X. Mit i utopia w polityce.

1. Psychologiczna, socjologiczna i polityczna geneza mitu i utopii.

2. Mechanizmy powstawania mitu i utopii.

3. Funkcjonalna rola mitu i utopii w życiu społecznym i politycznym.

• Mit w społecznościach tradycyjnych pełni funkcji wyjaśniającą → takie społeczności były niezdolne do odnajdywania odpowiedzi obiektywnie trafnych → zadowalają się odpowiedziami o charakterze mitycznym; mit jest zapisem stanu świadomości podmiotu postrzegającego świat, a nie stanu samego świata

• Funkcja kosmologiczna → wychodzi od koncepcji mitu - mapy opisującej poszczególne elementy świata i ich wzajemne relacje; niedoskonalości świata przedstawiane są jako wynik upadku → mity opisują upadek, ale dają też nadzieję na odkupienie

• Funkcja socjologiczna → związana jest z regulacyjną mocą mitu →mit wyznacza normy zachowania i właściwe sposoby realizowania poszczególnych ról społecznych

• Funkcje psychologiczna → mit jako narzędzie wspomagające psychiczny rozwój jednostek; mit jako swoista mapa życia, na której człowiek może odnaleźć swoją aktualną pozycję i alternatywne drogi rozwoju

• Sposoby przezwyciężania mitu i utopii.

• Kreatywna i destrukcyjna rola utopii.

• Przeciwstawność mitu i utopii oraz ich komplementarność.

• Komunizm, socjalizm, faszyzm - utopie polityczne?

K. Manheim, Ideologia i utopia, Lublin 1992, roz. II, IV.

Ideologia i utopia

Konieczność wyjaśnienia pojęć

• „ideologie” - 2 znaczenia:

1. Partykularne: słowo „ideologia” ma oznaczać jedynie, że nie chce się wierzyć określonym ideom i wyobrażeniom przeciwnika → uważa się je za świadomie maskowanie stanu rzeczy, którego rzeczywiste poznanie nie leży w jego interesie (np. świadome kłamstwo, instynktywne maskowanie)

2. Totalne: można mówić o ideologii jakiejś epoku lub konkretnie określonej pod względem historyczno-społecznym grupy

• Wspólny rys: próbują ująć zamierzoną treść na drodze okrężnego rozumienia owego zbiorczego lub indywidualnego podmiotu

• Różnice:

1. P - ideologia tylko część twierdzeń przeciwnika x T - kwestionuje cały światopogląd oponenta

2. P - funkcjonalizacja porusza się tylko po płaszyczyźnie psychologicznej

3. P - operuje głównie psychologią interesów x T - obiektywne związki strukturalne

Z historii zmian znaczenia pojęcia ideologii

• Partykularne pojęcie ideologii oznacza fenomen leżący między zwykłym kłamstwem a błędnie pod względem teoretycznym ustrukturowaną perspektywą; oznacza ulokowany na płaszczyźnie psychologicznej poziom iluzji, który następuje na zasadzie określonego kauzalnego przymusu

• Bacon → teoria idoli = obrazy bożków (idola tribus, ideola specus, idola fori, idola theatri) → są źródłami złudzenia

• „totalne pojęcie ideologii”

B. Baczko, Wyobrażenia społeczne, Warszawa 1994, ss. 72-135.

Dwuznaczny paradygmat

• Tomasz More „Utopia” → wydana 1517 w Paryżu; 1518 w Bazylei; w 1519 we Florencji

L. Kleszcz, Filozofia i utopia, Warszawa 1997, ss. 9 - 48.

Czym jest utopia

• Przedwojenna encyklopedia Trzaski, Everta i Michałskiego - utopia jako „kraj szczęśliwy wymarzony przez poetów i filozofów, w którym panują idealne stosunki”

• Kopaliński: utopia jako niezmiernie odległe miejsce (okolica, wyspa, kraj itd.) stworzone w wyobrażni; państwo idealne, mrzonka, plan, pomysł wzniosły, idealny, ale utopijny, nieżyciowy, nierealny, nieziszczalny, fantastyczny

• Wielka encyklopedia powszechna: słowo pochodzi z języka greckiego i tłumaczone jest jako „miejsce, którego nie ma”. Kilka znaczeń:

1. Wizja idealnego społeczeństwa nie liczącej się ze stanem faktycznym, nie mając szans realizacji

2. Ideologia społeczno-polityczna głoszącaj radykalny program i postulaty przebudowy społecznej odbiegające od obiektywnych możliwości rozwoju historycznego

3. Gatunek literatury dydaktycznej

4. Potocznie różne nieziszczalne projekty

• Słowo „utopia” wymyślił Tomasz More → nazwał tak idealne państwo leżące na jednej z wysp Nowego Świata

• Idea utopii jest pozaczasowa, nie rozwija się; najstarsze utopie wcale nie są mniej rozbudowane niż utopie współczesne

• 3 podstawowe momenty:

1. początkowo formę mitu, marzenia, proroctwa - wyrażały tesknotę za Rajem; krajiny wiecznej szczęśliwości pozbawione cierpienia i starości; najtrwalejszym wątkiem jest pragnienie osiągnięcia nieśmiertelności; mitologie w kulturach mają wspólne cechy i elementy specyficzne

• opowieści o „dobrych-nie-istniejących miejscach” stanowią mity, legendy, proroctwa mówiące o szczęśliwej przyszłości, kiedy to wszyskie ziemskie cierpienia, lęki, niedostatki osiągną swój okres (np. idee mesjaniczne)

2. następnie projektu, propozycji, alternatywy - początki związane z okresem nazywanym przez Jaspersa „osia czasu”

3. treci moment to powstanie filozofii dziejów - związany z powstaniem historiozofii (Vico)

• Hegel - mówienie o utopii jako pewnym typie myślenia; pierwszy stanowia pytanie o role tego typu myślenia w dziejach

Oblicza utopii

• Jerzy Szacki „Spotkania z utopią” → wyróżnił 4 podstawowe sposoby rozumienia utopii:

1. Mrzonka = to sposób rozumienia bliski rozumieniu potocznemu; utopia jest synonimem tego, co nierealne czy nierealizowane; być utopistą oznacza być człowiekiem skrajnie niepraktycznym, nie liczącym się z rzeczywistością

2. Ideał = pogłądy przeciwstawiające istniejącej rzeczywistości propozycje stosunków społecznych bardziej odpowiadających ludzkim potrzebom; utopia jest synonimem moralnego i społecznego ideału, dalekosiężnym celem, ku któremu winna zmierzać ludzkość

3. Eksperyment = przykład utopii jako typu idealnego, konstrukcją myślową zbudowaną w celu sprawdzenia jakiejś hipotezy

4. Alternatywa = rozziew między światem zastanym a pożądanym, który rodzi akt niezgody, akt buntu powołujący do życia utopię

• George Kateb - 5 głównych postaci utopii:

1. Opisy wyimaginowanych społeczeństw - doskonałych bądź znacznie bliższych doskonałości niż jakiekolwiek ze społeczeństw znanych w realnym świecie

2. W pracach teorii polityki - rozpatrzują społeczne i kulturowe założenia idealnego porządku politycznego

3. Konstrukcje - w niektórych filozofiach dziejów; koncepcje oparte na przekonaniu o nieuniknionym postępie, którego teoretycznym zwieńczeniem jest wizja doskonałego społeczeństwa

4. W pracach antropologie filozoficznej - autorzy usiłują zdefinować „istotę człowieka”

5. Proroctwa - całkowita transformacja ludzkiego życia zarówno indywidualnego, jak i społecznego

• Świętochowski „Utopie w rozwoju historycznym” - najstarsza polska praca podejmująca problem utopii

• Utopiami były wszelkie pomysły udoskonalonych postaci życia ludzkiego w przyszłości; „idealna postać stosunków społecznych”.

• K. Mannheim - typy świadomości funkcjonujących w społeczeństwie

• Stosowanie terminów „utopia”, „utopijny” do wszelkich procesów myślowych, które nie czerpią swych impulsów bezpośrednio z rzeczywistości społecznej, lecz z takich źródeł jak marzenia, symbole, fantazje, idee → mogą przebierać dwie formy: ideologii i utopii

• Utopijna świadomość = taka, która nie pokrywa się z otaczającą rzeczywistością i jest wobec niej transcendentna

• Walicki - „W kręgu konserwatywnej utopii” = utopia jest pewną szczególną postacią światopoglądu

• Bohuslav - „The New Utopians” - jedną z najbradziej charakterystycznych cech myślenia utopijnego jest dążenie do przekroczenia granic współczesnego społeczeństwa

• Picht - tworzenie jest projektowaniem modeli społeczeństwa, konstruowaniem typów idealnych; skala możliwości technicznych → jesteśmy zmuszeni do wyboru drogi dalszego rozwoju → kluczową rolę w dokonaniu tego wyboru ma myślenie utopijne

• Popper - utopizm jest racjonalność ze względu na idee dotyczące tego, jakie powinno być państwo; przejawia się w konstruowaniu modeli społeczeństw; podstawową cechą utopijnych projektów jest wstępne określanie celów ostatecznych, a następnie dobieranie środków do ich realizacji

• Aktywizm = pragnienie wpływania na bieg dziejów i przeświadczenie, że nauki społeczne mogą pełnić funkcję akuszerki historii pomagające w narodzinach nowych form organizacji społecznej

• Dahrendorf - krytika Poppera → brak realizmu w utopijnych konstrukcjach

• Wszystkie utopie mają 1 element wspólny = są projektami społeczeństw, w których nie istnieje pojęcie zmiany

• Społeczeństwa utopijne wykazują pewne cechy strukturalne - nie wyrastają ze znanej rzeczywistości zgodnie z realistycznymi wzorami rozwoju; uniformizacja społeczeństwa oraz powszechna zgoda co do panujących wartości i instytucji

• Kolejną cechą utopijnych projektów jest ich zewnętrzna izolacja

• Przekonanie, że wszystkie procesy zachodzące w utopii dzieją się zgodnie z powtarzającym się wzorem

• Bloch - „duch utopii” jest istotą swej filozofii; punktem wyjścia jest doświadczenie podstawowe „doświadczenie ciemności chwili, którą żyjemy”

Typy utopii

• Chronologizacja utopii w porządku historycznym → np. Świętochowski (utopie starożytne, średniowieczne, renesansowe, oświeceniowe i dziewiętnastowieczne)

• Lenin → utopie reakcyjne i postępowe

• Wołgin → utopie religijne, racjonalistyczne i historyczne

• Picht „Odwaga utopii” → 3 rodzaje utopii:

1. Urojone = rojenia o nierzeczywistym świecie

2. Krytyczne = w których w obrazach wymyślonych światów możemy dostrzec krytycznie odbite stany lub możliwości świata istniejącego

3. Oświecone = zaprojektowane obrazy stanów, do których można doprowadzić działaniem świadomym celu; ogranicza się do obszaru realnych możliwości

• Lewis Mumford → utopie ucieczki (umożliwiają ucieczkę od trudności i frustracji życia codziennego, są rodzajami azylu) i rekonstrukcji (zwracają się ku światu zewnętrznemu, usiłują dostarczać sposobów, dzięki którym świat mógłby ulec przemianie)

• H.V. Rhodes → utopie niebiańskie (wyrastają z założenia, że istnieje życie pozagrobowe, w którym człowiek osiągnie stan wiecznego spokoju i szczęścia), zewnętrzne (szczęście można osiągnąć na ziemi, ale w innym miejscu niż to, w którym człowiek teraz bytuje) i wewnętrzne (człowiek może żyć lepiej, lepsze życie da się wywieść z istniejących warunków po odpowiednim ich przekształceniu

• Szacki → utopie eskapiczne (marzenia o lepszym świecie, które nie pociągają za sobą nakazu walki o niego) i heroiczne (marzenia o lepszym świecie połączone z programem i nakazem działania

• Kleszcz:

1. Zewnętrzne

1. Projekty = projekty idealnych społeczeństw, których celem jest przedstawienie idealnych bądź możliwie najlepszych sposobów rozwiązania problemów społecznych, ekonomicznych, politycznych...

2. Utopie ładu wiecznego = wprowadzenie wymiaru transcendentnego; wiążą porządek społeczny z ładem pozaziemskim; idea Transcendencji jako gwaranta ładu, porządku i sprawiedliwości

2. Wewnętrzne = najróżniejsze koncepjce idealnej jednostki i idealnej drogi życia

Definicje podstawowych pojęć

• Myślenie utopijne = specyficzny typ myślenia, usiłującego wykroczyć poza istniejącą rzeczywistość; jest znamieniem naszego człowieczeństwa; pytamy się „Po co człowiek żyje?”

• Utopia = obrazy idealnych społeczeństw, idealnego sposobu życia; najczęściej przedstawione w formie projektu, ale także proroctwa czy mitu

• Utopizm = specyficzna postawa, wyrażająca się w niezgodzie na istniejący świat; wyraża bunt przeciwko tak rozumianej rzeczywistości

• Bloch → jedyną prawdziwą rzeczywistością jest Pełnia; „Dziś” jest tylko przystankiem w podróży ku Utopii; iż Pełnia istnieje - wiedzie do niej Droga

• Człowiek od najdawniejszych czasów tworzył mity → usiłował w nich określić siebie - swe powinności i możliwości; mity są rodzajem zwierciadła, w którym przegladając się mamy możńość dostreżenia tego, czego sami nie dostrzegaliśmy, czego istnienia czasami nawet nie podejrzewaliśmy; w mitach zawarte jest coś pozarozumowego co tkwi w nas i czasami daje o sobie znać w formie objawień, szaleństwa, wojny...

• Myślenie utopijne jest próbą racjonalizacje myślenia mitycznego; usiłuje nazwać to, co w człowieku jeszcze nie ma, czego nie zna, co jedynie przeczuwa, czego być może pragnie

• Utopijność = przekonanie, że jest jakieś pozaczasowe centrum (Bóg, Raj, Pełnia, Omega, Brahma...)

Pytania o genezę i funkcje myślenia utopijnego

• Pytanie dotyczące sensu w dziejach - cel, kierunek i wartościowanie w filozofii dziejów

1. Dzieje mają głębszego sensu. W ich trakcie nie są realizowane żadne zamierzone wartości, nie zmierzają one do żadnego celu, są tylko zbiorem przypadkowych zdarzeń.

2. Dzieje mają sens.

• Pytanie o cel dziejów:

• Dzieje mają cel transcendentny, tkwiący poza jednostką, ludzkością czy w ogóle poza ludzkim światem

• Dzieje mają cel immanentny. Może nim być: idealne społeczeństwo; idealna jednostka; przetrwanie życia, gatunku, egoistycznego genu; powszechna zagłada

• Pytanie o kierunek: wznoszący - linearny (Augustyn) lub spiralny (Hegel, Marks); opadający (Rousseau); dzieje w istocie nie podlegają zmianom

• Problem mechanizmu dziejów:

• Dzieje są zdeterminowane: determinizm miękki (każde zdarzenie jest poprzedzone innym, ale nie wynika z niego w sposób jednoznaczny; każde zdarzenie rozumiane jako przyczyna powoduje pewne ograniczone pole możliwych skutków); determinizm twardy (każda przyczyna wywołuje jednoznaczny skutek)

• Dzieje nie są zdeterminowane: rzeczywistość jest pojmowana jako nieograniczone pole możliwych przekształceń; ten typ myślenia jest charakterystyczny dla przełomowych momentów w historii

• Pytanie o podmiot dziejów:

• Podmiot transcendentny (Bóg, Opatrzność) kierujący dzieje ludzkości z pozaziemskiego świata, wpływającego na dzieje powszechne, ogólne tendencje albo nawet czyny pojedynczych ludzi

• Podmiot immanentny - może nim być: rozum (wewnętrzna zasada występująca w dziejach, realizująca się przez dzieje); grupy społeczne (np. klasy, warstwy, elity); jednostka (pogłąd pojawiający się najczęściej w różnych odmianach heroizmu); jakieś siły irracjonalne (np. wola życia, wola mocy czy pęd życiowy)

Nauka o polityce

Ćwiczenia X

1

---