudzoziemców przebywających na obszarze, na którym został wprowadzony stan wojenny, oraz do ich mienia, jak również mienia innych państw.”
Zniesienie stanu wojennego - Prezydent znosi stan wojenny na wniosek Rady Ministrów w drodze rozporządzenia, jeżeli ustaną przyczyny dla wprowadzenia tego stanu.
art. 8 ustawy o stanie wojennym: „1. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek Rady Ministrów, w drodze rozporządzenia, znosi stan wojenny, jeżeli ustaną przyczyny, dla których stan wojenny został wprowadzony oraz zostanie przywrócone normalne funkcjonowanie państwa. (...)”
Zasady działania organów władzy publicznej:
Organy władzy publicznej w czasie trwania stanu wojennego działają w dotychczasowy sposób, przy czym mogą mięć dodatkowe kompetencje. Co do zasady nie powinno się tworzyć nowych struktur organizacyjnych, chociaż jest organ, który może zostać powołany - Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych.
art. 9 ustawy o stanie wojennym: „W czasie stanu wojennego organy władzy publicznej działają w dotychczasowych strukturach organizacyjnych państwa i w ramach przy- -sługujących im kompetencji, z zastrzeżeniem przepisów niniejszej ustawy.”
Dodatkowe kompetencje Prezydenta związane ze stanem wojennym:
kierowanie obroną państwa we współpracy z Radą Ministrów;
podejmowanie decyzji związanych z wykorzystaniem Sił Zbrojnych;
możliwość wydawania rozporządzeń z mocą ustawy na wniosek Rady Ministrów, kiedy jest potrzebne skuteczne podjęcie decyzji w formie ustawy, a Sejm nie może się zebrać, przy czym na najbliższym posiedzeniu takie rozporządzenie musi zostać przez Sejm zatwierdzone (rozporządzenie z mocą ustawy ma charakter źródła prawa powszechnie obowiązującego).
art. 10 ustawy o stanie wojennym: „1. Jeżeli w czasie stanu wojennego wystąpi konieczność obrony państwa, obroną tą kieruje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej we współdziałaniu z Radą Ministrów. 2. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej w czasie stanu wojennego w szczególności: (...) 2) postanawia, na wniosek Rady Ministrów, o stanach gotowości bojowej Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, zwanych dalej „Siłami Zbrojnymi”, 3) określa, na wniosek Rady Ministrów, zadania Sił Zbrojnych w czasie stanu wojennego, (...) 5) zatwierdza, na wniosek Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych, plany operacyjnego użycia Sił Zbrojnych, 6) uznaje, na wniosek Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych, określone obszary Rzeczypospolitej Polskiej jako strefy bezpośrednich działań wojennych.”
art. 234 Konstytucji: „1. Jeżeli w czasie stanu wojennego Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenia z mocą ustawy w zakresie i w granicach określonych w art. 228 ust. 3-5. Rozporządzenia te podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu. 2. Rozporządzenia, o których mowa w ust. 1, mają charakter źródeł powszechnie obowiązującego prawa.”
Dodatkowe uprawnienia Rady Ministrów:
kompetencje dotyczące sfery funkcjonowania aparatu administracyjnego państwa, np. przejście na wojenne zasady działania.
art. 11 ustawy o stanie wojennym: „1. Rada Ministrów w czasie stanu wojennego w szczególności: 1) zarządza uruchomienie systemu kierowania obroną państwa, 2) zarządza przejście na wojenne, określone w odrębnych przepisach, zasady działania organów władzy publicznej, 3) określa, na wniosek Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych, zasady działania organów władzy publicznej w strefie bezpośrednich działań wojennych, 4) może zawiesić funkcjonowanie organów władzy publicznej w strefie bezpośrednich działań wojennych, 5) może przekazać organom wojskowym określone kompetencje organów władzy publicznej w strefie bezpośrednich działań wojennych. (...)”
Dodatkowe kompetencje Prezesa Rady Ministrów:
może wykonywać kompetencje Rady Ministrów, ale tylko w sytuacji, gdy Rada Ministrów nie może zebrać się na posiedzeniu.
art. 11 ustawy o stanie wojennym: „(...) 2. Jeżeli w czasie stanu wojennego Rada Ministrów nie może zebrać się na posiedzenie, konstytucyjne kompetencje Rady Ministrów wykonuje Prezes Rady Ministrów.”
Dodatkowe kompetencje Ministra Obrony Narodowej:
kompetencje o charakterze koordynacyjnym, kontrolnym, nadzorczym i informacyjnym.
art. 12 ustawy o stanie wojennym: „Minister Obrony Narodowej w czasie stanu wojennego w szczególności: 1) dokonuje oceny zagrożeń wojennych i możliwości obronnych oraz formułuje i przedstawia właściwym organom propozycje dotyczące obrony państwa, 2) koordynuje realizację zadań organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego wynikających z zadań dotyczących obrony państwa, 3) przedstawia właściwym organom potrzeby w zakresie świadczeń organów państwowych i jednostek samorządu terytorialnego, przedsiębiorców i innych jednostek organizacyjnych oraz osób fizycznych, na rzecz Sił Zbrojnych i obrony państwa, 4) sprawuje ogólny nadzór nad realizacją zadań obronnych wykonywanych przez organy administracji rządowej i jednostki samorządu terytorialnego, 5) organizuje mobilizacyjne rozwinięcie, uzupełnianie i wyposażanie Sił Zbrojnych, (...)”
Dodatkowe kompetencje wojewody:
kierowanie realizacja zadań obronnych i działaniami obrony cywilnej, a w szczególności wprowadza ograniczenia wolności i praw obywatelskich.
art. 13 ustawy o stanie wojennym: „1. W czasie stanu wojennego wojewoda kieruje realizacją zadań obronnych i obroną cywilną na terenie województwa. 2. Wojewoda w czasie stanu wojennego w szczególności: (...) 2) wprowadza, w zakresie nienależącym do właściwości innych organów, ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela oraz łagodzi i uchyla te ograniczenia, (...)”
Pojawiają się także dodatkowe związanie wojewody z innymi organami, tzn. wojewodzie zostają podporządkowane jednostki organizacyjne administracji rządowej i samorządowej.
art. 13 ustawy o stanie wojennym: „(...) 3. W zakresie działań, o których mowa w ust. 2, wojewodzie są podporządkowane wszystkie jednostki organizacyjne administracji rządowej i samorządowej działające na obszarze województwa oraz inne siły i środki wydzielone do jego dyspozycji i skierowane do wykonywania zadań związanych z obroną państwa i województwa, a także związanych z obroną cywilną.”
Komisarza rządowego powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek wojewody. Komisarz rządowy może się pojawić dla zapewnienia sprawnego działania jednostek administracji publicznej.
art. 14 ustawy o stanie wojennym: „1. Jeżeli organy gminy, powiatu lub samorządu województwa nie wykazują dostatecznej skuteczności w wykonywaniu zadań publicznych lub w realizacji działań wynikających z przepisów o wprowadzeniu stanu wojennego, Prezes Rady Ministrów, na wniosek właściwego wojewody, może zawiesić te organy do czasu zniesienia stanu wojennego lub na czas określony i ustanowić w ich miejsce zarząd komisaryczny sprawowany przez komisarza rządowego. 2. Komisarza rządowego powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek wojewody. (...)”
Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych jest powoływany przez Prezydenta na wniosek Prezesa Rady Ministrów.
art. 10 ustawy o stanie wojennym: „(...) 2. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej w czasie stanu wojennego w szczególności: (...) 4) może mianować, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych, (...).”
Zadania naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych:
dowodzenie Siłami Zbrojnymi.
art. 16 ustawy o stanie wojennym: „1. Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych podlega Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej. 2. Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych dowodzi Siłami Zbrojnymi oraz innymi podporządkowanymi jednostkami organizacyjnymi. 3. Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych w szczególności: 1) dowodzi siłami, o których mowa w ust. 2, w celu odparcia zbrojnej napaści na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, (...)”
Ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela:
Dla zabezpieczenia wolności i praw obywatelskich wprowadza się czteropoziomowy system regulacji:
gwarancje konstytucyjne - Konstytucja określa jakie wolności i prawa mogą zostać ograniczone w czasie trwania stanu wojennego;
ustawa o stanie wojennym, która musi być zgodna z regulacją konstytucyjną - w sposób zgodny z Konstytucją ustawa konkretyzuje w jakim zakresie wolności i prawa mogą być ograniczone;
rozporządzenie Prezydenta wprowadzające stan wojenny, które w oparciu o ustawę określa jakie ograniczenia wolności i praw mogą nastąpić podczas danego stanu wojennego;
wydanie na podstawie rozporządzenia wprowadzającego stan wojenny dodatkowych rozporządzeń, zarządzeń albo decyzji.
Ograniczenia wolności i praw w czasie stanu wojennego mogą dotyczyć osób fizycznych (tutaj nie ma rozróżnienia na obywateli i cudzoziemców), osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej.
art. 18 ustawy o stanie wojennym: „1. Na obszarze, na którym został wprowadzony stan wojenny, ograniczeniom wolności i praw człowieka i obywatela podlegają wszystkie osoby fizyczne zamieszkałe lub przebywające tam chociażby czasowo, a także ograniczenia te stosuje się odpowiednio wobec osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej mających siedzibę lub prowadzących działalność na obszarze objętym stanem wojennym. (...)”
Rodzaje ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego:
ograniczenie prawa do strajków i innych akcji protestacyjnych;
art. 19 ustawy o stanie wojennym: „W czasie stanu wojennego można zawiesić prawo do: 1) strajków pracowniczych i innych form protestu w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach, (...).”
ograniczenie prawa do nietykalności osobistej - można dokonywać przeszukania osoby lub jej mieszkania (w przypadku osób, których działalność zagraża obronności lub bezpieczeństwu państwa);
art. 20 ustawy o stanie wojennym: „1. W czasie stanu wojennego w przypadku osób, których działalność zagraża bezpieczeństwu lub obronności państwa, można dokonać przeszukania tych osób lub przeszukania ich mieszkania, a także zajęcia przedmiotów wykorzystywanych do prowadzenia tej działalności. (...)”
ograniczenie prawa do informacji - może zostać wprowadzona cenzura prewencyjna;
art. 21 ustawy o stanie wojennym: „1. W czasie stanu wojennego może być wprowadzona: 1) cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu obejmująca materiały prasowe (...).”
ograniczenie prawa do korespondencji - kontrola treści korespondencji (przesyłek, listów, paczek) i rozmów telefonicznych;
art. 21 ustawy o stanie wojennym: „1. W czasie stanu wojennego może być wprowadzona: „(...) 2) kontrola zawartości przesyłek, listów, paczek i przekazów przekazywanych w ramach usług pocztowych o charakterze powszechnym lub usług kurierskich, 3) kontrola treści korespondencji telekomunikacyjnej i rozmów telefonicznych lub sygnałów przesyłanych w sieciach telekomunikacyjnych, (...).”
Nie jest to tylko prawo do kontroli, ale także do działań władczych.
art. 21 ustawy o stanie wojennym: „(...) 3. Organy cenzury i kontroli są uprawnione do zatrzymywania w całości lub w części publikacji, przesyłek pocztowych i kurierskich oraz korespondencji telekomunikacyjnej, a także do przerywania rozmów telefonicznych i transmisji sygnałów przesyłanych w sieciach telekomunikacyjnych, jeżeli ich zawartość lub treść może zwiększyć zagrożenie bezpieczeństwa lub obronności państwa. (...)”
Możliwością obrony jest odwołanie do sądu administracyjnego.
art. 21 ustawy o stanie wojennym: „(...) 6. Decyzje organów cenzury i kontroli są ostateczne i mogą być zaskarżone bezpośrednio do sądu administracyjnego. (...)”
ograniczenie wolności zgromadzeń poprzez zawieszenie prawa do organizowania zgromadzeń;
art. 22 ustawy o stanie wojennym: „1. W czasie stanu wojennego mogą być zawieszone prawa do: 1) organizowania i przeprowadzania wszelkiego rodzaju zgromadzeń, (...).”
ograniczenie wolności zrzeszania się poprzez okresowe zawieszenie działalności organizacji społecznych;
art. 22 ustawy o stanie wojennym: „1. W czasie stanu wojennego mogą być zawieszone prawa do: (...) 3) zrzeszania się poprzez nakazanie okresowego zaniechania działalności zarejestrowanych stowarzyszeń, partii politycznych, związków zawodowych, (...) ruchów obywatelskich oraz innych dobrowolnych zrzeszeń i fundacji, których działalność może utrudnić realizację zadań obronnych. (...)”
ograniczenie możliwości przemieszczania się, np. może być wprowadzona tzw. godzina policyjna, czyli nakaz opuszczania miejsc publicznych o określonej porze;
art. 23 ustawy o stanie wojennym: „(...) 2. W czasie stanu wojennego mogą być wprowadzone nakazy lub zakazy: 1) przebywania lub opuszczania w ustalonym czasie oznaczonych miejsc, obiektów i obszarów, (...).”
ograniczenie dostępu do towarów konsumpcyjnych poprzez racjonowanie towarów oraz reglamentację zaopatrzenia ludności;
art. 24 ustawy o stanie wojennym: „1. W czasie stanu wojennego mogą być wprowadzone ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela w zakresie: 1) dostępu do towarów konsumpcyjnych, poprzez całkowitą lub częściową reglamentację zaopatrzenia ludności, (...).”
ograniczenie prawa w sferze wolności działalności gospodarczej;
art. 24 ustawy o stanie wojennym: „1. W czasie stanu wojennego mogą być wprowadzone ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela w zakresie: (...) 2) wolności działalności gospodarczej, poprzez nakazanie okresowego zaniechania prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju albo ustanowienie obowiązku uzyskania zezwolenia na rozpoczęcie działalności gospodarczej określonego rodzaju, (...).”
Takie ograniczenia, jak ograniczenie dostępu do towarów oraz ograniczeni swobody działalności gospodarczej, aby obowiązywało musi zostać wprowadzone dodatkowe rozporządzenie.
art. 24 ustawy o stanie wojennym: „(...) 2. Określone w ust. 1 ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela ustalone przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w rozporządzeniu, o którym mowa w art. 3 ust. 1, wprowadza się i stosuje w drodze rozporządzeń wydawanych przez: 1) Radę Ministrów - w przypadku ograniczeń określonych w ust. 1 pkt 1, 2 (...).”
nałożenie na przedsiębiorców dodatkowych zadań;
art. 25 ustawy o stanie wojennym: „1. W czasie stanu wojennego można: 1) nakładać na przedsiębiorców dodatkowe zadania, których realizacja jest niezbędna dla bezpieczeństwa lub obronności państwa oraz zapewnienia zaopatrzenia ludności, (...).”
Ograniczenie swobody podejmowania decyzji w zakresie ich działalności może nastąpić poprzez wprowadzenie zarządu komisarycznego, w szczególności chodzi o to, że zarząd ten wyraża zgodę na decyzje dotyczące wytwarzania wyrobów, a także może wydawać bieżące polecenia związane z produkcją.
art. 25 ustawy o stanie wojennym: „1. W czasie stanu wojennego można: (...) 2) wprowadzić zarząd komisaryczny dla przedsiębiorców, w tym z udziałem kapitału zagranicznego, jeżeli przedmiotem ich działalności jest wytwarzanie wyrobów lub świadczenie usług o szczególnym znaczeniu dla bezpieczeństwa lub obronności państwa, (...).”
art. 25a ustawy o stanie wojennym: „1. Zarząd komisaryczny ustanawia się w celu zapewnienia skuteczności wytwarzania wyrobów lub świadczenia usług o szczególnym znaczeniu dla bezpieczeństwa lub obronności państwa. (...) 6. Decyzje organów przedsiębiorcy w sprawach wytwarzania wyrobów lub świadczenia usług o szczególnym znaczeniu dla bezpieczeństwa lub obronności państwa wymagają zgody zarządcy komisarycznego. 7. Zarządca komisaryczny może wydawać polecenia w formie pisemnej organom przedsiębiorcy w sprawach związanych z wytwarzaniem wyrobów lub świadczeniem usług o szczególnym znaczeniu dla bezpieczeństwa lub obronności państwa. (...)”
nałożenie na rolnika obowiązku wykonywania dostaw produktów rolno-spożywczych oraz uprawy określonych gatunków roślin i hodowli zwierząt;
art. 25 ustawy o stanie wojennym: „1. W czasie stanu wojennego można: (...) 3) nałożyć na osoby fizyczne i osoby prawne prowadzące gospodarstwa rolne obowiązek wykonywania świadczeń polegających na dostawach na rzecz określonych podmiotów produktów rolno-spożywczych oraz na uprawie określonych gatunków roślin i hodowli zwierząt, (...).”
wprowadzenie najmu przymusowego na podstawie decyzji administracyjnej lub kwaterowania osób;
art. 25 ustawy o stanie wojennym: „1. W czasie stanu wojennego można: (...) 4) wprowadzić najem lokali i budynków na podstawie decyzji administracyjnej o przydziale w stosunku do wszystkich lokali i budynków, a w uzasadnionych przypadkach także dokwaterowywanie osób do lokalu mieszkalnego lub budynku, (...).”
zajęcie nieruchomości na potrzeby Sił Zbrojnych;
art. 25 ustawy o stanie wojennym: „1. W czasie stanu wojennego można: (...) 5) wprowadzić zajęcie nieruchomości niezbędnych dla Sił Zbrojnych lub obrony państwa. (...)”
ograniczenia w zakresie transportu:
wprowadzenie całkowitego lub częściowego zakazu transportu drogowego, kolejowego, lotniczego, morskiego i żeglugi śródlądowej;
ograniczenie wszelkiego ruchu pojazdów;
art. 26 ustawy o stanie wojennym: „1. W czasie stanu wojennego może być wprowadzony: 1) całkowity albo częściowy zakaz lub ograniczenie przewozu osób i rzeczy w transporcie drogowym, kolejowym, lotniczym, morskim i żegludze śród- -lądowej, (...) 4) całkowity albo częściowy zakaz lub ograniczenie ruchu wszelkich pojazdów na drogach publicznych, (...).”
Wprowadzenie takich ograniczeń wymaga dodatkowego rozporządzenia.
art. 26 ustawy o stanie wojennym: „(...) 2. Określone w ust. 1 ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela ustalone przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w rozporządzeniu, o którym mowa w art. 3 ust. 1, wprowadza się i stosuje w drodze rozporządzeń wydawanych przez: 1) ministrów właściwych do spraw transportu i gospodarki morskiej, (...) - w przypadku ograniczeń określonych w ust. 1 pkt 1 i (4), (...).”
możliwość zajęcia albo zarekwirowania środków transportu;
art. 27 ustawy o stanie wojennym: „1. W czasie stanu wojennego można zająć lub zarekwirować na potrzeby obronne państwa środki transportu drogowego, kolejowego, lotniczego oraz statki morskie i żeglugi śródlądowej.(...)”
ograniczenia w sferze ruchu granicznego;
art. 28 ustawy o stanie wojennym: „1. W czasie stanu wojennego można: 1) zamykać lub ograniczać ruch osobowy i towarowy przez przejścia graniczne, (...).”
Do wprowadzenia takich ograniczeń potrzebne jest dodatkowe rozporządzenie.
art. 28 ustawy o stanie wojennym: „(...) 2. Określone w ust. 1 ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela ustalone przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w rozporządzeniu, o którym mowa w art. 3 ust. 1, wprowadza i stosuje, w drodze rozporządzenia, minister właściwy do spraw wewnętrznych, (...)”
powszechny obowiązek wykonywania pracy;
art. 29 ustawy o stanie wojennym: „1. W czasie stanu wojennego może być wprowadzony powszechny obowiązek wykonywania pracy przez osoby, które ukończyły 16 lat, a nie przekroczyły 65 lat i są zdolne do wykonywania pracy ze względu na stan zdrowia oraz warunki osobiste i rodzinne. (...)”
Do wprowadzenia takiego ograniczenia potrzebne jest dodatkowe rozporządzenie.
art. 29 ustawy o stanie wojennym: „(...) 2. Ograniczenie, o którym mowa w ust. 1, wprowadza Rada Ministrów, w drodze rozporządzenia, (...).”
STAN WYJĄTKOWY
Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym
Stan wyjątkowy to stan nadzwyczajny, który jest wprowadzany z uwagi na wewnętrzne zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego. Takie zagrożenie może być spowodowane działaniami terrorystycznymi. Stan wyjątkowy jest wprowadzany przez Prezydenta w drodze rozporządzenia.
art. 230 ust. 1 Konstytucji: „W razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego, Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów może wprowadzić, na czas oznaczony, nie dłuższy niż 90 dni, stan wyjątkowy na części albo na całym terytorium państwa. 2. Przedłużenie stanu wyjątkowego może nastąpić tylko raz, za zgodą Sejmu i na czas nie dłuższy niż 60 dni.”
art. 2 ustawy o stanie wyjątkowym: „1. W sytuacji szczególnego zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego, w tym spowodowanego działaniami terrorystycznymi, które nie może być usunięte poprzez użycie zwykłych środków konstytucyjnych, Rada Ministrów może podjąć uchwałę o skierowaniu do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wniosku o wprowadzenie stanu wyjątkowego. (...)”
Tryb wprowadzania stanu wyjątkowego:
wniosek Rady Ministrów;
Prezydent wydaje rozporządzenia;
Sejm zatwierdza rozporządzenie prezydenta.
art. 3 ustawy o stanie wyjątkowym: „1. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej niezwłocznie rozpatruje wniosek, o którym mowa w art. 2 ust. 1, a następnie wydaje rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wyjątkowego na czas oznaczony nie dłuższy niż 90 dni lub postanawia odmówić wydania takiego rozporządzenia. Rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wyjątkowego Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej przedstawia Sejmowi w ciągu 48 godzin od jego podpisania. 2. W rozporządzeniu o wprowadzeniu stanu wyjątkowego określa się przyczyny wprowadzenia, czas trwania i obszar, na jakim wprowadza się stan wyjątkowy oraz, w zakresie dopuszczonym niniejszą ustawą, rodzaje ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela.”
W rozporządzeniu wprowadzającym stan wyjątkowy określa się czas trwania w jakim stan ten będzie obowiązywał - jest to czas oznaczony nie dłużej niż 90 dni.
Stan wyjątkowy może być przedłużony na okres 60 dni, a do wprowadzenia przedłużenia tego stanu potrzebne jest rozporządzenie Prezydenta.
art. 5 ustawy o stanie wyjątkowym: „1. Jeżeli pomimo zbliżającego się upływu czasu, na jaki został wprowadzony stan wyjątkowy nie ustały przyczyny wprowadzenia tego stanu oraz nie zostało przywrócone normalne funkcjonowanie państwa, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej może, w drodze rozporządzenia, przedłużyć czas trwania stanu wyjątkowego na okres nie dłuższy niż 60 dni. (...)”
Ogłaszanie stanu wyjątkowego następuje na podobnych zasadach jak w przypadku stanu wojennego.
art. 4 ustawy o stanie wyjątkowym: „1. Stan wyjątkowy obowiązuje od dnia ogłoszenia rozporządzenia, o którym mowa w art. 3 ust. 1, w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. (...) 3. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o wprowadzeniu stanu wyjątkowego oraz inne akty prawne dotyczące tego stanu podaje się do publicznej wiadomości, w drodze obwieszczenia właściwego wojewody, przez rozplakatowanie w miejscach publicznych, a także w sposób zwyczajowo przyjęty na danym obszarze.”
art. 6 ustawy o stanie wyjątkowym: „Redaktorzy naczelni dzienników oraz nadawcy programów radiowych i telewizyjnych są obowiązani do niezwłocznego, nieodpłatnego podania do publicznej wiadomości rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o wprowadzeniu stanu wyjątkowego i innych aktów prawnych dotyczących tego stanu, przekazanych im przez wojewodę właściwego ze względu na siedzibę redakcji lub nadawcy.”
Stan wyjątkowy ustaje po upływie terminu albo po zniesieniu tego stanu przed upływem czasu. Zniesienie stanu wyjątkowego dokonuje Prezydent na wniosek Rady Ministrów.
art. 5 ustawy o stanie wyjątkowym: „(...) 2. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek Rady Ministrów, w drodze rozporządzenia, znosi stan wyjątkowy przed upływem czasu, na jaki został wprowadzony, jeżeli ustaną przyczyny wprowadzenia tego stanu oraz zostanie przywrócone normalne funkcjonowanie państwa. (...)”
Zasady działania organów władzy publicznej:
W czasie stanu wyjątkowego należy wykorzystać istniejące struktury organizacyjne (nie ma organów powoływanych specjalnie na czas stanu wyjątkowego), natomiast niektóre organy uzyskują dodatkowe kompetencje.
art. 8 ustawy o stanie wyjątkowym: „W czasie stanu wyjątkowego organy władzy publicznej działają w dotychczasowych strukturach organizacyjnych państwa i w ramach przysługujących im kompetencji, z zastrzeżeniem przepisów niniejszej ustawy.”
Prezes Rady Ministrów w trakcie stanu wyjątkowego ma uprawnienie do tego, aby prowadzić działania przywracające konstytucyjny ustrój państwa, bezpieczeństwo obywateli lub porządek publiczny, jeżeli stan wyjątkowy wprowadzono na obszarze więcej niż jednego województwa. Natomiast jeżeli obszar, na którym wprowadzony został stan wyjątkowy nie przekracza jednego województwa, te uprawnienia posiada właściwy wojewoda.
art. 9 ustawy o stanie wyjątkowym: „Działania przywracające konstytucyjny ustrój państwa, bezpieczeństwo obywateli lub porządek publiczny, a w szczególności koordynację i kontrolę funkcjonowania administracji rządowej i samorządowej wykonują: 1) Prezes Rady Ministrów - w przypadku wprowadzenia stanu wyjątkowego na obszarze większym niż obszar jednego województwa, 2) właściwy wojewoda - w przypadku wprowadzenia stanu wyjątkowego na obszarze lub części obszaru jednego województwa.”
Prezydent na wniosek Rady Ministrów może postanowić o użyciu Sił Zbrojnych.
art. 11 ustawy o stanie wyjątkowym: „1. W czasie stanu wyjątkowego Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, może postanowić o użyciu oddziałów i pododdziałów Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej do przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa, jeżeli dotychczas zastosowane siły i środki zostały wyczerpane. (...)”
Prezydent powinien być na bieżąco informowany o działaniach mających na celu przywrócenie bezpieczeństwa i normalnego funkcjonowania państwa.
art. 10 ustawy o stanie wyjątkowym: „Prezes Rady Ministrów jest obowiązany do informowania na bieżąco Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o skutkach wprowadzenia stanu wyjątkowego oraz o rodzaju i rezultatach działań podejmowanych w celu przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa.”
W czasie trwania stanu wyjątkowego, podobnie jak w czasie trwania stanu wojennego, może się pojawić komisarz rządowy powoływany przez Prezesa Rady Ministrów.
art. 12 ustawy o stanie wyjątkowym: „1. Jeżeli organy gminy, powiatu lub samorządu województwa nie wykazują dostatecznej skuteczności w wykonywaniu zadań publicznych lub w realizacji działań wynikających z przepisów o wprowadzeniu stanu wyjątkowego, Prezes Rady Ministrów, na wniosek właściwego wojewody, może zawiesić te organy do czasu zniesienia stanu wyjątkowego lub na czas określony i ustanowić w ich miejsce zarząd komisaryczny sprawowany przez komisarza rządowego. 2. Komisarza rządowego powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek wojewody. (...)”
Ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela:
W przypadku stanu wyjątkowego również pojawia się czterostopniowy mechanizm gwarancji:
gwarancje konstytucyjne;
ustawa o stanie wyjątkowym;
rozporządzenie wprowadzające stan wyjątkowy;
ewentualnie, jeżeli zaistnieje taka potrzeba, mogą zostać wydane dodatkowe zarządzenia, rozporządzenia czy decyzje.
W czasie stanu wyjątkowego graniczeniami objęte są wszystkie podmioty.
art. 15 ustawy o stanie wyjątkowym: „1. Na obszarze, na którym został wprowadzony stan wyjątkowy, ograniczeniom wolności i praw człowieka i obywatela podlegają wszystkie osoby fizyczne zamieszkałe lub przebywające tam chociażby czasowo. Ograniczenia te stosuje się odpowiednio wobec osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, mających siedzibę lub prowadzących działalność na obszarze objętym stanem wyjątkowym. (...)”
Ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wyjątkowego:
ograniczenie wolności zgromadzeń i stowarzyszeń z uwagi na zagrożenie wewnętrznego bezpieczeństwa państwa (może zostać ustanowiony zakaz tworzenia nowych stowarzyszeń i innych organizacji społecznych);
art. 16 ustawy o stanie wyjątkowym: „1. W czasie stanu wyjątkowego mogą być zawieszone prawa do: 1) organizowania i przeprowadzania wszelkiego rodzaju zgromadzeń, (...) 6) zrzeszania się poprzez: a) ustanowienie zakazu tworzenia i rejestracji nowych stowarzyszeń, partii politycznych, związków zawodowych, (...) ruchów obywatelskich oraz innych dobrowolnych zrzeszeń i fundacji, b) nakazanie okresowego zaniechania działalności zarejestrowanych stowarzyszeń, partii politycznych, związków zawodowych, (...) ruchów obywatelskich oraz innych dobrowolnych zrzeszeń i fundacji, których działalność może zwiększyć zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego. (...)”
ograniczeni prawa do strajków i innych form akcji protestacyjnych;
art. 16 ustawy o stanie wyjątkowym: „1. W czasie stanu wyjątkowego mogą być zawieszone prawa do: (...) 3) strajków pracowniczych i innych form protestu w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach, (...).”
ograniczenie wolności przemieszczania się;
art. 18 ustawy o stanie wyjątkowym: „(...) 2. W czasie stanu wyjątkowego mogą być wprowadzone nakazy lub zakazy: 1) przebywania lub opuszczania w ustalonym czasie oznaczonych miejsc, obiektów i obszarów, (...).”
ograniczenia w zakresie praw do informacji i tajemnicy korespondencji z uwagi na bezpieczeństwo wewnętrzne państwa;
art. 20 ustawy o stanie wyjątkowym: „1. W czasie stanu wyjątkowego może być wprowadzona: 1) cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu obejmująca materiały prasowe (...) 2) kontrola zawartości przesyłek, listów, paczek i przekazów przekazywanych w ramach usług pocztowych o charakterze powszechnym lub usług kurierskich, 3) kontrola treści korespondencji telekomunikacyjnej i rozmów telefonicznych lub sygnałów przesyłanych w sieciach telekomunikacyjnych, (...).”
możliwość reglamentacji towarów;
art. 21 ustawy o stanie wyjątkowym: „W czasie stanu wyjątkowego mogą być wprowadzone ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela w zakresie: 1) dostępu do towarów konsumpcyjnych, poprzez całkowitą lub częściową reglamentację zaopatrzenia ludności, (...).”
ograniczenia w zakresie wolności gospodarczej, np. poprzez konieczność uzyskania dodatkowego zezwolenia;
art. 21 ustawy o stanie wyjątkowym: „W czasie stanu wyjątkowego mogą być wprowadzone ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela w zakresie: (...) 2) wolności działalności gospodarczej, poprzez nakazanie okresowego zaniechania prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju albo ustanowienie obowiązku uzyskania zezwolenia na rozpoczęcie działalności gospodarczej określonego rodzaju, (...).”
ograniczenia dotyczące transportu;
art. 21 ustawy o stanie wyjątkowym: „W czasie stanu wyjątkowego mogą być wprowadzone ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela w zakresie: (...) 5) transportu drogowego, kolejowego i lotniczego oraz w ruchu jednostek pływających na morskich wodach wewnętrznych i na morzu terytorialnym, a także na śródlądowych drogach wodnych, (...).”
Trzy ograniczenia (ograniczenie dostępu do towarów, ograniczenia wolności działalności gospodarczej i ograniczenia w transporcie) do obowiązywania wymagają dodatkowego rozporządzenia.
art. 22 ustawy o stanie wyjątkowym: „(...) 3. Określone w art. 21 ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela ustalone przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w rozporządzeniach, o których mowa w art. 3 ust. 1 i art. 5 ust. 1, wprowadza się i stosuje w drodze rozporządzeń wydawanych przez: (...) 3) ministrów właściwych do spraw transportu i gospodarki morskiej (...) - w przypadku ograniczeń określonych w art. 21 pkt 5, (...) 6) właściwego wojewodę - w przypadku stosowania (...) ograniczeń określonych w art. 21 pkt 1, 2 i 5, jeżeli stan wyjątkowy wprowadzono na obszarze jednego województwa lub jego części. (...)”
Szczególne środki ograniczenia wolności i praw obywatelskich występujące tylko w czasie stanu wyjątkowego:
Odosobnienie - może zostać zastosowane w stosunku do osób prowadzących działalność stwarzającą zagrożenie dla wewnętrznego porządku i bezpieczeństwa państwa albo gdy zachodzi podejrzenie popełnienia czynu karalnego.
art. 17 ustawy o stanie wyjątkowym: „1. W czasie stanu wyjątkowego może być odosobniona osoba mająca ukończone 18 lat, w stosunku do której zachodzi uzasadnione podejrzenie, że pozostając na wolności będzie prowadziła działalność zagrażającą konstytucyjnemu ustrojowi państwa, bezpieczeństwu obywateli lub porządkowi publicznemu albo gdy odosobnienie jest niezbędne dla zapobieżenia popełnienia czynu karalnego lub uniemożliwienia ucieczki po jego popełnieniu. (...)”
Odosobnienie jest możliwe na podstawie decyzji administracyjnej wojewody, a dana osoba jest umieszczana w ośrodku odosobnienia.
art. 17 ustawy o stanie wyjątkowym: „(...) 3. Odosobnienie następuje na podstawie decyzji wojewody właściwego ze względu na miejsce pobytu stałego lub czasowego osoby odosobnionej i jest wykonywane przez właściwego komendanta wojewódzkiego Policji, w drodze zatrzymania tej osoby i przymusowego doprowadzenia do ośrodka odosobnienia podległego Ministrowi Sprawiedliwości. (...)”
Możliwością obrony przed ingerencją jest to, że decyzję można zaskarżyć do sądu.
art. 17 ustawy o stanie wyjątkowym: „(...) 6. Decyzje w sprawach odosobnienia są ostateczne i mogą być zaskarżone bezpośrednio do sądu administracyjnego w trybie i na zasadach określonych w odrębnych przepisach, (...).”
Rozmowa ostrzegawcza - stosowana jest w odniesieniu do podobnej kategorii osób, które mogą stwarzać zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa. Jest to środek dyscyplinujący polegający na przypomnieniu konsekwencji karnych na wypadek pewnych możliwych działań zagrażających bezpieczeństwu wewnętrznemu.
Rozmowa ostrzegawcza obywa się w miejscu wskazanym przez prokuraturę, Policję, Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego i ewentualnie inne służby odpowiedzialne za bezpieczeństwo państwa.
art. 19 ustawy o stanie wyjątkowym: „1. W czasie stanu wyjątkowego na wezwanie organów prokuratury, Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej lub Wojskowych Służb Informacyjnych, osoba mająca ukończone 17 lat jest obowiązana do udziału we wskazanym miejscu w rozmowie ostrzegawczej. (...) 2. Do udziału w rozmowie ostrzegawczej można wezwać tylko taką osobę, co do której zachodzi uzasadnione podejrzenie, że nie będzie przestrzegać porządku prawnego. (...) 5. Rozmowa ostrzegawcza polega na udzieleniu pouczenia o prawnych i osobistych skutkach nieprzestrzegania porządku prawnego oraz niestosowania się do ustalonych na czas stanu wyjątkowego ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela. (...)”