ANTROPOLOGIA KULTUROWA - ĆWICZENIA

Chłopska kultura tradycyjna (za: Kazimierz Dobrowolski, Chłopska kultura tradycyjna, [w:] Mencwel A. (red.), Antropologia kulturowa. Wybór tekstów, Warszawa 2004).

Warunki podstawowe istnienia kultury tradycyjnej:

- zajęcia rolnicze oparte na niskim poziomie sił wytwórczych (siła mięśni ludzkich i zwierząt),

- trwałość osiedlenia wioskowych społeczności,

- patriarchalny ustrój rodziny,

- rodziny wielopokoleniowe,

- magiczno-mistyczne myślenie,

- schematy działania, zachowania, myślenia.

Swoiste narzędzia transmisji społecznej w kulturze tradycyjnej:

- społeczność chłopska utrzymywała swą kulturę w oparciu o przekazy ustne i pokazy praktyczne,

- dodatkowo: zwięzłe sformułowania, przysłowia, wierszowane teksty - łatwiej było zapamiętać wiedzę,

- forma wierszowana stosowana była również w formułach magicznych i tekstach śpiewanych - zapewniała wierność tekstów i nadawała się do ponownego odtworzenia,

- cała wiedza miała charakter ściśle pamięciowy i sprowadzała się do powtarzania w praktycznym działaniu.

Do swoistych narzędzi transmisji społecznej można również zaliczyć spotkania towarzyskie:

- były przede wszystkim narzędziem utrzymania tradycyjnej kultury,

- tematyka rozmów obejmowała kronikę wiejską oraz wieści ze świata oraz opowieści mityczne i legendarne,

- spotkania miały również miejsce w drodze do kościoła oraz na jarmark.

Anonimowość wytworów (cecha):

- charakterystyczna cecha kultury tradycyjnej,

- wprowadzenie ulepszeń w dziedzinie narzędzi i technik łączy się często z procesem obiektywizacji (pewna społeczność przyswaja sobie wytwór indywidualny).

Potęga autorytetów (cecha):

- autorytet urządzeń kulturowych (rzeczy): uznanie, silna wiara, przejawy czci,

- autorytet ludzi: ludzie starzy i doświadczeni, główne źródło wiedzy o pracy, świecie i życiu,

- tajemnice - strzeżone i przelewane tylko na wybranych przez autorytety młodych.

Rola magii i religii:

- przypisywanie zjawiskom i przedmiotom przyrody ukrytych mistycznych sił,

- przestrzeganie ustalonego tradycją porządku czynności i formuł,

- stosowanie magii w zabiegach leczniczych i pomoc w osiągnięciu celu (miłość, zemsta),

- odrzucanie przekonań i tradycji grozi ściągnięciem na siebie klęsk.

Gromada wioskowa (charakterystyka):

- silne poczucie swojskości,

- wspólnota dóbr kulturowych: rzeczy materialne, gwara, własne pieśni i melodie, odzież,

- wyobrażenia o wyższości własnej grupy nad innymi, co powodowało:

- lepsze zbiorowe samopoczucie, zacieśnienie więzi między członkami wioskowej społeczności oraz podniesienie poczucia własnej wartości (mit grupowej wartości).

Charakterystyka współczesnych zjawisk i przemian kulturowych

Zjawisko - w Słowniku Języka Polskiego (PWN, Warszawa 1994) „objaw, fakt dający się zaobserwować w czym, występujący w jakiej dziedzinie, będący przedmiotem rozważania”.

Przemiana - w Słowniku... „stanie się innym niż poprzednio, przekształcenie się z jednej formy w inną; przeobrażenie się, zmiana”.

Zjawiska kulturowe można więc traktować jako pewne wydarzenia będące wyznacznikami szerszych przeobrażeń zmieniających funkcjonowanie społeczności ale i jednostek, które te społeczności tworzą.

Przemiany kulturowe mają charakter procesualny - ciąg następujących po sobie zjawisk (czasem wydawałoby się, że niezbyt logicznie) ze sobą powiązanych. Ale wrażenie chaosu jest wynikiem ilości faktów, nakładania ich na siebie - stąd też trudności z ich uporządkowaniem i zrozumieniem, skonstruowaniem narzędzi badawczych do ich pomiaru oraz interpretacją.

A więc:

1.Procesy kultury (za J. Gajda, Antropologia kulturowa):

• uczestnictwo w kulturze - „aktywny stosunek ludzi do dóbr kultury” (skrót)

• upowszechnianie kultury - „planowy proces rozprzestrzeniania dóbr kultury, zmierzający do uczynienia ich dostępnymi dla wszystkich, ale przede wszystkim jako proces służący wychowaniu aktywnego odbiorcy kultury, jej uczestnika”

• edukacja kulturalna - „wychowanie do kultury poprzez kulturę” (skrót) - chodzi tu o kontakt z tzw. kulturą wysoką, wartościami wyższymi głównie estetycznymi - sztuką, wychowanie przez sztukę (kontakt z dobrami kultury wysokiej, np. zwiedzanie wystaw, zabytków);

• animacja społeczno-kulturalna - „ożywianie, uaktywnianie, pobudzanie do aktywności” - można traktować jako paradygmat, metodę.

Zbyszko Melosik pisząc o przemianach kultury współczesnej podkreśla, że:

• logikę rozwoju kultury współczesnej wyznacza zjawisko nieograniczonej konsumpcji (wpajany od dzieciństwa staje się „obowiązujący” i „normalny”);

• w ideologię konsumpcji wpisana jest kategoria „przestarzałości” - wychodzenie z mody i zużycia;

• konsumpcja stała się podstawowym miejscem konstruowania przez ludzi „własnej różnicy”, np. tożsamość typu „supermarket” - wybieramy dowolnie jak w markecie w sposób wolny i dowolny;

• do diagnozy kultury konsumpcji wykorzystuję się metaforę „kultura typu instant” - odnosi się do nawyku życia w „natychmiastowości”. Symbolem tej kultury jest triada fast food, fast car, fast sex;

• w kulturze instant występuje zniesienie różnicy między kulturą wysoką i kulturą niską, elitarną i popularną, np. po wyjściu ze spektaklu kupujemy coca-colę w automacie w budynku teatru, bądź czytamy „Życie na gorąco” i „Braci Karamazow”;

• świat zdominowany przez mass media tworzy kulturę upozorowania; mass media „stały się najpotężniejszym instrumentem kształtowania systemu wartości. Komunikacja z mass mediów tworzy natychmiastowość”, współczesne społeczeństwa nabierają „charakteru telewizyjnego”, które kształtują wzorce „właściwego” postępowania oraz osiągania sukcesu;

• w logice upozorowania rzeczywistość zostaje przekształcona w rozrywkę. Mass media odwołują się przy tym do „najniższego wspólnego mianownika” („najprostszych wspólnych marzeń”) - najbardziej podstawowych wspólnych cech widowni, głównie do demokracji „tego co afektywne” oraz „natychmiastowej rozpoznawalności” telewizyjnych gwiazd, kodów i symboli [...]. Wspólnym mianownikiem [...] jest to co sensacyjne, uproszczone, emocjonalne, zorientowane na maksymalizację przyjemności;

• występuje zjawisko „epidemii znaczeń” - znaczenia „zwielokrotniają się”, np. każde pojęcie, które może być wykorzystane na rzecz emancypacji (demokracja, równość, sprawiedliwość, opór, władza, opresja, autonomia), zostaje całkowicie zrelatywizowane i ubezwłasnowolnione przez jego użycie w tysięcznych kontekstach reprezentacji dla tysięcznych, sprzecznych celów;

• amerykanizacja („coca-colizacja”, „mcdonaldyzacja” - synonimiczne znaczenia) - wielu krytyków kultury współczesnej utrzymuje, że powstawanie „kultury globalnej” opiera się na jednostronnym przepływie wartości kulturowych ze Stanów Zjednoczonych do reszty świata, co znaczy, że „świat w coraz większym stopniu wygląda jak Ameryka”;

• dla określenia tożsamości współczesnej młodzieży używa się określenia „globalny nastolatek”. Osobowość taką w znacznie mniejszym stopniu kształtują wartości narodowe i państwowe, a znacznie większym kultura popularna i ideologia konsumpcji;

• w przeszłości dominował etos „przezwyciężania ciała” i podporządkowania go „wyższym celom duchowym”; w społeczeństwie konsumpcji ludzie coraz częściej postrzegani są przez pryzmat swojego ciała, niekiedy nawet ich tożsamość redukowana jest do ciała (kobiety wciągane są w „grę bez szans na wygraną; pełne desperacji, pasji i obsesji poszukują sposobów urzeczywistnienia ideałów” (wzory modelek, lalka Barbie, popadają w anoreksję), jest to w chwili obecnej także wymóg dotyczący mężczyzn (metroseksualny, wysportowany, elegancki, trendy itd.);

• przedstawione procesy i przemiany tworzą zasadnicze „warunki kulturowe” dla szkolnictwa i w coraz większym stopniu decydują o tym, „kim jest młodzież”. To teksty kultury popularnej i jej bohaterowie stanowią źródło (re)konstruowania przez młodego człowieka własnego „ja”. To nie nauczyciel od matematyki i pani od polskiego, ale „Cosmopolitan” i „strategie przetrwania” w najnowszej grze komputerowej bądź internetowej - stąd istotna jest znajomość tych zagadnień przez pedagogów.

Zbyszko Melosik, Edukacja, młodzież i kultura współczesna. Kilka uwag o teorii i praktyce pedagogicznej, „Chowanna” 2003, T. 1 (20), s. 19-37.

Ponadto w jednym z artykułów odnajdujemy próbę podsumowania procesów i zjawisk zachodzących współcześnie: Dariusz Kubinowski, Nowe procesy i zjawiska kulturowe jako wyzwanie dla współczesnej pedagogiki kultury - wprowadzenie, „Pedagogika Kultury” 2, 2006.

(1) „Mianem juwenalizacji kultury określić można proces eksponowania w obiegu kulturowym wartości i wzorów charakterystycznych dla życia młodzieży i postrzegania ich jako pierwszoplanowych w całym społeczeństwie. (...) Czysto ludzka atrakcyjność filozofii życia opartego na dominacji wartości młodości, zabawy, przyjemności etc. przenosi się na starsze generacje, co wzmacniane jest poprzez analogiczną logikę przekazów medialnych. (...) Proces ten powoduje nasilenie występowania m.in. nast. Zjawisk: osłabienie zainteresowania przeszłością, historią, dziedzictwem kulturowym; podważanie autorytetu ludzi starszych, rodziny i instytucji życia publicznego; legitymizacja alternatywnych wobec tradycjonalistycznych dróg sukcesu życiowego; niechęć do zobowiązań i unikanie odpowiedzialności za siebie i drugiego człowieka; fascynacja nowością i oddanie się spirali permanentnej aktualizacji; życie chwilą, gloryfikacja postaw hedonistycznych, rozrywki i przyjemności w różnych postaciach...” itd.

Jego konsekwencją jest także diametralne odwrócenie tradycyjnego modelu przekazu kulturowego w zakresie nowoczesnej wiedzy i umiejętności, w którym coraz częściej dzieci stają się nauczycielami dorosłych.

(2) Proces globalizacji kulturowej może przybierać co najmniej dwie postaci: homogenizacji lub hybrydyzacji. Pierwszy z nich wiąże się z kulturowym imperializmem i dominacją jednych kultur nad drugimi, co powoduje zanik lub folkloryzację peryferii oraz „westernizację” całego świata, druga polega na wszczepianiu w tkankę kultur lokalnych wybranych elementów globalnego obiegu kulturowego, które są przez nie przetwarzane i wtórnie przyswajane. W obu przypadkach globalizacja wywołuje kryzys tożsamości, przede wszystkim tożsamości narodowej, prowadząc do jej relatywizacji, fragmentacji i detradycjonalizacji.

Wirtualnie zmniejszają się dystanse przestrzenne i czasowe; zwiększa się potoczna świadomość niesłychanej różnorodności tradycji kulturowych świata, a jednocześnie nasila się zjawisko ich stopniowego zanikania; miejsce tożsamości ugruntowanej lokalnie zaczyna zajmować tożsamość kulturowa „z wyboru” stając się jednocześnie kategorią dynamiczną; w globalnym obiegu kulturowym obok siebie występują elementy kultury „wysokiej” i popularnej, standaryzacja w stylu fast food i renesans bogactwa lokalnej kuchni tradycyjnej, technicyzacja codziennego życia i poszukiwanie „higieny cywilizacyjnej” w nieskażonym środowisku naturalnym; wysoki poziom konsumpcji w krajach wysoko rozwiniętych i ogromne obszary ubóstwa, chorób i głodu; upowszechnianie systemu demokracji parlamentarnej i groźba kolejnych, masowych zamachów terrorystycznych. Globalizacja potęguje zjawisko relatywizmu kulturowego.

(3) W konsekwencji na początku XXI wieku jesteśmy świadkami niespotykanej dotąd w dziejach ludzkości liberalizacji kultury w skali globalnej. W.J. Burszta pisze, iż „kultura traci dzisiaj swój walor regulatora ludzkich poczynań”. Funkcjonowanie większości społeczeństw i państw na świecie opiera się na poszanowaniu praw człowieka, eksponowaniu zasad wolności i równości. Towarzyszy temu postępująca etyczna neutralizacja postaw i zachowań dawniej kontrowersyjnych społecznie, co wynika z coraz bardziej powszechnej akceptacji niektórych wartości kontrkultury. W wielu dziedzinach kultury obowiązuje pluralizm. Jednocześnie pod sztandarami wolności, równości i tolerancji ludzkość zmierza do modelu kultury globalnej opartej na zliberalizowanej obyczajowości oraz zrelatywizowanej moralności. W nurt tych radykalnych przemian wpisane są takie zjawiska, jak: trywializacja uczciwości, wierności, cnoty; kryzys instytucji tradycyjnie odpowiedzialnych za ład moralny; masowe, medialne obnażanie intymności i seksualności człowieka itd.

(4) Wszechobecna indywidualizacja kultury współczesnej prowadzi do mocnego wyeksponowania w niej podmiotowości każdego człowieka. Wydaje się, że jest to wielkie osiągnięcie cywilizacyjne, określone przez K. Obuchowskiego, mianem „rewolucji podmiotów”. (...) Tożsamość kulturowa jednostki w takich warunkach (kultury współczesnej) staje się - paradoksalnie - kategorią zmienną, o dużej dynamice, czasowym czy wręcz chwilowym wyborem, nierzadko także przedmiotem zabawy. Obserwujemy coraz częściej takie zjawiska, jak religijność z wyboru, zanikanie więzi lokalnych i sąsiedzkich, osłabianie się znaczenia kultur regionalnych i narodowych. Na to miejsce pojawiają się namiastki względnie trwałych wspólnot dawnego typu, na przykład w postaci subkultur młodzieżowych czy różnych społeczności wirtualnych, których punktem odniesienia jest uniwersalne środowisko globalne.

(5) Głębokie przemiany cywilizacyjne ludzkości są jednak wynikiem mediatyzacji i wirtualizacji życia człowieka. Media masowe i globalne stały się narzędziami ilościowego, ale i jakościowego rozwoju kulturowego, pojawiły się nowe formy twórczości, w tym kreacje multimedialne, mamy do czynienia z niespotykana dotąd demokratyzacja uczestnictwa w kulturze oraz technologicznym wzmocnieniem procesu upowszechniania kultury, w tym kultury „wysokiej”, dziedzictwa kulturowego i tradycji. Dobrodziejstwa techniki komputerowej czy telefonii komórkowej w życiu człowieka trudne są do przecenienia. Również postępujący rozwój Internetu przyczynia się do usprawnienia funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego (...). Mediatyzacja i wirtualizacja kultury zmienia jednak zasadniczo komunikację międzyludzka. Rozpowszechnienie się komunikacji pośredniej stymuluje zmiany w języku, wynikające zarówno z aspektów technicznych, jak i komercyjnych, czego rezultatem jest potrzeba maksymalnej skrótowości form przekazu. Anonimowość cyberprzestrzeni daje z jednej strony możliwość unikania odpowiedzialności za słowa, czyny, postawy, z drugiej jednak może prowadzić do zaburzeń tożsamościowych i skrajnej indywidualizacji światopoglądu. Stwarza ponadto pokusę zachowań niepożądanych społecznie czy wręcz działalności przestępczej... itd.

Dariusz Kubinowski, Nowe procesy i zjawiska kulturowe jako wyzwanie dla współczesnej pedagogiki kultury - wprowadzenie, „Pedagogika Kultury” nr 2/ 2006, s. 7-21.

UWAGA! W tym tomie jest artykuł B. Jedlewskiej „Uczestnik kultury jako konsument - „gorący” temat dla pedagoga” - POLECAM!!!

W.J. Burszta, Antropologia kultury, Poznań 1998

GLOBALIZACJA - znamionuje ponadnarodowy charakter procesów: kulturowych, ekonomicznych, politycznych, społecznych, demograficznych (liczne migracje, stąd wielokulturowość współczesnego świata).

Jest procesem bardziej abstrakcyjnym, mniej zinstytucjonalizowanym i nie odwołującym się intencjonalnie do konkretnych narodów, co widać, gdy wziąć pod uwagę rozwój technologiczny masowej komunikacji międzynarodowej, niebywałą dynamikę kultury popularnej czy finanse światowe (co to znaczy finanse światowe? Kto jest ich właścicielem? Czy jakieś państwo bądź konkretny człowiek? Odpowiedź przypuszczalna: Korporacje z siedzibą w jednym państwie, ale o złożonej strukturze, wielopaństwowej. To samo tyczy się polityki, kultury itd.)

Fukuyama twierdzi, że „Nie licząc szybko wymierających plemion w dżunglach Brazylii czy Papui-Nowej Gwinei, nie istnieje ani jedna nacja, która nie odczułaby działania mechanizmu globalizacji i nie połączyłaby się z resztą ludzkości uniwersalnym ogniwem gospodarczym nowoczesnego konsumpcjonizmu”.

Zjawiska o globalnym zasięgu, takie jak procesy migracji, komercjalizm kultury, komunikacja technologiczna, finanse, rozwój światowego turyzmu stawiają pod znakiem zapytania dotychczasowe binarne traktowanie czasu i przestrzeni.

Efekty globalizacji są różnej natury, np.

• deterytorializacja kultur i tworzenie nowych etnokrajobrazów;

• zmiany w pojmowaniu relacji czasoprzestrzennych: następuje ich kompresja;

• tworzenie multimedialnego świata polegający na tym, że wszystkie wydarzenia, nawet z najodleglejszych zakątków świata wydają się dziać jednocześnie: widzimy świat jaki nam się pokazuje, a nie takim jaki jest.

Antropologia współczesna to badanie naszej potoczności i codzienności kształtowanej powyższymi (nie wszystkie zostały omówione, ale i wskazane) zjawiskami i przemianami. Narodziła się tzw. „antropologia wielu miejsc” zdominowana przez globalizm i transkulturowość.

---