Rewolucja społeczna

1. Sposoby definiowania rewolucji społecznej.

2. Rewolucja, zamach stanu, pucz, bunt, rewolta, rebelia.

3. Obiektywne i subiektywne przyczyny rewolucji.

4. Sytuacja rewolucyjna.

5. Podmioty rewolucji.

6. Rodzaje rewolucji wg P. Bodio.

7. Fazy rewolucji.

8. Zagadnienie przemocy i terroru w rewolucji.

9. Prawidłowości procesu rewolucyjnego.

Sztompka - Socjologia. Analiza społeczeństwa (rozdział 24)

Rewolucja społeczna

• Najbardziej spektakuralny przejaw zmian społecznych; oznaczają Fundamentals przełom, zerwanie ciągłości procesu dziejowego, przekształcanie capej struktury i trybu funkcjonowanie społeczeństwa

• Cechy: przynoszą zmiany o najszerszym zakresie, obejmujące wszystkie dziedziny życia społecznego; w każdej z tych dziedzin przynoszą zmiany radykalne, fundamentalne; zmiany są wyjątkowo szybkie, zachodzą w krótkim czasie; wiążą się z erupcją aktywizmu, mobilizacją znacznych segmentów społeczeństwa, masowymi ruchami społecznymi; zmiany są szczególnie widoczne i odczuwalne

Rewolucje jako znamię epoki nowoczesnej

• Zmiana typu rewolucyjnego: „wielkie rewolucje” - w Anglii (1640), amerykańska (1776), francuska (1789), rosyjska (1917), meksykańska (1919), chińska (1949)

• Powody zmiany:

• Urbanizacja, industrializacja prowadzą do wielkiego zagęszczenia skupisk ludzi → możliwość intensywnych kontaktów, zbiorowego przeżywania deprywacji i frustracji, krystalizowania się wspólnych ideologii, a w rezultacie mobilizacji do działań masowych

• Gospodarka kapitalistyczna generuje większe nierówności społeczne, ogromne zróżnicowania bogactwa → silne odczucia niesprawiedliwości, wyzysku, które skłaniają do krytyki, protestu i mobilizacji rewolucyjnej

• Rosnący poziom edukacji zwiększają możliwości percepcji spraw publicznych, porównywanie własnej sytuacji z lepszymi warunkami życia innych, definicję wrogów, przeciw którym kierowane są działania rewolucyjne

• Demokratyzacja struktur politycznych otwiera szansę organizowania się, agitacji, artykulacji doktryn i ideologii rewolucyjnych, legalnych działań kontestatorskich

• Akcent na racjonalny aktywizm prowadzący do doskonalenia społeczeństwa skłania do brania spraw publicznych we własne ręce

Pojęcie rewolucji

1. Tradycja historiozoficzna → rewolucja z perspektywy zewnętrznej; w kontekście długotrwałego procesu historycznego, jako istotne zerwanie ciągłości dziejowej; rewolucja oznacza jakościową zmianę formy (np. Marksowska teoria następstwa formacji społeczno-ekonomicznych, w której rewolucja oznacza jakościowy skok od formacji niższych do wyższych)

2. Tradycja socjologiczna → rewolucja jako kompleks procesów wewnątrzspołecznych dokonujących się za sprawą masowych ruchów społecznych i prowadzących do przekształcenia podstawowych struktur społecznych; rewolucja jako swoisty mechanizm samoprzekształcenia się społeczeństwa za sprawą podmiotowej aktywności jego członków

• Przykłady definicji:

• „rewolucja to szybka, fundamentalna i gwałtowna zmiana obejmująca dominujące wartości i mity społeczne, instytucje polityczne, strukturę społeczną, formy przywództwa i działania rządowe”

• „rewolucja to szybkie przekształcenia podstawowych struktur państwowych i klasowych, którym towarzyszą i które są w części spowodowane przez oddolne, klasowo motywowane bunty”

• „rewolucja to przechwycenie władzy w drodze przemocy przez przywodców ruchów masowych, którzy następnie wykorzystają zdobytą władzę do zaincjowania istotnych procesów reform społecznych”

• Inne rodzaje zmian:

• Zamach stanu (przewrót pałacowy, przesilenie rządowe) = gwałtowna zmiana ekipy rządzącej, przesunięcie w ramach elity politycznej, bez głębszych modyfikacji struktur politycznych czy społecznych

• Pucz wojskowy = przejęcie rządów przez generalów czy oficerów; co najwyższej prowadzi do zawieszenia lub cofnięcia swobód i praw obywatelskich

• Powstanie czy bunty ludowe = masowe, spontaniczne zrywy ludności skierowane przeciwko represyjnej władzy i prowadzące do cząstkowych koncesji bez głębszych zmian systemowych

• Wojna domowa = gwałtowne starcia przeciwstanych ugrupowań społecznych, motywowane przeważnie odmiennością etniczną lub religijną; celem jest zdobycie dominancji w ramach istniejącego ustroju niż zmiana samego ustroju

• Zamieszki, rozruchy, niepokoje społeczne, manifestacje = spontaniczne, ekspresyjne wybuchy niezadowolenia wyrażającego się w gwałtownych działaniach zbiorowych

Przebiego rewolucji

1. Sytuacja rewolucyjna = bardzo wyrażne nasilenie niezadowolenia, protestu, niepokojów społecznych, co wynika z kryzysu ekonomicznego, politycznego lub fiskalnego

2. Świadomość rewolucyjna = reakcja obronna polega na próbach cząstkowych reform: liberalizacji politycznej, koncesjach ekonomicznych → ich skutek jest odwrótny odzamierzonego - reformy jako sygnal słabości rządu; posunięcia liberalizacyjne zwiększają wolności obywatelskie i poszerzają pole dla legalnych działań kontestatorskich

3. Etap polityki ulicy = masowa mobilizacja rewolucyjna, manifestacje publiczne, bunty zbiorowe, powstanie ludowe; „okres rewolucyjnej euforie”

4. Demobilizacja oraz rozłam w obrębie aktywnych politycznych elit; konsensus negatywny = trudne problemy konstruowania nowego porządku; konsensus pozytywny nie wytwarza się → pojawia się podział na radykalów, umiarkowane centrum i konserwatystów;

5. w pierwszym etapie po-rewolucyjnym dominują siły umiarkowane (podejmują powolne reformy) → niezaspokojenie wybujałych aspiracji i nadzei rodzą nową falę niezadowolenia społecznego → tworzy to bazę społeczną dla ugrupowań radykalnych, którzy zdobywają przewagę - niekiedy przybiera postać terroru porewolucyjnego

• Stan chaosu rodzi silne dążenia do stabilizacji, spokoju, ładu i porządku → szansa dla ugrupowań konserwatywnych i silnych, charyzmatycznych przywódców, którzy zaprowadzą rządy autokratyczne

• Następuje zawieszenie reform politycznych („okres restauracji”) → kontynuowane reformy ekonomiczne

• „rekonwalescencja z gorączki rewolucyjnej” = okres stabilizacji i normalizacji; rozwój ekonomiczny, powolna liberalizacja systemu politycznego; konsolidacja → symbolem jest nowa konstytucja

Modele rewolucji

1. Konstruktywistyczny → rewolucja jako efekt czyjejś celowej aktywności - działań przywódców, grup rewolucyjnych, mas społecznych → akcentuje aspekt podmiotowy

• Ma 2 odmiany:

1. Metafora „wybuchu wulkanicznego” = rewolucje wybuchają jako efekt skumulowanego niezadowolenia społecznego, którego nasilenie przekracza pewien próg; nacisk na spontaniczność odolnych działań podejmowanych przez masy obywateli odczuwających trudne do zniesienia upośledzenie, wyzysk, niesprawiedliwość

2. Model konspiracyjny = rewolucje są wynikiem agitacyjnych i organizacyjnych działań podejmowanych przez grupy przywódzców, którym udaje się dostrzeć do mas i zmobilizować je do działania → masy są przedmioty celowej manipulacji odgórnej → rewolucje nie wybuchują, ale są wywoływane

2. Strukturalistyczny → rewolucja jako efekt pojawiania się warunków społecznych, które otwierają pole dla rewolucyjnej reakcji elit i mas → akcentuje aspekt strukturalny

• Niezadowolenie społeczne nie wystarcza do wybuchu rewolucji

• W każdym społeczeństwie istnieją pokłady frustracji, deprywacji, krytycyzmu czy sprzeciwu → ujawniają się, gdy zajdą sprzyjające warunki strukturalne

1. Model kipiącego garnka = rewolucja wybucha, gdy zdjęta zostanie pokrywka (np. załamanie się aparatu przymusu i represji, osłabienie rządu

2. Model arsenału = skuteczna akcja rewolucyjna wymaga różnych środków i zasobów (peniądze, kontakty ze zwolennikami, czas i energie, organizacje...) → dopiero gdy rewolucjoniści uzyskają dostęp do takiego arsenału zasobów, otwiera się realna szansa na wybuch u sukces rewolucji

Teorie rewolucji

1. Behawioralne (autor: Pitirim Sorokin)

• Akcentuje charakter zachowań ludzkich w trakcie i po rewolucji

• Rewolucja wyraża się patologicznymi formami ludzkich działań, które zrywają z wymaganiami cywilizacji, dyscypliną, porządkiem i hamulcami moralnymi, przybierając barbarzyński charakter

• Źródła patologii tkwią w warunkach życia społecznego, które ograniczają zaspokojenie podstawowych ludzkich popędów i instynktów

• Patologia działań jest reakcją na nieludzkie warunki życia → rewolucja wtedy, gdy władza niezdolna jest do utrzymania porządku siłą

2. Psychospołeczne

• Odwołują się procesów motywacyjnych skłaniających do rewolucyjnej mobilizacji

• „teoria relatywnej deprywacji” = rozbieżność pomiędzy poziomem aspiracji a stopniem ich realizacji → rozbieżność istnieje zawsze (ludzie pragną mieć więcej niż mają) → w pewnych warunkach jest zdefinowana jako niesprawiedliwa, niesłuszna → poczucie relatywnej deprywacji tworzą podłoże postaw i działań rewolucyjnych

• Deprywacja aspiracyjna = rodzi się wtedy, gdy na tłe trwałego i niezmiennego upośledzenia zmienia się sposób jego postrzegania („czemu my nie?”)

• Deprywacja kryzysowa = oznacza sytuacji odwrótną → przy stosunkowo niezmiennym poziomie aspiracji pojawia się kryzys ekonomiczny czy polityczny przynoszący nagłe pogorszenie warunków życia, ograniczenie swobód obywatelskich

• Deprywacja progresywna = kombinacja; szybko rosnącym aspiracjom towarzyszy nagłe pogorszenie warunków życia

3. Strukturalne

• Poszukują źródeł rewolucji w polaryzacji społeczeństwa na grupy (klasy) uprzywilejowane i upośledzone

• Do wybuchu rewolucji trzeba jeszcze osłabienia struktur państwowych i prawnych

4. Polityczne

• Rewolucja jako efekt walki o hegemonię pomiędzy przeciwstawnymi segmentami elit politycznych; jako wewnętrzny proces w obrębie struktur władzy

• Sytuacja podwójnej suwerenności, dwuwładzy = walczące bloki polityczne uzyskują przejściową równowagę

• Rewolucja wtedy, gdy duże grupy obywateli odmawiają loajalności dotychczas panującym i przerzucają swoje poparcie na alternatywne centra władzy¨

Baszkiewicz - Wolność, równość, własność (str. 18 - 42)

Rewolucja, rewolta, przewrót polityczny

• Zamach stanu = przewrot, który jest dziełem ludzi z aparatu władzy lub samych panujących (np. zamach stanu króla Karola X z lipca 1830)

• Pucz = dziełem politycznych outsiderów (np. faszystowski marsz na Rzym z 1922)

• Arystoteles → instrumentem przewrotu może być nie tylko gwałt, lecz i podstęp

• Częstą formułą przewrotu jest demonstracja masowa

• Klasyczną techniką zamachu stanu jest spisek militarny lub paramilitarny

• Przewrót może przygotować konspiracja cywilna

• Technika przewrotu pałacowego = polega na przewrocie kameralnym, zmontowanym w kręgu kilku osób, bez uruchmiania wojska i sił policyjnych, bez wprowadzania mas na ulicę

• Od rewolucji przewrót różni się brakiem istotnych przekształceń w klasowej podstawie systemu; pucz lub zamach stanu często tylko zmienia układy personalne

• Pucz lub zamach stanu może wywrócić wszystkie instytucje polityczne bez zmiany w klasowym panowaniu

• Rewolucje mamy wówczas, gdy ruch odnosi sukces → jeśli nie, są to tylko rebelie, rewolty i insurekcje

• Rewolucja nie interesuje się prawem x rewolta występuje w obronie porządku prawnego

• Rewolty bez sukcesu → brak projektu rewolucyjnego i brak umiętności organizowania zdobytego terenu

Proces rewolucyjny

• Rewolucje w XVI, XVII, XVIII wieku → wielotelni konflikty

• W XIX wieku → przebieg się skrócił; wydarzenia stały się szybsze

• Każda rewolucja ma własny rytm → może się rozwijać po linii: wznoszącej (=radykalizować się), zastępującej (=najwyższe wzniesienie fali następuje na początku, po czym fala rewolucyjna opada)

• Cykl rewolucyjny → pierwszy sukces rewolucji (zdobycie władzy) jest początkiem → sukces rewolucji obliguje do stopniowego przekształcenia społeczeństwa; przeplatają się rewolucje i reformy

• Rewolucja od góry → reformy strukturalne są dziełem sił tradycyjnych, monarchii i szlachty, przemiana kapitalistyczna bywa opóźniona i deformowana, gdyż adoptowana jest do interesów owych tradycyjnych sił społecznych

• Rewolucja burżuazyjna → a) to cały cykl kapitalistycznych przemian aż do pełnego ukonstytuowania nowego społecznego systemu; b) konkretna rewolucja „od dolu”

• od 1848 światowy cykl rewolucji burżuazyjnych rozwijał się już po linii zastępującej (np. Komuna Paryska 1871)

• rewolucje kontynentalne (np. latynoamerykańska 1810 - 1825; rewolucja europejska 1848-49)

Anatomia rewolucji

• dla rewolucji burżuazyjnych, wspólnym mianownikiem jest aktywna obecność mas ludowych → rewolucje burżuazyjne i burżuazyjno-demokratyczne (rola mas jest szczególnie znacząca)

• Lenin - „rewolucja burżuazyjna (RB) to taka rewolucja, która nie wychodzi poza ramy burżuazyjnego, tj. Kapitalistycznego ustroju społeczno-ekonomicznego.” - RB wyraża potrzeby rozwoju kapitalizmu

• Siły motoryczne rewolucji = rewolucyjne klasy aktywnie działające wielkie masy ludzkie; burżuazja jest pierwszą z tych sił; chłopstwo (masa potężna, lecz niespójna); demokratyczne drobnomieszczaństwo; warstwy plebejskie i preproletariackie w miastach (później klasa robotnicza); szlachta

• Hegemon rewolucji = siła, która w relacji do innych rewolucyjnych klas odgrywa rolę wiodącą

• Projekt rewolucyjny = wyobrażenia wielkich sił społecznych o celach, zadaniach i granicach rewolucji; nie ma szczegółowego, konkretnego charakteru; ogarnia rozległy horyzont

• Sytuacja rewolucyjna = symptomem jest pojawienie się projektu rewolucyjnego → nie wystarcza ciśnienie aktywności klas potencjalnie rewolucyjnych - muszą uświadamiać sobie sens i konieczność rewolucyjnego przyjęcia splotu społecznych sprzeczności

• Rewolucje endogeniczne = uwarunkowane jedynie sytuacją wewnętrzną x egzogeniczne = wpływ czynników zewnętrznych

Baszkiewicz - Wolność, równość, własność (str. 185 - 205)

Mechanizmy rewolucji „wznoszącej się” i „zastępującej”

• Klasyczna rewolucja po linii wznoszącej się → rewolucja francuska 1789 - 94

• Rewolucja zastępująca → rewolucja we Francji 1848

Rewolucja francuska 1789 - 94

• W pierwszym okresie spontaniczność wystąpień ludowych jest regułą → ruch ma istotnie potęge żywiołu (nie ma chaosu)

• Pierwsza interwencja ludowa 12 - 14 lipca 1789

• Nastroje stolicy były nerwowe na tle wyborów do Stanów Generalnych, kryzysu ekonomicznego a zwłaszcza gwałtownego wzrostu cen chleba

• 12 lipca na Paryż spadła wiadomość o dysmisji reformatorskiego rządu Neckera o powołaniu reakcyjnych ministrów

• Obawy o los kraju oraz życie dokonały transformacji spokojnego tłumu, korzystającego z niedzieli, w narastający lawinowo tłum rewolucyjny

• Druga interwencja ludowa 5 - 6 października podobna

• Wnioski: lud paryski nauczył się niemało → umiał myśleć i działać politycznie, lączyć swe aspiracje socjalne z politycznymi racjami rewolucji

Rewolucja 1848:

• Zaskoczyła burżuazję

• Ludowa manifestacja przekształciła się w potężny ruch robotników i drobnomieszczan, który złamał siłę oporu rządu, rozsypał Gwardię Narodową

• Lud był liczniejszy, światlejszy oraz dojrzalszy

Baszkiewicz - Wolność, równość, własność (str. 237 - 266)

Kontrrewolucja

• Nie jest zapowiedzią nowego stanu świata, lecz katastrofą żywiołową; jest siłą niszczącą

• Koncepcja kontrrewolucji zakłada ujarzmienie żywiołu, ukaranie zbrodniarzy, poskromienie bestii

Przemoc rewolucyjna

• W procesie rewolucyjnym opór bierny odgrywa niemałą rolę

• Odmowa aprobaty dla instniejących instytucji, ale także o odmowę wykonywania rozkazów władzy

• Bierny opór może być elementem pogłębienia rewolucji

• Rewolucyjna przemoc jest głównym atutem całego ruchu → ona daje rewolucji początkowy sukces i pozwala ją utrwalić dzięki miażdżeniu kontrrewolucyjnego oporu

• Punktem wyjściowym staje się powstanie zbrojne

• Antyfeudalne powstania chłopskie = gwałtowne, ofensywne, często masowe, zwykle żywiołowe, słabo zorganizowane, bezładne

• Problemem przemocy rewolucyjne: kwestia terroru → rewolucyjny terror stara się niszczyć pozycje kontrrewolucji w taki sposób, by rzucić postrach na wszystkich wrogów

• Terror ludowy, żywiołowy, anarchiczny

Rząd rewolucyjny. Terror

• Nie każda rewolucja ma szanse stworzenia własnego rządu

• Skupia on w swym ręku najwyższą władzę, nie poddaną kontroli parlamentu, nie ograniczoną przepisami konstytucji → wykorzystuje tę władzę do zmiażdżenia kontrrewolucji, do prowadzenia rewolucji ku bezpiecznemu portowi

• Nie wystarcza, by rząd inwestowany przez rewolucję skupił dyktatorską władzę → jeśli nie wykorzystuje jej dla obrony i dopełniania rewolucji, nie jest rządem rewolucyjnym

• Klasycznym modelem rządu rewolucyjnego jest bez wątpienia jakobińska dyktatura

• Terror towarzyszy praktycznie każdej rewolucji

• Terror przychodzący z dołu x od góry systemu; masowe konfiskaty; sfera terroru ekonomicznego

Nauka o polityce

Ćwiczenia IX.

6

---