49. Nowa koncepcja przestrzeni - kubizm. Nowe wymiary w sztuce i architekturze: czas, ruch 

 Sztuka ta polega na geometryzowaniu wszystkiego, co chce się namalować. Kubizm rozwijał się w latach 1907-1916. W sztuce tej możemy wyróżnić dwa kierunki: kubizm analityczny (pokazywanie przedmiotów, postaci z wieku stron jednocześnie) i kubizm syntetyczny (uogólnienie, odrzucenie elementów :niepotrzebnych"). U jego podstaw leży zasada, że obiekt malarski zostaje rozbity na szereg osobnych płaszczyzn, oglądanych w różnym oświetleniu, które następnie są przedstawiane obok siebie na płótnie. Dawało to pełniejszy obraz analizowanego obiektu. Zmierzał do stworzenia nowej koncepcji przestrzennej, polegał na odrzuceniu reguł perspektywy i rozwijaniu bryły przedmiotu na luźne, zgeometryzowane elementy strukturalne, a w fazie końcowej dążył do stworzenia syntezy przedmiotu przez swobodne zestawienie elementów.

Kubizm był rewolucyjną próbą odejścia od malarstwa tradycyjnego i jego iluzji rzeczywistości. Podjął próbę stworzenia nowej koncepcji przestrzeni malarskiej. Przez lata istnienia kubizmu wyraźnie widać jego przemiany. Nie jest to kierunek spójny. Dzieła okresu początkowego różnią się skrajnie od dzieł fazy końcowej. Picasso i Braque nie opierali się na żadnej teorii, nie chcieli tworzyć świadomie nowego prądu w sztuce. Przemiany kubizmu wynikały z poszukiwań czysto malarskich. Dotyczyły raczej budowy obrazu niż ideologii. Kubizm wyszedł z doświadczeń Cezanne`a, rozwinął je i wyciągnął wnioski z poszukiwań tego wielkiego malarza. Inspiracją były jego słowa, że " Naturę należy ujmować przez kulę, walec i stożek". Cezanne`a zajmowało to jak przedstawić bryłę i przestrzeń na dwuwymiarowej powierzchni płótna, a także jak przedstawić ową bryłę i przestrzeń za pomocą kolorów bez uciekania się do użycia perspektywy i światłocienia pojmowanych w sposób tradycyjny. Późne malarstwo Cezanne`a było dla kubistów punktem wyjścia. Retrospektywna wystawa prac tego artysty, która obyła się w 1907 roku była im bardzo pomocna. Od początku swojej działalności kubiści otoczeni byli intelektualistami i pisarzami

We wczesnej fazie rozwoju kubizmu, tzw. fazie prekubistycznej (zwanej też cezannowską), Picasso i Braque pracowali niezależnie od siebie. Inspiracją do wypracowania nowego podejścia do przestrzeni malarskiej, transformacji obiektu i interpretacji rzeczywistości była dla nich sztuka staroiberyjska i plemienne maski afrykańskie oraz niektóre dzieła Paula Cezanne'a. Później Picasso i Braque zaczęli pracować razem, tworząc podstawy kubizmu analitycznego, a następnie kubizmu syntetycznego (od roku 1912). W kubizmie syntetycznym w obrazach pojawiały się wklejane kawałki gazet, tapet czy kolorowych kawałków papieru, a także trójwymiarowe formy wbudowywane w płaszczyznę obrazu.

Kubizm analityczny (1909-1912)

0d 1909 roku malowane były już obrazy ściśle kubistyczne. Picasso i Braque po obale­niu tradycyjnej perspektywy skonstruowali no­wą przestrzeń, która pozwoliła im ukazać na płótnie równocześnie wiele aspektów przed­miotu. W nowej kubistycznej przestrzeni grani­ca między przedmiotem a otaczającym go tłem zanikła, poszczególne zaś plany przestrzenne sprowadzone zostały do płaszczyzny obrazu. Znikła całkowicie jego iluzyjna głębia. Kubiści, nie uwzględniając skrótów perspektywicznych, ukazywali przedmioty oglądane równocześnie z wielu stron pod różnymi kątami. Obiekty uproszczone do brył przestrzennych rozłożone zostały na części elementame, a następnie jak­by rozwinięte, rzutowane na płaską powierzch­nię obrazu. W jednym obrazie łączyli kilka róż­nych punktów widzenia obiektu na wprost, z lewej i prawej strony, z lotu ptaka i żabiej per­spektywy. Braque wyjaśniał to w ten sposób: "Tradycyjna perspektywa nigdy nie zadowalała mnie. W swym zmechanizowaniu perspektywa nigdy nie daje pełnego posiadania rzeczy. Ma ona jeden punkt widzenia, poza który nie może wyjść. Ten punkt widzenia jest czymś bardzo małym. To tak, jakby ktoś całe życie rysował profile, każąc wierzyć, że człowiek ma jedno oko". Według kubistów prawda przekazu wy­magała uwzględnienia nie tego, co widzimy niedoskonałym okiem, patrząc na przedmiot, lecz tego, co się o nim wie. W tradycyjnym uję­ciu kwadratowy blat stolika widziany z kilku metrów sprawia wrażenie prostokąta. Ale czy w tym czasie stolik przestawał być kwadrato­wy? Dlatego Picasso mówił: "Wiemy już teraz, że sztuka nie jest prawdą. Sztuka jest kłamstwem, które nam pozwala zbliżyć się do praw­dy (...)". Picasso i Braque odeszli w tym okre­sie 0d pejzaży, malując kompozycje jednofigu­rowe i martwe natury, złożone z prostych przedmiotów, butelek, kieliszków, a szczegól­nie z instrumentów muzycznych. Zgeometryzo­wane, drobne, pryzmatycznie cięte kształty przenikały się wzajemnie, zatracając się w ryt­mach linii i płaszczyzn. Ich fragmenty z dużym trudem dawały się wyszukać, rozpoznać i po­nownie złożyć w prawie abstrakcyjnych kom­pozycjach. Wobec altematywy odejścia w kie­runku abstrakcjonizmu Braque, a za nim Picas­so wprowadzili do swych obrazów litery, imita­cje drewna, marmurów. Kolorystyka w tej fazie została jeszcze bardziej przygaszona, by nie utrudniać analizy struktury przedmiotów.

Obrazy Picassa i Braque'a z tego okresu są czasami niemal identyczne, trudne do rozróż­nienia. Wynikało to z ich ścisłej współpracy, wzajemnej inspiracji i przyjaźni. Kahnweiler opisuje we wspomnieniach, że malarze do wie­czora pracowali każdy u siebie. Potem spotyka­li się u niego, by dyskutować. Noce spędzali razem na Montmartrze, a co piątek włóczyli się po nocnych lokalach, z których jeden, "Pod Zdechłym Szczurem" , szczególnie upodobał sobie Picasso. Stanowiąc zgrany duet, odcinali się od innych artystów wystawiających pod sztandarem kubizmu. Nie brali udziału w ich zbiorowych wystawach. Twierdzili nawet przekornie, że żadnego kubizmu nie ma.

Kubizm syntetyczny (1912-1914)

Kubizm syntetyczny był reakcją na prawie abstrakcyjne formy kubizmu analitycznego. Jednak dopiero teraz naśladowanie przedmiotu zastąpiono jego syntetycznym znakiem. Za­miast rozbijać przedmioty na drobne elementy, ukazywano je w sposób jak najbardziej zredu­kowany, bez szczegółów, oddając nie ich wygląd, lecz istotę. Sugerowano przedmioty uproszczonym zna­kiem, który miał tylko zasadnicze cechy przedmiotu rzeczywistego. Przedmioty i postacie zbudowane były z dużych, jednolitych, wyra­źnie odznaczających się pła­szczyzn, wypełnionych żywymi barwami. Charakterystyczne dla tej fazy są także kolaże. Powsta­wały one przez naklejanie na płót­no fragmentów gazet, tapet, drew­na i szkła. Następuje w nich zde­rzenie dwóch różnych przestrzeni i rzeczywistości: malarskiej umownej, i przedmiotowej - zaczerpniętej z rzeczywistego świa­ta. Picasso montował również na płótnie trójwymiarowe konstruk­cje z kartonu i drewna, tworząc w ten sposób pierwsze wypukłe obrazy-rzeźby. W tym momencie kubizm osiągnął etap odznaczają­cy się upraszczającym, syntetyzu­jącym myśleniem, charaktery­stycznym dla sztuki XX wieku.

Przykłady dzieł kubistycznych Pablo Picasso:

portret Gertrudy Stein (1906),

• Panny z Awinion (1907) - celowo niedokończony,

• Portret Kahnweilera (1910),

• Butelka aperitifu (1913),

• Czytająca (1921),

• Źródło (1921),

• Taniec (1915),

• Czerwony fotel (1931),

• Kobieta przed lustrem (1932),

• Minotauromachia (1935-1936),

• Płacząca kobieta,

• Guernica (1937).

 

Przykłady dzieł Paula Klee (Szwajcaria):

• Mały obraz z sosną

• Zielona dzwonnica jako centrum

 

Przykłady dzieł F. Legera:

• Martwa natura z kuflem piwa

• Gracze w karty

F. Leger wykorzystał kubizm do analizy nowego pejzażu miejskiego. Posługiwał się on głównie formami cylindrycznymi. Operował oszczędną kolorystyką, sprowadzając przedmiot do kształtu maszyny. Fernand Leger stał się pierwszym wielkim malarzem nowej cywilizacji.

 

Formy kubistyczne przeniósł do rzeźby Raymond Duchami - Villon.

 

Omawiany kierunek wywołał zmiany w estetyce, pobudził do dalszych eksperymentów, zainteresował abstrakcją geometryczną, zainspirował wiele kierunków pochodnych. Z futurystami związane są inne nowoczesne na ów czas kierunki w architekturze i sztuce, a nawet w filmie np.: dadaizm, surrealizm, polski formizm, neoplastycyzm, czy kubofuturyzm. Kierunki wywodzące się z kubizmu powstawały na terenie Polski, Francji, Rosji i Holandii.

Kubizm ukazując istotne cechy przedmiotu, jego sens i wnętrze doprowadził do odejścia od przedmiotowości i iluzjonizmu. Ten ostatni został zastąpiony aluzją i swobodnym kojarzeniem prowadzącym ostatecznie do kreowania nie odtwarzania rzeczywistości. Kubizm wprowadził kolaż, zapoczątkowując w ten sposób łączenie różnorodnych materii i materiałów.

 

Wpływ kubizmu na architekturę spowodował rezygnację z zamkniętej ścianami przestrzeni na rzecz wolnego planu. Zamiast zwartej przestrzeni, wprowadzono przenikanie się zgeometryzowanych elementów przestrzennych. W podobnym kierunku poszła rzeźba.

---